Tadeusz Pilch
Zasady badań
Pedagogicznych
(wydanie drugie poprawione i rozszerzone)
Rozdział 4 opracowała Teresa Bauman
Rozdział 7 opracował Andrzej Radźko
Celem nauki nie jest otwieranie drzwi nieskończonej mądrości,
lecz położenie kresu nieskończonym błędom.
Bertold Brecht.
Wydawnictwo "Żak" Warszawa 1995
Itu,~ I;iklar
I~m~l M;iruk ~nicciński
Redaktor techniczny l~lżbieta Malik
Książka dofinansowana przez Ministerstwo Edukacji Narodowej
Copyright by Wydawnictwo "Żak" Copyright by Tadeusz Pilch
Wydawnictwo "Żak" Teresa i Józef Śniecińscy
Warszawa ul. Moldawska 13/56 tel: 22-82-67
ISBN 83-86770-00-7
~ .'a `'3 ~~
Wszelkie prawa zastrzeżone. Żaden Ii~a~;n~cW Ici ksiatiki nie może być kserowany ani w inny sl»~seSb kopiowany bez uprzedniej, pisemnej zgody wydawcy
Druk i oprawa: f~ Tei. (0-22) 789 38 54
Spis treści
Słowo wstępne .................................................1 Rozdział 1. Elementy wiedzy o nauce i poznaniu naukowym . . . . . . 3
1.1. Pojęcie nauki ............................................3
1.2. Cechy i zasady poznania naukowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4
1.3. Owoce poznania naukowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
1.3.1. Cele badań naukowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
1.3.2. Prawa nauki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
1.3.3. Prawidłowości nauki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
1.3.4. Teoria naukowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
1.4. Wyjaśnienia naukowe i ich rodzaje . . . . . . . ... . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
1.4.1. Wyjaśnienia genetyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
1.4.2. Wyjaśnienia funkcjonalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
1.4.3. Wyjaśnienia teleologiczno-funkcjonalne . . . . . . . . . . . . . . . . 15
1.4.4. Wyjaśnienia logiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
Literatura zalecana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
Zadania i pytania ............................................ ..17
Rozdział 2. Terminy i pojęcia badań pedagogicznych . . . . . . . . . . .19
2.1. Typologia badań pedagogicznych ze względu na cel,
organizację, przedmiot i procedurę . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
2.2. Problemy i hipotezy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
2.2.1. Formułowanie problemów badawczych . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
2.2.2. Formułowanie hipotez . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26
2.3. Pojęcie modelu w badaniach społecznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
2.4. Zmienne i wskaźniki w badaniach pedagogicznych . . . . . . . . . . . .~. 31
2.4.1. Formułowanie zmiennych i ich rodzaje . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
2.4.2. Wskaźniki i ich rodzaje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
2.5. Klasyfikacja jako narzędzie poznania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
Literatura zalecana ........................................... ..39
Zadaniai pytania ............................................ ..40
Rozdział 3. Metody badań pedagogicznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
3.1. Metody - techniki - narzędzia badawcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
3.2. Eksperyment pedagogiczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
V
t. 4. Menu>Lralia pc~la~mgicrna . ... ..... . .. ..... ........... .....45
~..1. Mn~rcla inclywi~lualnych przypadkciw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .47
~.5. Mnu~lu Bandażu diagnostycznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .49
I,W ~rntura zalecana ........................................ .....52
%,a~lania i pytania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .53
Rozdział 4. O możliwości zastosowania metod jakościowych
w badaniach pedagogicznych
- opracowała Teresa Bauman . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .54
4.1. Uwagi ogólne ...................................... .....54
4.2. Przedmiot i cel badań jakościowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .56
4.3. Hipoteza i problem badawczy w badaniach jakościowych . . . . . . .57
4.4. Dobór badanych .................................... .....58
4.5. Cechy charakterystyczne badania jakościowego . . . . . . . . . . . . . . . .59
4.5.1. Relacja badacz - badany . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .59
4.5.2, Język w badaniach jakościowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .61
4.5.3. Kontekst ..................................... .....61
4.5.4. Wyobraźnia i intuicja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .62
4.6. Proces badania ..................................... .....63
4.7. Badania jakościowe w pedagogice . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .63
4.8. Rodzyje metod jakościowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .64
4.8.1. Otwarty wywiad pogłębiony . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .64
4.8.2. Metoda biograficzna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .67
4.8.3. Jakościowa analiza tekstu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .69
4.8.3. I . Uwagi dotyczące jakościowej analizy tekstów
i autobiografiii ...................................... .....71
4.8.4. Obserwacja uczestniczatca czyli hmianie
przez wspólne doświadczenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .72
4.9. Uwagi końcowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . , . . . . . .74
Zadanim pytania ......................................... .....75
Rozdział 5. Techniki badań pedagogicznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . .76
5.1. Obserwacja ........................................ .....76'
5.1.1. Narzędzia obserwacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .79
5.2. Wywiad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .82
5.2.1. Czynniki zakłócające wiarygodność informacji . . . . . . . . . . .83
5.2.2. Główne typy wywiadów w badaniach pedagogicznych . . . .85
5.3. Ankieta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .86
5.4. Badanie dokumentów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .88
5.5. Analiza treści . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .90
5.6. Technikiprojekcyjne ................................ .....91
Literatura zalecana ............................................ .92
Zadanim pytania ............................................. .93
Rozdział 6. Pomiar w badaniach pedagogicznych . . . . . . . . . . . . . .94
6.1. Pomiar środowiska wychowawczego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95
6.2. Pojęcie i skale pomiaru . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97
6.2. I . Skala nominalna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98
6.2.2. Skala porządkowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99
6.2,3. Skala interwałowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99
6.2,4. Skala ilorazowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100
6.3. Techniki socjometryczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101
6.4. Testy pedagogiczne ..................................... 105
6.4,1. Istota i właściwości testów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105
6.4.2. Klasyfikacja testów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107
6.4.3. Zasady stosowania testów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109
Literatura zalecana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110
Zadanim pytania ....................,...................... 111
Rozdział 7. Skuteczność metod statystycznych i warunki
ich stosowania w badaniach pedagogicznych
- opracował Andrzej Radźko . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112
7.1. Sztuka konstruowania próby badawczej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113
7.2. Operacje statystyczne na zmiennych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118
7.3. Korelacje, rozkłady i oszacowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126
7.4. Statystyczna weryfikacja hipotez . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131
Literatura zalecana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134
Zadanim pytania ........................................... 134
Rozdział 8. Narzędzia badawcze. Konstrukcja i zastosowanie . . . 135
8.1. Reguły technicznej i poznawczej poprawności
budowy narzędzi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136
8.2. Kwestionariusz wywiadu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137
8.3. Kwestionariusz ankiety . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147
8.4. Narzędzia socjometrii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155
8.5. Narzędzia obserwacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156
8.6. Skale ................................................. 164
Literatura zalecana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169
Zadanim pytania ........................................... 170
Rozdział 9. Organizacja i etapy badań naukowych . . . . . . . . . . . . 171
9. 1. Schemat organizacji badań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171
9.2. Faza koncepcji ......................................... 172
VI VII
~).?. I . Wyh~ir tematu, przedmiotu i celu badań . . . . . . . . . . . . . . . . 172
x).2.2. Problemy badawcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .175
~).2.~. Hipotezy badawcze . .. . . . . . .. .. . . . . . . . . .. . . . . . .. . . .17...
evolution100