Ratihabitio i wola przyjecia spadku.PDF

STUDIA IURIDICA XXXVII/1999

Agnieszka Kacprzak

RATIHABITIO I WOLA PRZYJĘCIA SPADKU

W dziedzinie prawa spadkowego ratihabitio najczęściej dotyczyła prośby

o przyznanie majątku spodkowego dziedzicowi pretorskiemu ( petitio bonorum

possesionis ) oraz wydania spadku fideikomisariuszowi ( restitutio fideicomissaria ).

W odniesieniu do tej pierwszej czynności rozważano skutki jej zatwierdzenia przez

dominus negotii — jeśli o bonorum possessio na jego rzecz wystąpił negotiorum

gestor — oraz przez zwierzchnika familijnego, gdy bonorum possessio przysłu-

giwała osobie pozostającej pod władzą . Na tle restitutio fideicommissi natomiast

pojawiały się dwie grupy problemów, stosownie do dwustronnego charakteru tej

czynności. Z jednej strony źródła mówiły o zatwierdzeniu przez wydającego spadek

— np. wówczas, gdy majątek spadkowy znalazł się już wcześniej w posiadaniu

beneficjenta — z drugiej o ratihabitio po stronie tego ostatniego — np. wtedy, gdy

pozostający pod władzą fideikomisariusz przyjął spadek ignorante patre . Możliwe

było również zatwierdzenie przez spadkobiercę cywilnego ( heres ) dokonanej w jego

interesie przez gestora aditio hereditatis , ale tylko wówczas, gdy nastąpiło to

w sposób nieformalny w postaci pro herede gestio .

RATIHABITIO I ADITIO HEREDITATIS

Jest dyskusyjne, czy możliwe było dokonanie aditio hereditatis przez zastępcę.

Wykluczenie takiej możliwości wyłączałoby również stosowalność ratihabitio w tej

dziedzinie.

Nie ulega wątpliwości, że przyjęcie spadku za pomocą cretio wymagało osobi-

stego działania spadkobiercy . Zastępstwo mogło wchodzić w grę jedynie na grun-

lazzi” 1949, s. 67-91. Autor słusznie zwraca uwagę na to, że niedopuszczalność zastępstwa w tej

dziedzinie wynika już z samego brzmienia formuły cretio : quod me Mevius heredem instituiteam

hereditatem adeo cernoque . Wydaje się mało prawdopodobne, aby można było dokonać cretio

w formie: quod Titium heredem instituit adeo cernoque , lub podobnej.

B. Biondi, Degenerazione... , s. 81; B. Biondi, Istituti fondamentali di diritto ereditario ro-

mano... , 2, 1948, s. 85; S. Solazzi, Diritto ereditario romano II, Napoli 1939, s. 108.

cie pro herede gestio , a zatem tylko tutaj można było rozważać dopuszczalność

Por. B. Biondi, Degenerazione della cretio ed accettazione espressa non formale , „Studi So-

AGNIESZKA KACPRZAK

pro herede musiała być dokonana przez samego spadkobiercę. Wynikało to z kon-

strukcji zastępstwa pośredniego — przyjęcie spadku przez zastępcę zakładałoby

z jednej strony możliwość uzyskania tytułu heres przez osobę niepowołaną do spad-

ku — mandatariusza lub gestora , z drugiej zaś przeniesienia tytułu do spadku już

po jego objęciu. Dlatego, według Biondiego, drogę do dopuszczenia zastępstwa

przy aditio hereditatis otworzyło dopiero uznanie prośby o bonorum possessio za

postać pro herede gestio . W odniesieniu do petitio bonorum possessionis nie było

problemu z dopuszczeniem przedstawicielstwa, ponieważ prawo rzymskie naj-

wcześniej uznało jego skuteczność właśnie w dziedzinie posiadania . Jakkolwiek

podkreślenie, że dopuszczalność zastępstwa na gruncie pro herede gestio wiąże się

z uznaniem przedstawicielstwa przy nabyciu posiadania zasługuje na uwagę, to

jednak wydaje się, że nie ma tu potrzeby odwoływania się do uznania petitio bo-

norum possessionis za postać pro herede gestio . Funkcję pro herede gestio spełnia

jakakolwiek czynność spadkobiercy, wskazująca na zamiar objęcia spadku . Może

to być wypłata długów spadkowych lub należności z tytułu legatów, ale także obję-

cie spadku w posiadanie. To ostatnie różni się zasadniczo od pretorskiej bonorum

possessio, nie wymaga bowiem ani składania wniosku do pretora, ani datio ze stro-

ny tego ostatniego, na co zwraca uwagę sam Biondi . Wydaje się, że dopuszczal-

ność przedstawicielstwa przy pro herede gestio wynika raczej z uznania za jej

dokonanie samego objęcia spadku w posiadanie, a nie złożenia prośby o bonorum

possessio . Konstrukcję taką potwierdza fragment D.5.3.13.12 z księgi 15 komen-

tarza Ulpiana do Edyktu:

Si quis absentis nomine possideat hereditatem, cum sit incertum

an ille ratum habeat, puto absentis nomine petendam hereditatem,

ipsius vero nequaquam, quia non videtur pro herede vel pro pos-

sessore possidere, qui contemplatione alterius possidet: nisi forte

quis dixerit, cum ratum non habet, iam procuratorem quasi prae-

donem esse: tunc enim suo nomine teneri potest .

W powyższym tekście Ulpian rozważa problem biernej legitymacji z tytułu

petitio hereditatis w sytuacji, gdy majątek spadkowy posiada w imieniu uprawnio-

nego, który jest nieobecny, negotiorum gestor . Petitio hereditatis może być w takim

przypadku skierowana do gestora jedynie jako do zastępcy dominus negotii , nie zaś

bezpośrednio. Gestor nie może być bowiem uważany za posiadacza spadku, gdyż

B. Biondi, Istituti... , s. 281.

Milano 1960, s. 175.

B. Biondi, Istituti... , s. 181.

B. Biondi, Istituti... , s. 281; S. Solazzi, Diritto... , s. 64; P. Voci, Diritto ereditario romano II,

gestio , Napoli 1948; Annali del Seminario Giuridico dell'Universitá di Catania II. Przeciwny pogląd

prezentuje S. Solazzi, ( Diritto... , II, 1933, s. 62 i n.), którego zdaniem o możliwości zakwalifikowa-

nia jakiejś czynności jako działania pro herede decydują jej zewnętrzne cechy nie zaś towarzysząca

jej intencja.

B. Biondi, Degenerazione ..., s. 71.

Por. B. Biondi, Degenerazione... ; C. Sanfilippo, La valutazione del animus nella pro herede

ratihabitio . Zdaniem Biondiego początkowo także i w tym przypadku czynność

RATIHABITIO I WOLA PRZYJĘCIA SPADKU

wać bezpośrednio do gestora wówczas, gdy dominus negotii nie zatwierdził wyko-

nywanej na jego rzecz przez gestora bonorum possessio . W takiej sytuacji gestor

posiada już we własnym imieniu i może odpowiadać z tytułu petitio hereditatis 9

Z powyższego fragmentu wynika, a contrario , że gdyby dominus negotii po

powrocie zatwierdził wykonywane na jego rzecz przez gestora posiadanie spadku,

to wówczas sam stałby się jego posiadaczem, a zatem byłby biernie legitymowany

z tytułu hereditatis petitio . Zatwierdzenie byłoby wówczas równoznaczne z doko-

naniem pro herede gestio .

O ile możliwe jest przyjęcie spadku przez zatwierdzenie dokonanych przez

gestora contemplatione heredis działań pro herede , o tyle źródła nie dopuszczają

zatwierdzenia przez zwierzchnika familijnego aditio hereditatis dokonanej przez

s. 141, przyp. 1.

M. Talamanca, ( Studi... ), uważa tę część przytoczonego tekstu, w której mowa o biernej legity-

macji gestora z tytułu hereditatis petitio , w razie odmowy zatwierdzenia posiadania spadku przez

dominus negotii, za interpolowaną. Talamanca słusznie zauważa, że jedynym uzasadnieniem takiego

rozstrzygnięcia jest uznanie, że w momencie odmowy zatwierdzenia gestor z detentora stał się po-

siadaczem spadku. Zdaniem włoskiego romanisty w takim przypadku powinna jednak mieć za-

stosowanie reguła: nemo potest sibi mutare causam possessionis, a zatem decyzji Ulpiana nie można

uznać za klasyczną. Powyższy argument nie wydaje się jednak przekonujący. Zakres zastosowania

reguły nemo potest sibi mutare causam possessionis w prawie klasycznym jest problematyczny. Z

pewnością nie stosuje się ona jednak do sytuacji, w których dotychczasowy posiadacz wyraża zgodę

na nabycie posiadania przez detentora: na takim schemacie opiera się konstrukcja constitutum pos-

sessorium . Ciekawy przypadek tego rodzaju rozumowania przekazuje Ulpian w D.12.1.10: Quod ab

initio, cum deponerem, uti tibi si voles permisero, creditam non esse antequam mota sit, quoniam

debitu iri non est certum . Deponent wyraża z góry zgodę na użycie rzeczy przez depozytariusza. Do

momentu, w którym depozytariusz nie ruszy rzeczy, pozostaje jedynie jej detentorem, ponieważ nie

wiadomo, czy ma wolę jej posiadania. Używając rzeczy, wyraża tym samym animus rem sibi ha-

bendi , a zatem przekształca dotychczasową detencję w posiadanie, czemu nie stoi na przeszkodzie

zasada nemo potest sibi mutare causam possessionis , ponieważ przekształcenie detencji w po-

siadanie nie następuje w tym przypadku wbrew woli dotychczasowego posiadacza. Inaczej niż w

przypadku zwykłego constitutum possessorium zgoda dotychczasowego posiadacza na objęcie po-

siadania przez detentora została tutaj udzielona z góry, a skutek w postaci przejścia posiadania na

detentora uzależniony jest już tylko od jego woli. Jak można z powyższego wnosić, reguła nemo

potest sibi mutare causam possessionis ogranicza się do sytuacji, w których detentor pragnie nabyć

posiadanie wbrew woli dotychczasowego posiadacza. We fragmencie dotyczącym biernej legity-

macji z tytułu hereditatis petitio mamy do czynienia z sytuacją, w której detentor ( negotiorum

gestor ) nabywa posiadanie za zgodą osoby, w której imieniu dzierżył rzecz ( dominus negotii ). Taką

zgodę implikuje wynikające z odmowy zatwierdzenia desintressement , jakie dominus negotii zgłosił

w stosunku do dzierżonego przez gestora majątku. Nie mamy tu oczywiście do czynienia z klasycz-

nym constitutum possessorium , przede wszystkim dlatego, że dominus negotii , który odmówił za-

twierdzenia, sam nie był posiadaczem. W powyższej sytuacji jednakże posiadacza nie było w ogóle,

istotne jest natomiast to, że zgody udzieliła (pośrednio) osoba, w której interesie detentor dzierżył

rzecz. Zważywszy, że reguła nemo potest sibi mutare causam possessionis służy ochronie interesów

osoby, w której imieniu detentor dzierży rzecz, należy uznać, że nie ma ona zastosowania do roz-

ważanego przez Ulpiana przypadku, w którym dominus negotii odmawia zatwierdzenia posiadania

spadku na jego rzecz. Decyzja Ulpiana może być w związku z powyższym uznana za klasyczną.

posiada go w cudzym imieniu . Petitio hereditatis będzie natomiast można skiero-

M. Talamanca, Studi sulla legitimazione passiva alla "hereditatis petitio" , Milano 1956,

AGNIESZKA KACPRZAK

( pr ): Qui in aliena est potestate, non potest invitum hereditati obli-

gare eum, in cuius est potestate, ne aeri alieno pater obligaretur.

(1): Sed in bonorum possessione placuit ratam haberi posse eam,

quam citra voluntatem adgnovit is qui potestati subiectus est .

W pierwszej części cytowanego tekstu Ulpian powiada jedynie, że nie można

przyjąć spadku wbrew woli osoby, która ma nad nami władzę. Nie wypowiada się

natomiast co do tego, jak i kiedy wola ta powinna być wyrażona. Zaraz potem (we

fragmencie oznaczonym jako 1) stwierdza, że w przypadku bonorum possessio

możliwe jest następcze zatwierdzenie ( ratum haberi posse ) jej przyjęcia przez

zwierzchnika familijnego wówczas, gdy osoba podległa dokonała tej czynności

niezależnie od woli zwierzchnika ( citra voluntatem ). Sformułowanie „ citra volun-

tatem ” odpowiada określeniu „ invitum ” z fragmentu oznaczonego jako principium .

Jednocześnie słowo „ sed ” — jednakże — rozpoczynające fragment 1, sugeruje

zamiar przeciwstawienia opisywanego tu przypadku sytuacji przedstawionej we

fragmencie poprzedzającym. Wypowiedź Ulpiana należałoby zatem czytać nastę-

pująco: spadku nie można przyjąć niezależnie od woli zwierzchnika, bonorum

possessio natomiast można przyjąć niezależnie od jego woli, jednakże warunkiem

skuteczności tego przyjęcia jest jego późniejsze zatwierdzenie przez zwierzchnika.

RATIHABITIO I PETITIO BONORUM POSSESSIONIS

O możliwości zatwierdzenia wystosowanej przez negotiorum gestora w cudzym

imieniu petitio bonorum possessionis mówi fragment D.37.1.3.7 Ulpiana z 39 księ-

gi komentarza do edyktu:

Adquirere quis bonorum possessionem potest vel per semelipsum

vel per alium. Quod si me non mandante bonorum possessio mihi

petita sit, tunc competet, cum ratum habuero id quod actum est.

Denique si ante decessero quam ratum habeam, nulla dubitatio

est quin non competet mihi bonorum possessio, quia neque ego

ratum habui neque heres meus ratum habere potest, cum ad eum

non transeat ius bonorum possessionis .

W przypadku objęcia bonorum possessio przez gestora działającego bez zlece-

nia — posiadanie spadku przechodzi na dominus negotii dopiero z chwilą doko-

tutoris auctoritati quae imponitur perfecto negotio, sed praecedere debet, ut Gaius Cassius libro

secundo iuris civilis scribit: et putat vel per internuntium fieri posse vel per epistulam .

Por. też D.29.2.25.4 (Ulpian, 7 ad Sabinum): Iussum eius qui in potestate habet non est simile

filiusfamilias lub servus . Niedopuszczalność ratihabitio w takiej sytuacji, w od-

różnieniu od petitio bonorum possessionis , której zatwierdzenie przez zwierzchnika

familijnego jest możliwe, wynika z fragmentu D.29.2.6 pochodzącego z szóstej

księgi komentarza Ulpiana do dzieł Sabinusa :

RATIHABITIO I WOLA PRZYJĘCIA SPADKU

nania ratihabitio . Informację tę podaje Ulpian bezpośrednio po sformułowaniu

ogólniejszej zasady, że bonorum possessio można nabyć bądź osobiście, bądź przez

inną osobę. Z zestawienia obu tych zdań można wnosić, że nabycie przez osobę

działającą bez zlecenia jest szczególnym przypadkiem nabycia per alium i dlatego,

inaczej niż tam, gdzie zastępca działa na zlecenie, wymaga się tutaj dokonania

ratihabitio . Warto zwrócić uwagę, że zarówno w jednym, jak i w drugim przypadku

mamy do czynienia z zastępstwem bezpośrednim, różna jest tylko chwila, w której

skutki tego zastępstwa się aktualizują. W pierwszej sytuacji mandans staje się posia-

daczem majątku spadkowego z chwilą przyjęcia bonorum possessio przez manda-

tariusza, w przypadku działającego bez upoważnienia gestora natomiast do wy-

stąpienia tego skutku konieczna jest ratihabitio ze strony dominus negotii . W takim

przypadku ratihabitio wchodzi w miejsce brakującego zlecenia i spełnia dokładnie

tę samą funkcję — świadczy o woli objęcia majątku spadkowego po stronie za-

stąpionego. Z chwilą wyrażenia takiej woli skutki złożonej przez zastępcę petitio

bonorum possessionis przechodzą na zatwierdzającego. Zatwierdzenie jest jedno-

stronnym oświadczeniem woli, którego skuteczność nie zależy od woli gestora —

ratihabitio nie musi być nawet do niego skierowana — nie może być zatem inter-

pretowane jako zawarta między gestorem a dominus negotii czynność dwustronna,

zmierzająca do przeniesienia na tego ostatniego skutków działań gestora . Stąd

rezultat zatwierdzenia, polegający na przejściu na zatwierdzającego skutków praw-

nych działań gestora , mieści się w ramach zastępstwa bezpośredniego. O takiej

konstrukcji zatwierdzenia świadczy fragment D.46.8.24.1 z księgi 5 Quaestionum

Africanusa:

An autem et si mortuus fuisset qui petisset vel furere coeperit, ra-

tum haberi possit, videamus: nam si in universum perinde haberi

debet, ac si tunc, cum ratum habeat, per eum bonorum possessio-

nem petat, frustra his casibus ratum habetur. Sed illud consequens

futurum etiam si paeniteat illum petisse, ratum haberi non posse,

quod utique sit absurdum rectius itaque dicitur neutram eorum

causam impedire ratihabitionem .

Jurysta analizuje tutaj sytuację, w której negotiorum gestor umarł lub utracił

zdolność do czynności prawnych wskutek choroby psychicznej, po wystąpieniu

z petitio bonorum possessionis na rzecz dziedzica pretorskiego, ale zanim ten ostat-

ni dokonał zatwierdzenia. Zdaniem Africanusa — ani śmierć, ani choroba psychicz-

na gestora nie stanowią przeszkody w zatwierdzeniu jego działań przez dominus

negotii , podobnie jak nie stanowi takiej przeszkody zmiana zamiaru po stronie

gestora — np. okoliczność, że się rozmyślił. Wynika stąd, że rola negotiorum

gestora kończy się w momencie złożenia petitio bonorum possessionis i tylko

w tym momencie musi on być wyposażony w zdolność do czynności prawnych.

Czy w wyniku złożonej przez gestora petitio dominus negotii nabędzie bonorum

possessio — zależy już tylko od jego decyzji.

W przypadku objęcia bonorum possessio przez niewyposażonego w zlecenie

zastępcę mamy do czynienia z sytuacją o tyle szczególną w stosunku do innych

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: