Zastosowanie kwestionariusza SCL-90 w badaniach nad efektywnością psychoterapii.pdf

Porównywanie wyników różnych badań nad efektywnością psychoterapii bywa bardzo kłopotliwe.

Trudno jest porównywać efektywność różnych kierunków terapeutycznych ze względu na fakt, że

odmiennie formułują one cele terapii. Także pacjenci zgłaszają się na psychoterapię z różnymi

problemami, co utrudnia porównywanie uzyskiwanych przez nich efektów.

Aby rozwiązać ten problem, badacze próbowali skonstruować kwestionariusze, które stanowiłyby

standardowe narzędzia pomiaru efektywności psychoterapii, możliwe do stosowania w jak

najszerszym zakresie, wobec różnych grup pacjentów i mierzące możliwie szerokie aspekty

zmiany. Jednym z podstawowych obszarów, w którym pacjenci zazwyczaj oczekują poprawy, to

(obok poprawy funkcjonowania społecznego), obniżenie nasilenia objawów psychopatologicznych.

Jednym z pierwszych tego typu kwestionariuszy był 72-itemowy Hopkins Symptom Checklist

(HSCL) autorstwa Derogatisa, Lipmana i Covi'ego, wymieniany przez Bergina i Lamberta wśród

narzędzi mających stanowić trzon ujednoliconych metod oceny wyników psychoterapii w

badaniach na ten temat (Bergin i Lambert 1990, s. 287). Kwestionariusz ten, będący wcześniejszą

wersją SCL-90, zaadaptowany został w Polsce przez M. Siwiak-Kobayashi i stosowany był pod

nazwą "Kliniczna Lista Objawów" (Siwiak-Kobayashi 1974) w badaniach ewaluacyjnych w

Instytucie Psychiatrii i Neurologii w Warszawie.

Kolejna wersja kwestionariusza została rozszerzona do 90 pozycji i znana jest jako Symptom

Checklist (SCL-90). W Polsce używane były co najmniej trzy adaptacje tego kwestionariusza:

adaptacja K. Jankowskiego, stosowana szeroko w lecznictwie odwykowym w badaniach

ewaluacyjnych Instytutu Psychologii Zdrowia, adaptacja B. Mroziak (używana w badaniach

Instytutu Psychiatrii i Neurologii) oraz adaptacja A. Brodziaka (Brodziak 1981, ss. 44-59).

Kwestionariusz SCL-90 mierzy nasilenie objawów psychopatologicznych, na które często uskarżają

się pacjenci poszukujący pomocy psychoterapeutycznej i psychiatrycznej. Narzędzie składa się z 90

pozycji, odnoszących się do dziewięciu podstawowych zespołów objawów, które tworzą 9

następujących skal:

1. Somatyzacje

Skala ta mierzy poczucie dyskomfortu spowodowane dolegliwościami cielesnymi,

charakterystycznymi dla nerwic. Pytania obejmują objawy związane z mięśniem sercowym,

żołądkiem, układem oddechowym oraz innymi narządami i układami. Uwzględnione zostały

także bóle pleców, głowy i mięśni, jak również somatyczne objawy lęku.

2. Natręctwa

Skala ta mierzy myśli i zachowania charakterystyczne dla zespołu obsesyjno-

kompulsywnego (czyli natręctwa i czynności przymusowe). Skala ta koncentruje się więc na

myślach, impulsach i działaniach, których osoba badana doświadcza jako nie do

powstrzymania i nieodpartych, choć niechcianych i nie swoich. W skali tej mieszczą się

także ogólniejsze zaburzenia poznawcze (np. pustka w głowie, wspomnienia problemów,

kłopotów).

3. Nadwrażliwość interpersonalna

Skala ta mierzy poczucie nieadekwatności interpersonalnej, niższości, szczególnie w

porównaniu z innymi osobami. Osoby uzyskujące wysoki wynik w tej skali mają skłonność

do autodeprecjacji, niskiego poczucia własnej wartości, niepokoju i dyskomfortu w

kontaktach z ludźmi. Charakteryzuje je także poczucie wyczulonej samoświadomości i

negatywne oczekiwania odnoszące się do komunikacji interpersonalnej.

4. Depresja

Skala ta uwzględnia szeroką grupę objawów wchodzących w skład zespołu depresyjnego.

Reprezentowane są objawy dysforii, obniżonego nastroju, jak również utraty

zainteresowania jakąkolwiek aktywnością, brak motywacji, brak energii życiowej. Skala ta

odzwierciedla także uczucie beznadziejności i bezradności, poznawcze oraz somatyczne

objawy depresji. Dwie pozycje odnoszą się do myśli samobójczych.

5. Lęk

Skala ta zawiera objawy i zachowania wiążące się z wysokim poziomem lęku. Zostały w

niej uwzględnione ogólne wskaźniki, takie jak niepokój, nerwowość, napięcie, a także

somatyczne objawy lęku, jak kołatanie lub przyśpieszone bicie serca. Poszczególne punkty

odnoszą się do uogólnionego lęku, ataków paniki oraz jeden dotyczy uczucia dysocjacji.

6. Wrogość

Skala mierząca poziom wrogości jest skonstruowana w oparciu o trzy kategorie: myśli,

uczucia i zachowania. Punkty tej skali odnoszą się do uczuć rozdrażnienia, irytacji,

impulsywnego niszczenia przedmiotów oraz częstych i niekontrolowanych wybuchów

złości.

7. Fobie

Skala ta obejmuje epizody ostrych stanów lękowych lub agorafobii. W punktach tej skali są

reprezentowane lęki związane z podróżowaniem, otwartymi przestrzeniami, tłumem czy

miejscami publicznymi i pojazdami. Dodatkowo dołączono kilka punktów

przedstawiających zachowania związane z fobiami społecznymi.

8. Myślenie paranoidalne

Skala ta mierzy objawy myślenia paranoidalnego. Punkty tej skali odnoszą się do myślenia

projekcyjnego, wrogości, podejrzliwości, egocentryzmu, iluzji, braku autonomii i urojeń

wielkościowych.

9. Psychotyczność

Skala obejmuje zarówno zachowania typowo psychotyczne, jak i charakterystyczne dla

rzekomego procesu psychotycznego. Cztery pozycje zawierają osiowe objawy schizofrenii

wymieniane przez Schneidera: omamy słuchowe, transmitowanie myśli, kontrolowanie

myśli z zewnątrz i nasyłanie myśli, jak również mniej znaczące psychotyczne zachowania,

będące wskaźnikami schizoidalnego stylu życia (Derogatis, Lipman, Covi 1973, ss. 13-28).

Poniżej zestawiono wyniki badań prowadzonych przy użyciu kwestionariusza SCL-90 (w adaptacji

K. Jankowskiego), uszeregowane w kolejności od najniższego do najwyższego poziomu nasilenia

objawów psychopatologicznych w badanej grupie:

• terapeuci z placówek odwykowych (kobiety i mężczyźni) (Golińska b.r.w., s.12);

• uczestniczki Programu Rozwoju Osobistego (współuzależnione kobiety po terapii

współuzależnienia i alkoholiczki po terapii odwykowej, które co najmniej dwa lata

utrzymują abstynencję) po ukończeniu PRO;

• uczestnicy Programu Rozwoju Osobistego (alkoholicy po terapii odwykowej, którzy co

najmniej dwa lata utrzymują abstynencję) po ukończeniu PRO (Włodawiec, 1998);

• alkoholicy (mężczyźni ) przed terapią odwykową (Monitorowanie... 1996, s.15);

• współuzależnione kobiety w różnych fazach terapii współuzależnienia (Charakterystyka...

1997, s.22);

• alkoholiczki (kobiety) przed terapią odwykową (Monitorowanie... 1996, s.15);

• bezdomni alkoholicy przed terapią odwykową (Włodawiec, 2006);

• dorosłe dzieci alkoholików (kobiety i mężczyźni) przed terapią (Golińska b.r.w. s.12).

Zestawienie dotychczasowych badań z zastosowaniem SCL-90

Skale SCL-90

terapeuci

odwykow

kobiet

y po

PRO

mężczyźn

i po PRO

alkoholicy

(mężczyźn

kobiety

współ-

uzależnion

alkoholiczk

i (kobiety)

bezdomni

alkoholic

DDA

somatyzacje 0,6

0,8 0,8

0,9

1,2

1,1

1,2

1,4

natręctwa

0,9

1,0 1,1

1,4

1,5

1,7

2,2

nadwrażliwość

interpersonalna

1,0

0,9 0,9

1,3

1,5

1,8

depresja

0,9

0,9 0,9

1,3

1,5

1,6

1,7

1,9

lęk

0,9

0,8 0,9

1,3

1,4

1,5

1,6

1,9

wrogość

0,9

0,7 0,7

1,1

1,3

1,2

1,0

1,7

fobie

0,4

0,3 0,3

0,9

0,5

1,1

1,0

0,8

myślenie

paranoidalne

0,7

0,8 0,9

1,4

1,3

1,5

1,7

1,8

psychotyczność 0,4

0,6 0,6

1,0

0,9

1,1

1,4

W dostępnej literaturze przedmiotu nie znalazłem badań nad trafnością i rzetelnością polskiej wersji

kwestionariusza SCL-90. Jednakże uzyskiwane dotychczas wyniki badań różnych grup osób są na

ogół zgodne z intuicyjnymi oczekiwaniami. Jak się wydaje, SCL-90 to bardzo dobre i wygodne

narzędzie do badań grupowych. Jednakże, ze względu na brak polskich norm, kwestionariusz trzeba

ostrożnie interpretować przy badaniach indywidualnych.

Wykorzystanie kwestionariusza SCL-90 do badań

ewaluacyjnych

Kwestionariusz SCL-90 w wersji przystosowanej do badań ewaluacyjnych pacjentów

korzystających z psychoterapii jest dostępny na stronie:

http://www.psychologia.net.pl/testy/scl-90.php . Do przeprowadzenia badań wystarczy komputer z

dostępem do internetu w placówce prowadzącej badania. Po wypełnieniu kwestionariusza przez

pacjenta, komputer policzy wyniki i poda je w formie tabeli, wraz z danymi personalnymi pacjenta i

datą badania. Plik z wynikiem badania można następnie wydrukować i dołączyć do dokumentacji

pacjenta, albo zapisać na twardym dysku, bądź skopiować dane z tabeli do arkusza danych

statystycznych programu Excell, SPSS lub Statistica. W tej wersji kwestionariusza wyniki

podawane są w tabeli, w formie suchych liczb, bez jakiejkolwiek ich interpretacji, żeby nie

wpływać na wyniki uzyskane przez pacjenta przy powtórnym badaniu.

Badania efektywności psychoterapii prowadzi się zazwyczaj, powtarzając kilkakrotnie pomiary

tymi samymi narzędziami: przed terapią, po zakończeniu terapii i ewentualnie po upływie

określonego czasu od zakończenia terapii (np. pół roku, rok i dwa lata po terapii).

Po zebraniu większej liczby wyników badań tej samej, odpowiednio licznej grupy osób z dwóch lub

więcej etapów badań (np. przed terapią i po terapii) badacze zajmują się statystycznym

opracowaniem wyników (np. porównują średnie arytmetyczne i odchylenia standardowe z obu

pomiarów, a następnie szacują istotność statystyczną różnicy między dwoma pomiarami, za

pomocą statystycznych testów istotności).

Badania indywidualne

W drugiej wersji kwestionariusza SCL-90, dostępnej w portalu Psychologia.net.pl na stronie http://

www.psychologia.net.pl/testy.php?test=scl , oprócz wyników uzyskanych przez osobę badaną

podana jest ich interpretacja i opis poszczególnych skal. Ta wersja jest przeznaczona dla wszystkich

zainteresowanych, chcących zbadać siebie samych i przeczytać interpretację wyników. Należy

jednak pamiętać, że kwestionariusz ten przeznaczony jest przede wszystkim do badań grupowych,

zaś wyniki badań indywidualnych należy interpretować z dużą ostrożnością.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: