KONSTYTUCJA 3 MAJA I DALSZE USTAWODAWSTWO SEJMU CZTEROLETNIEGO (1788 – 1792)
PRZYGOTOWANIE I CHARAKTER USTAWY KONSTYTUCYJNEJ
W wyniku dalszego wzrostu dążeń reformatorskich i sprzyjającej sytuacji międzynarodowej zwołano do Warszawy sejm – SEJM CZTEROLETNI/WIELKI:
- początkowo nadzieje na poparcie niektórych reform przez Katarzynę II i rząd petersburski dla pogłębienia sojuszu polsko-rosyjskiego, jednak zwyciężyła przeciwna tendencja, zmierzająca do oparcia się na pomocy Prus (liczono na chwilową koalicję antyrosyjską: WB, Prusy, Holandia)
→ przymierze z Prusami z 1790 r. nie przyniosło pożytku
- pierwsze 2 lata działalności Sejmu Czteroletniego – uchwały mało produktywne
→ jedynie dość żywa działalność DEPUTACJI (komisji sejmowej) powołana do poprawy formy rządu
- po nowych wyborach do sejmu w 1790 r. à w pierwszych miesiącach 1791 r. 3 ważne ustawy:
→ ustawa o sejmikach (marzec)
→ ustawa o miastach królewskich (17 kwiecień)
→ USTAWA RZĄDOWA à KONSTYTUCJA 3 MAJA (maj) à regulowała prawa i obowiązki ogółu mieszkańców kraju oraz zasady organizacji władzy państwowej
* Ustawa zasadnicza, wzorowana na teorii nowoczesnego konstytucjonalizmu
* Autorzy: król Stanisław August Poniatowski, Ignacy Potocki (polityk) i Hugo Kołłątaj (ostateczna redakcja)
* Ustawa o miastach królewskich i o sejmikach jej częścią składową
* Król zmierzał do systemu monarchii parlamentarnej na wzór angielski i do wzmocnienie pozycji swojej i rządu, Potocki do zagwarantowania sejmowi głównej roli w państwie, a Kołłataj rozwijał program „łagodnej rewolucji” → zespół poczynań reformatorskich wymierzonych przeciw oligarchii + zabezpieczenie sojuszu szlachecko-mieszczańskiego przed rewoltą plebejską
* uchwalenie Konstytucji 3 maja w przyspieszonym trybie (by zaskoczyć opozycję) przeprowadzone zostało przez powstałe w sejmie i wokół niego STRONNICTWO PATRIOTYCZNE (1 z przywódców – marszałek Stanisław Małachowski)
- jego część przekształciła się po uchwaleniu Konstytucji w I-wsze w Polsce nowoczesne ugrupowanie polityczne: ZGROMADZENIE PRZYJACIÓŁ USTAWY RZĄDOWEJ 3 MAJA, które miało na celu dalsze prace ustawodawcze, m.in. ustawy rozwijające główne normy Konstytucji oraz prace nad kodeksami cywilnym, karnym i procesowym; a także opracowaniem osobnej konstytucji, mającej zreformować ustrój społeczny i gospodarczy – pomysł Kołłątaja wygłoszony jako przemowa członka rządu w Sejmie.
A/ Ustrój społeczny
à SZLACHTA
- Konstytucja gwarantowała „stanowi szlacheckiemu wszystkie swobody, wolności, prerogatywy i pierwszeństwo w życiu prywatnym i publicznym” jako niewzruszone
→ Mowa tylko o szlachcie-ziemianach – posesjonatach
→ Nietykalność osobista i własność „tak jak od wieków każdemu służyły”
→ Szlacheckie pełne prawo własności
- W ustawach szczegółowych zapewniono też inne wolności szlacheckie (np. zwolnienie od kwaterunku wojskowego)
- utrzymanie zwierzchności dominalnej szlachty nad chłopami.
- (wg Konstytucji) wewnątrz stanu szlacheckiego „równość wszystkiej szlachty” – dot. posesjonatów
→ szlachtę nieosiadłą i czynszową odsunięto od wpływu na sprawy publiczne, pozbawiając ją prawa do udziału w sejmikach (by zapobiec manipulacjom magnatów) à łączyło się to z tendencją do tworzenia monarchii opartej na szlachcie ziemiańskiej przy współudziale oświeconych i zamożnych mieszczan, którym ułatwiono nobilitację
- utrzymano zasadę, że świeże szlachectwo nie daje w I i II pokoleniu prawa piastowania wyższych urzędów (by nobilitowani mieszczanie nie wykorzystywali „klejnotu szlacheckiego” do zdobycia większego wpływu na rządy krajem
- Konstytucja 3 Maja i dalsze ustawodawstwo Sejmu Czteroletniego utrzymały ustrój stanowy, ale mniej rygorystyczne przegrody stanowe → szlachectwo to nie tylko urodzenie, ale i własność ziemi + funkcja społeczna.
Krytyka ze strony radykalnego skrzydła obozu reformatorsko-patriotycznego (nobilitacja mieszczan nie będzie służyć podniesieniu pozycji miast, a wręcz przeciwnie – bo najwybitniejsi i najbogatsi mieszczanie przejdą do szlachty).
à MIESZCZANIE
- Ustawa o miastach królewskich przyznawała posesjonatom tych miast przywileje, jakie dotąd przysługiwały tylko szlachcie:
→ nietykalność bez wyroku sądowego (rozszerzone w praktyce też na Żydów w miastach) → neminem captivabimus nisi iure victum
→ prawo nabywania dóbr ziemskich
→ prawo piastowania niższych urzędów administracyjnych i sądowych, dostęp do palestry, niższe rangi oficerskie
→ częste nadawanie szlachectwa
- Postanowienia te → wyraz zbliżenia szlachecko-burżuazyjnego, przy utrzymaniu dominacji szlachty.
- Obcych rzemieślników i kupców zachęcano do osiedlania się w miastach (wiele swobód).
- Ustawa mogła dotyczyć również miast prywatnych w razie ich dobrowolnego i indywidualnego poddania pod moc ustawy.
à CHŁOPI
- Poświęcony im art. IV Konstytucji.
- Źródłem wartości jest ziemia i praca na niej.
- postanowienie o „opiece” dawało pewne możliwości ingerencji państwowych sądów i administracji w sprawy między pana a chłopa.
- zachęcanie dziedziców do zawierania z chłopami UMÓW INDYWIDUALNYCH lub ZBIOROWYCH co do rozmiaru i czasu trwania ich świadczeń (wiążących obie strony). Zamierzano rozwinąć w projektowanym Kodeksie Stanisława Augusta.
- zapewnienie wolności osobistej przybyszom z zagranicy i zbiegom, którzy zechcieliby wrócić do kraju oraz swobodę osiedlania się i najmu pracy
- opieka nad chłopami + rozwój działalności państwowej w rolnictwie polecane przez ustawy o Komisji Policji i komisjach porządkowych.
→ Komisja Policji mogła jednak tylko udzielać rad i ostrzeżeń dziedzicom, a komisje porządkowe – przedstawiać odpowiednie wnioski na sejm → skrępowanie administracji państwowej co do możliwości konkretnego wpływania na położenie chłopów w dobrach szlacheckich
- ustawa o sprzedaży królewszczyzn (1792r.) – jedyna naprawdę korzystna. Zapewniała chłopom osiadłym w tych dobrach własność wieczystą (użytkowanie) ziemi i wolność osobistą. Uwolnienie z poddaństwa „ludzi gruntu nie trzymających i pod żadnym kontraktem nie zostających”. Przy przejmowaniu królewszczyzn przez nowonabywców lustratorzy państwowi mieli czuwać nad ścisłym określeniem ciężarów chłopskich
à STOSUNKI WYZNANIOWE
- swoboda wyznań, ale tradycyjne pierwszeństwo religii katolickiej (odstępstwo od niej nadal jako przestępstwo apostazji)
- tron i stanowiska ministerialne dla katolików
- 1791 r. kongregacja Kościoła prawosławnego Polski i Litwy w Pińsku – uchwalenie autokefalii (uniezależnienia tego Kościoła od czynników zewnętrznych) + własny konsystorz à statuty pińskie zatwierdzone przez sejm
à NARÓD I OBYWATELE
- Pojawiły się normy stanowiące wyraz nowych dążeń i przeobrażeń społecznych, wyraz procesu formowania się nowoczesnego narodu polskiego, podejmującego walkę w obronie niepodległości.
- „Naród” – określał całą ludność, mieszczan, chłopów i szlachtę. Widać to w uwzględnionej w Konstytucji teorii zwierzchnictwa narodu, niezależnie od tego, jak silna była pozycja szlachty. Odejście od „narodu szlacheckiego” na rzecz demokratycznej koncepcji narodu.
B/ Ustrój polityczny
à PAŃSTWO JEDNOLITE CZY ZACIEŚNIENIE UNII?
- Konstytucja 3 Maja świadomie pominęła sprawę wzajemnego stosunku Korony i Wielkiego Księstwa – wynik tendencji Stanisława Augusta do centralizacji władzy i unifikacji Rzeczypospolitej (w tym samym kierunku program H. Kołłątaja). Ze względu na przywiązanie szlachty litewsko-białoruskiej do odrębnych praw Wielkiego Księstwa uznano, że unifikacji nie należy deklarować w Konstytucji, a zrealizować w ustawach uzupełniających.
- Senatorowie, zwłaszcza posłowie litewscy (pod przywództwem marszałka konfederacji litewskiej Kazimierza Nestora Sapiehy) – w zamian za akceptację konstytucji – uzyskali od króla zgodę na utrzymanie podmiotowości Wielkiego Księstwa:
→ w ustawie o sejmach (1791) – alternatywa sejmów, co trzeci sejm w Grodnie
→ Sapiehę powołano w skład Straży Praw
→ 2 odrębne komisje kodyfikacyjne – litewska miała się oprzeć wyłącznie na III Statucie litewskim
→ przy okazji debaty sejmowej nad powołaniem Komisji Skarbowej (Litwini chcieli własnej) uchwalono ZARĘCZENIE WZAJEMNE OBOJGA NARODÓW (akt ten miał odtąd być częścią paktów konwentów zaprzysięganych przez monarchów)
* w powołanych wspólnych Komisjach Wojskowej i Skarbowej połowa członków z Wielkiego Księstwa, a przewodnictwo przemienne.
* osobne urzędy centralne
* osobna kasa skarbowa i skarbowy trybunał litewski.
* zacieśnienie unii, ale nadal federacyjny charakter Rzeczypospolitej Obojga Narodów
à ZWIERZCHNICTWO NARODU I PODZIAŁ WŁADZY
- art. V Konstytucji: „wszelka władza społeczności ludzkiej początek swój bierze z woli narodu” à idea demokratyczna (J.J.Rousseau)
- na gruncie polskim prowadziła do uwydatnienia suwerenności politycznej sejmu szlacheckiego
- Konstytucja głosiła zasadę „rządu umiarkowanego” – trójpodział władzy (sądownicza, prawodawcza [stany] i najwyższa wykonawcza [król i straż])
...
UKSW.Prawo