Krytyczna koncepcja kantowskich krytyk.pdf

STANISŁAW HANUSZEWICZ

KRYTYCZNA RECEPCJA KANTOWSKICH KRYTYK : PEIRCE I POPPER

ABSTRAKT Doktryny Peirce’a i Poppera nie byłyby moŜliwe bez filozofii krytycznej Kanta. Obie doktryny powstawały

zarówno poprzez asymilację niektórych Kantowskich idei jak teŜ krytykę poglądów filozofa z Królewca. Systematyzując

waŜniejsze zapoŜyczenia i rewizje dokonane przez obu filozofów pragnę pokazać dwie rzeczy. Po pierwsze, w jakim kierunku

poszli dwaj następcy Kanta, którzy – niezaleŜnie od siebie – rozwijali swe idee, w konfrontacji z niektórymi pomysłami autora

trzech Krytyk . Zestawienie to pozwala ponadto dostrzec moŜliwość połączenia pewnych wątków filozofii Peirce’a i Poppera –

ideowo sobie bliskich – w ramach obszerniejszego systemu. Realizacja takiego projektu, którego zalety wskazuję, byłaby nie

do pomyślenia bez krytycznej recepcji Kantowskiej spuścizny.

1. Stosunek do filozofii Kanta

Charles Sanders Peirce (1839–1914) w swym stosunku do filozofii Immanuela Kanta (1724–1804) ewoluował od

początkowgo zachwytu do krytycyzmu naznaczonego sarkazmem. Wspominając ten okres fascynacji, tak pisał:

Kant[...] był dla mnie najwyŜszym autorytetem przez trzy lub cztery lata [...] (P EIRCE [1997] s. 204; CP 1.563 1 ). [...] wielką

Krytyk [ę], [...] znałem niemal na pamięć (s. 202; CP 1.560). [...] był[em] kantystą, zanim osiągnął[em] sukcesy na polu

pragmatyzmu (cyt. za: B UCZYŃSKA [1965] s. 27; CP 5.452).

Nawet jednak, gdy wypracował juŜ własne stanowisko, i bez ogródek wypowiadał się o podziwianej wcześniej Krytyce

Kanta, twierdząc np., Ŝe:

dane przezeń studium jest niezwykle pobieŜne, płytkie, banalne, wręcz błahe, a całe dzieło Kanta [...] uderza zdumiewającą

nieznajomością tradycyjnej logiki [...] ([1997] s. 202; CP 1.560)

to i tak zawsze wśród filozofów niemieckich najwyŜej cenił Kanta. WyŜej nawet od Georga Wilhelma Friedricha Hegla

(1770–1831) czy Friedricha Wilhelma Josepha Schellinga (1775–1854), których dziedzictwu takŜe wiele zawdzięczał.

Karl Raimund Popper (1902–1994) równieŜ pozostawał początkowo pod duŜym wpływem myśli Kanta, lecz

szybko się od niej oddalił, i na przełomie lat dwudziestych i trzydziestych uwaŜał się juŜ za „nieortodoksyjnego

kantystę i realistę [...]” 2 . Zanim jednak do tego doszło, Popper – wspominjąc po latach początki swej przygody z

filozofią – mówił, Ŝe jego ojciec (Simon Siegmund Carl Popper) „[b]ardzo interesował się filozofią [...]” 3 i posiadał

pokaźną bibliotekę, w której były teŜ dzieła Kanta. Po ojcu odziedziczył Popper nie tylko księgozbiór, lecz takŜe

zamiłowanie do ksiąŜek, z których część przeczytał juŜ we wczesnej młodości. Tylko niektóre z nich jednak uznał za

wartościowe. I tak na przykład lektura Etyki Benedicta de Spinozy (1637–1677) i Zasad filozofii Kartezjusza (1596–

1650) sprawiła, iŜ „nabrał[...] niechęci do teoretyzowania o Bogu na całe Ŝycie” 4 . Dzieła te były bowiem (w opinii

młodego Poppera):

przepełnion[e] definicjami, które wydawały m[u] się arbitralne, pozbawione sensu, wątpliwe [ question-begging ] [...]. [...] Z

Kantem było inaczej. ChociaŜ Krytyka [ czystego rozumu ] 5 – pisał Popper – wydawała mi się o wiele za trudna, rozumiałem, Ŝe

dotyczy prawdziwych problemów ( ibid .).

Zdaniem Poppera główny problem Krytyki czystego rozumu – mimo, iŜ był źle postawiony – nie był

pseudoproblemem, „lecz pytanie[m] nieuchronnie wynikając[ym] z ówczesnej sytuacji w nauce” ([1999] s. 163; [1972]

p. 96). Dlatego, chociaŜ miał krytyczny stosunek do Kantowskiego rozwiązania, uwaŜał, „Ŝe w rozstrzygnięciu tego

problemu przez Kanta, mimo jego częściowej absurdalności, zawarte było jądro prawdziwej filozofii nauki” ( ibid .).

Taką teŜ opinię o Kancie, jako o myślicielu, który szukał rozwiązań „pilnych i rzeczywistych problemów [...]” ( ibid .),

Popper zachował do końca swych dni.

1 Skrót „CP 1.563” oznacza: Collected papers of Charles Sanders Peirce vol. I, paragraf 563 (zob. P EIRCE [1931-58]). Taki

sposób opisu bibliograficznego jest powszechnie stosowany i odnosi się do wszystkich wydań Collected papers opartych na edycji z

lat 1931–1958.

2 P OPPER [1997] s. 113; [1974] p. 65, [1976] p. 82. Nadal jednak uwaŜał się za „kantystę w etyce” ibid . (W miarę moŜliwości,

odsyłając do źródeł, wskazuję miejsca w tłumaczeniach i oryginałach.)

3 P OPPER [1997] s. 17; [1974] p. 5, [1976] p. 10.

4 P OPPER [1997] s. 26; [1974] p. 11, [1976] p. 18.

5 Nawias klamrowy tłumacza.

2. Podobie ń stwa programowe: krytyka metafizyki

Ogniwem, łączącym tych trzech myślicieli, był krytyczny namysł nad moŜliwością metafizyki i w konsekwencji

odejście od tradycyjnej metafizyki. KaŜdy jednak udał się w innym kierunku. Kant zwrócił się ku idealizmowi

transcendentalnemu 6 ; Peirce od krytyki tradycyjnej metafizyki przeszedł do rozwijania semiotyki (zapewniając

metafizyce trwałe miejsce w swym systemie); Popper zaś, po odparciu neopozytywistycznego ataku na metafizykę i

wskazaniu roli, jaką metafizyka moŜe odegrać, zwrócił się ku epistemologii. Koncentrując się na kwestii poznania

naukowego rozwijał jednocześnie racjonalizm krytyczny. Omówię teraz bardziej szczegółowo drogi, którymi poszli

Peirce i Popper.

Niektóre wypowiedzi Peirce’a mogą sprawiać wraŜenie, Ŝe był on nieprzejednanym pozytywistą. Pisał bowiem,

Ŝe:

metafizyka jest raczej ciekawa niŜ poŜyteczna, a jej znajomość, tak jak wiedza na temat zatopionej rafy, słuŜy głównie temu,

by umoŜliwiać nam trzymanie się od niej z daleka [...] 7 .

Natomiast doktryna pragmatyzmu, zdaniem Peirce’a,

[p]okazuje [...], Ŝe prawie kaŜde zdanie ontologicznej metafizyki jest albo bełkotem bez znaczenia [...] albo jest zwykłym

absurdem [...] (cyt. za: B UCZYŃSKA [1965] s. 32; CP 5.423).

Empirystycznie ukierunkowana filozofia Peirce’a nie postulowała jednak eliminacji metafizyki, lecz jej reformę.

Zdaniem Peirce’a zacofanie i niedoskonałość metafizyki nie są spowodowane tym, Ŝe taka nauka jest w ogóle

niemoŜliwa, lecz tym, Ŝe ją dotychczas źle uprawiano. Peirce pisał:

[m]oim zdaniem zasadniczą przyczyną [...] zacofania [metafizyki] jest to, Ŝe kierujący nią profesoriwe byli i są teologami (cyt.

za: B UCZYŃSKA [1965] s. 38; CP 6.3).

Dlatego właśnie pragnąc – podobnie jak Kant – by powstała metafizyka, która uniknęłaby „metafizycznych” błędów,

załoŜył z gronem przyjaciół „klub metafizyczny”, który przeciwstawiał się szerzącemu się wówczas agnostycyzmowi.

Z dyskusji tam prowadzonych wyłoniła się idea pragmatyzmu.

Peirce – podobnie jak Kant – był głęboko przekonany, Ŝe metafizyka jest nieusuwalna. Problem, z którym Kant

się zmagał – jak uczynić ją naukową – Peirce starał się rozwiązać z jednej strony w sposób formalny – wiąŜąc ją z

pozostałymi składowymi swego systemu, z drugiej zaś poddając ją rygorom swego pragmatyzmu 8 . Jak pisze Hanna

Buczyńska:

6 Termin ten oznacza pogląd, na gruncie epistemologii, zgodnie z którym – wbrew idealizmowi immanentnemu Geoge’a

Berkeleya (1685–1753) – moŜliwe jest przekroczenie naszych immanentnych granic poznawczych, jednak – wbrew realizmowi

epistemologicznemu – niemoŜliwe jest poznanie Dinge an sich (w terminologii Kanta). Zatem idealizm transcendentalny zawiera w

sobie agnostycyzm i dostarcza uzasadnienia tego ostaniego stanowiska. Kant sądził, iŜ ówczesne stanowiska – racjonalizmu i

empiryzmu – były nie do utrzymania. Dostrzegł potrzebę i moŜliwość wypracowania stanowiska kompromisowego, które miało być

syntezą racjonalizmu i empiryzmu. Stanowiskiem tym, sformułowanym po raz pierwszy przez Kanta, był aprioryzm umiarkowany.

Tak moŜna spojrzeć z perspektywy na efekt jego filozofii krytycznej. NaleŜy jednak pamiętać, Ŝe Kant do końca wierzył, iŜ pomimo

destrukcyjnego charakteru jego krytyki (dzięki której dochodził do wniosku, Ŝe nie sposób obronić roszczeń metafizyki do

naukowości) metafizyka, prędzej czy później, „będzie mogła wystąpić jako nauka”, bowiem od metafizyki nie ma ucieczki.

Skazanie na metafizykę nie jest jednak – jego zdaniem – wynikiem grzechu pierworodnego ludzkiego rozumu, który zapragnął

posiąść zakazaną wiedzę wykraczającą poza zjawiska. Kant bowiem – tak jak autor krytykowanego przez niego dowodu

ontolgicznego – był głęboko przekonany o niesprzeczności rozumu ludzkiego. Są to echa przyjmowanej przez filozofów

staroŜytnych koncepcji logosu , zgodnie z którą rzeczywistość jest racjonalna. Stanowisko Kanta – choć wyraŜone za pomocą innej

siatki pojęciowej – bliskie jest poglądom np. Heraklita z Efezu (ok. 540–480 p.n.e.). Zwolennik wariabilizmu uwaŜał, Ŝe integralną

częścią rzeczywistości jest rozum (Λόγος), będący siłą kosmiczną, w której człowiek ma udział (istnieje zatem jedność, bądź

przynajmniej pewna odpowiedniość, rozumu; podobny motyw obecny jest w filozofii indyjskiej, gdzie racjonalność świata wyraŜana

jest za pomocą pary pojęć: Atman – Brahman). Dzięki temu ludzki rozum posiada szczególną dyspozycję – ahistoryczną i

powszechną – gwarantującą moŜliwość osiągnięcia przekonań, cechujących się uniwersalną racjonalnością, tj. niezrelatywizowaną

historycznie, kulturowo czy geograficznie. Jest to moŜliwe, gdyŜ świat jest uporządkowany w sposób racjonalnie poznawalny.

Dlatego teŜ metafizyka – zdaniem Kanta – jest naturalnym owocem rozwoju ludzkiego rozumu. Cała rzecz się sprowadza tylko do

tego, jak nadać jej walor nauki.

7 „metaphysics is a subject much more curious than useful, the knowledge of which, like that of a sunken reef, serves chiefly to

enable us to keep clear of it [...]” (CP 5.410).

8 Peirce’owski pragmatyzm wciąŜ jeszcze bywa mylony z praktycyzmem, a przecieŜ amerykański filozof zdecydowanie

odrzucał skrajnie pojmowany pragmatyzm, wedle którego jedynym celem myśli jest działanie: „the end of action is another thought

[...]. If so, it is not mere action, but the development of an idea which is the purpose of thought; and so a doubt is cast upon the ultra

pragmatic notion that action is the [sole] end and purpose of thought” (CP 8.272, 211, 212). Innym nieporozumieniem jest

utorzsamianie doktryny Peirce’a ze współczesnym amerykańskim neopragmatyzmem. Prąd ten jest złoŜonym zjawiskiem i obok

wyraźnie Peirce’owskich motywów i rozwiązań zawiera takŜe idee, koncepcje i teorie, które są sprzeczne z nauką ojca pragmatyzmu

(jednym z głównych przestawicieli tej frakcji jest Richard McKay Rorty). Odstępstwa miały jednak miejsce juŜ za Ŝycia Peirce’a.

Jego uczeń, William James (1842–1910), zastosował Peirce’owską zasadę pragmatyczną do teorii prawdy konstruując pragmatyczną

teorię prawdy. Była ona obca Peirce’owi, podobnie jak niektóre ówczesne wykładnie zasady pragmatycznej. Chcąc przeciwstawić

[m]etafizyka miała być [...] częścią planowanego przez Peirce’a systemu filozoficznego. Jedność między róŜnymi fragmentami

systemu miała opierać się na [...] powszechnym występowaniu we wszystkich działach filozofii tych samych podstawowych

kategorii (B UCZYŃSKA [1965] s. 80).

Dlatego kwestia sporządzenia właściwej listy kategorii stała się dla Peirce’a z czasem pierwszoplanowa. Sposób

rozwiązania tej kwestii, przez Peirce’a, omówię później.

Metafizyka jako forma poznania nie powinna – zdaniem Peirce’a – róŜnić się od nauk empirycznych niczym

innym poza stopniem ogólności. Traktował ją jako dyscyplinę, w ramach której – na podstawie doświadczenia –

formułowana jest ogólna teoria rzeczywistości. UwaŜał zatem, Ŝe jeŜeli metafizyka ma mieć jakąś wartość, to musi

opierać się na doświadczeniu, bo to ono jest podstawą naszej wiedzy:

[m]etafizyka, nawet zła metafizyka, naprawdę opiera się na obserwacji, świadomie lub nieświadomie (cyt. za: B UCZYŃSKA

[1965] s. 80; CP 6.2).

Peirce, przeciwstawiając się idealistycznej metafizyce, traktował poznanie jako jedność doświadczenia i

rozumowania. Trafnie ujęła to Buczyńska pisząc, Ŝe zdaniem Peirce’a:

[m]yśl nie oparta na doświadczeniu byłaby pusta, pozbawiona treści, do niczego się nie odnosząca. Myślenie bowiem nie jest

czymś samodzielnym, niezaleŜnym od doświadczenia ([1965] s. 34).

Widać tu wyraźny wpływ Kanta. NaleŜy jednak pamiętać, Ŝe u Peirce’a odnaleźć moŜna wpływy nie tylko Kantowskie,

lecz równieŜ Hegla czy Schellinga, ponadto oddziaływanie filozofów staroŜytnych i przede wszystkim realizmu

scholastycznego – który miał być jądrem systemu filozoficznego Peirce’a, systemu, którego jednak Peirce nigdy nie

ukończył.

Popper, w przeciwieństwie do Peirce’a, nie miał juŜ takich ambicji. Zachowywał większy dystans wobec

oczekiwań, jakie wiązano z tradycyjną metafizyką, a sformułowane przez niego kryterium falsyfikowalności miało

jednoznacznie oddzielić naukę od tego, co leŜy poza jej granicami. ChociaŜ znał juŜ poglądy kolejnego pokolenia

pozytywistów, nie podzielał jednak ich radykalizmu. Wbrew stanowisku Koła Wiedeńskiego uwaŜał, Ŝe twierdzenia

metafizyki, nawet jeŜeli nie byłyby weryfikowalne, mogą mieć sens. Co ciekawe, Popper wskazywał tu na dług

zaciągnięty wobec Kanta, pisząc:

moja krytyka [poglądów] Koła Wiedeńskiego wynikała po prostu z lektury Kanta i z tego, Ŝe niektóre jego główne tezy udało

mi się zrozumieć ([1997] s. 113; [1974] p. 65, [1976] p. 83).

Popper uwaŜał ponadto, Ŝe twierdzenia metafizyki, choć nie są falsyfikowalne, niekiedy mogą podlegać

racjonalnej krytyce. Z czasem jednak coraz bardziej eksponował funkcję, jaką metafizyka pełni wobec nauki. Dobrym

tego przykładem jest wprowadzone przez niego pojęcie metafizycznego programu badawczego ( metaphysical research

programme ) 9 . Przy jego pomocy dawał wyraz swemu przekonaniu, Ŝe w nauce fundamentalną rolę odgrywają pewne

idee metafizyczne, mające zasadniczy wpływ na kierunek poszukiwań naukowych. Myśl tę rozwinął jego uczeń – Imre

Lakatos (1922–1974) – który kontynuując zapoczątkowaną przez Poppera krytykę neopozytywistycznego zamachu na

metafizykę, starał się pokazać, Ŝe teorie i koncepcje metafizyczne nie tylko są sensowne i niekiedy poŜyteczne, ale Ŝe

są nieodłączną częścią nauki (zob. L AKATOS [1970]).

Mówiąc o związkach filozofii Poppera z metafizyką naleŜy dodać, Ŝe Popper konsekwentnie bronił doktryny

realizmu metafizycznego (łączył ją z realizmem teoriopoznawczym) oraz sformułował kilka oryginalnych teorii i

koncepcji metafizycznych. Warto tu wspomnieć o dwóch: o koncepcji warstw rzeczywistości i teorii trzech światów.

Zarówno te, jak i inne teorie oraz koncepcje metafizyczne formułowane przez Poppera miały jednak charakter

instrumentalny. SłuŜyły lepszemu wyjaśnieniu natury nauki, mechanizmów jej rozwoju oraz rzeczywistości przez nią

badanej. I tak np. teoria trzech światów (P OPPER [1968]) miała wyjaśnić niektóre związki między nauką i jej twórcami.

Wedle Poppera, istoty zamieszkujące świat pierwszy (przedmiotów fizycznych) i drugi (aktów psychicznych) tworzą i

rozwijają świat trzeci (wytworów kultury, w tym nauki). Świat trzeci jest, zdaniem Poppera, w całości tworem

ludzkim. Posiada on specyficzne cechy: jest obiektywny i w znacznej mierze autonomiczny, czyli niezaleŜny od

podmiotu poznającego. Teoria ta stała w opozycji do idealizmu obiektywnego Platona (427–347 p.n.e.) a takŜe

idealizmu transcendentalnego Kanta. Wbrew Platonowi, Popper uwaŜał, Ŝe to człowiek tworzy rzeczywistość idei,

pojęć itp., jednak – w przeciwieństwie do Kanta – sądził, iŜ świat trzeci podatny jest na krytykę i zmiany, które

wymusza obiektywna rzeczywistość, badana przez naukowców.

Doktryna realizmu i koncepcja warstw rzeczywistości takŜe posiadają, na gruncie jego filozofii, instrumentalny

charakter. W ujęciu Poppera, teza realizmu „[w]yraŜa [...] metafizyczną wiarę w istnienie w naszym świecie

prawidłowości [...]” ([1977] s. 203; [1959] p. 252). Bez tego metafizycznego załoŜenia „trudno – zdaniem Poppera –

się tym tendencjom Peirce ukuł nowy termin: „pragmatycyzm”, i zasadę swą określał jako pragmatycystyczną. W intencji Peirce’a

miała to być uniwersalna, intersubiektywna zasada, pozwalająca – najogólniej rzecz biorąc – odróŜniać myśli jasne i wyraźne od

niejasnych i niewyraźnych. Zasadę tę przedstawił w: P EIRCE [1878].

9 Popper posługiwał się nim w swych wykładach poczynając od 1949 r. albo i wcześniej (P OPPER [1974] p. 175, footnote 242;

[1976] p. 227, footnote 242; [1997] s. 210, przyp. 254).

wyobrazić sobie praktyczne działanie [...]” ( ibid .), a tym bardziej działanie naukowe 10 . Jako zwolennik realizmu

Popper uwaŜał ponadto, Ŝe:

[p]rawa uniwersalne [formułowane przez naukowców] wykraczają poza doświadczenie. [...] Istnieją coraz wyŜsze szczeble

uniwersalności, a zatem transcendencji. [...] istnieją równieŜ szczeble tego, co moŜna nazwać „głębokością” ([1977] s. 343;

[1959] p. 425).

Nauka dociera zatem, wedle Poppera, do coraz głębszych warstw rzeczywistości. Proces ten, jego zdaniem, nigdy się

nie skończy ([1959] p. 431; [1977] s. 348). Podobnie uwaŜał Peirce, głosząc synechizm 11 . Zgodnie z tą teorią, ciągłość

występuje w kaŜdym obszarze rzeczywistości (CP 7.565–578); dlatego Peirce równieŜ traktował poznanie jako pewne

kontinuum z idealną granicą.

Warto tu jeszcze przypomnieć, Ŝe Peirce – w przeciwieństwie do Poppera – mocno był zaangaŜowany w

klasyczny spór metafizyczny: spór o uniwersalia, w którym ostro przeciwstawiając się nominalizmowi bronił skrajnego

realizmu pojęciowego. Do tego celu wykorzystywał swą zasadę pragmatyzmu twierdząc, Ŝe:

zasada pragmatyzmu jest scholastyczną doktryną realizmu. Jest ona (doktryna realizmu) zazwyczaj określana jako teza o

istnieniu realnych przedmiotów, które sa ogólne [...]. Lecz przekonaniu temu nie moŜe nie towarzyszyć uznanie tego, Ŝe [...]

istnieją teŜ realne moŜliwości. MoŜliwość bowiem jest negacją konieczności, która jest rodzajem ogólności. Istotnie, realność

pewnych moŜliwości jest tym, co pragmatyzm podkreśla z całym naciskiem (cyt. za: B UCZYŃSKA [1965] s. 85; CP 5.453).

A zatem Peirce i Popper wychodząc – jak Kant – od krytyki metafizyki wyznaczyli jej jednak inną, niŜ dotychczas

posiadała, rolę. Dla Peirce’a metafizyka była juŜ tylko częścią systemu, w którym pierwszoplanową rolę pełniła

semiotyka 12 . Natomiast dla Poppera metafizyka juŜ w ogóle nie była autonomiczną dyscypliną, a jej sens polegał na

ścisłym związku z epistemologią (w szczególności z rozwaŜaniami nt. poznania naukowego), a takŜe z samą nauką.

Obaj filozofowie, w przeciwieństwie do Kanta, opowiedzieli się teŜ za realizmem (metafizycznym i

teoriopoznawczym) konsekwentnie go broniąc.

2.1. Kwestia sporz ą dzenia wła ś ciwej listy kategorii

Zdaniem Peirce’a istnieje szczególna łączność między metafizyką a logiką:

[m]etafizyka jest wynikiem absolutnego zaakceptowania zasad logicznych nie tylko jako zasad regulatywnych, lecz równieŜ

jako prawd dotyczących bytu (cyt. za: BUCZYŃSKA [1965] s. 80; CP 1.187).

Ponadto:

[l]ista kategorii [...] jest tablicą pojęć wyprowadzonych z logicznej analizy myśli i potraktowanych jako stosowalne do

rzeczywistości ( ibid .; CP 1.300).

Zatem metafizyka opiera się na logice, a kategorie logiki są kategoriami rzeczywistości.

Kantowską listę kategorii, którą Peirce początkowo całkowicie akceptował, uznał z czasem za system

niedoskonały, pisząc:

nurtowało mnie przypuszczenie, Ŝe jego lista kategorii mogłaby być częścią obszerniejszego systemu pojęciowego ([1997] s.

204; CP 1.563).

Podjął się więc zadania ulepszenia kantowskiego systemu kategorii:

[w] końcu, po dwóch latach najcięŜszej pracy intelektualnej, jakie się kiedykolwiek wydarzyły w mym Ŝyciu, stwierdziłem, Ŝe

dysponuję zaledwie jednym pewnym wynikiem o pozytywnym znaczeniu. Głosił on, Ŝe istnieją wyłącznie trzy elementarne

formy orzekania lub sygnifikacji, a to [...]: jako ś ci (doznań), (diadyczne) relacje i (orzekanie o) reprezentacje (s. 203; CP

1.561) 13 .

Peirce wyróŜnił zatem trzy kategorie, które róŜnie nazywał. Niekiedy mówił o monadzie, diadzie i triadzie, kiedy

indziej zaś określał je jako: Pierwsze ( firstness ), Drugie ( secondness ) i Trzecie ( thirdness ) 14 . Sens tych kategorii jest

następujący: Pierwsze odnosi się do wszystkiego, co jako pojedyncze i samodzielne istnieje samo ze względu na siebie;

10 Swój realizm Popper szerzej przedstawił w: P OPPER [1983]; zob. „Appendix X” i „Section 15”. Peirce podobnie pojmował

tezę realizmu oraz towarzyszące jej załoŜenie, o którym wspomniał Popper.

11 Zdaniem Peirce’a, słowo to jest angielskim odpowiednikiem greckiego συνεχισός, które pochodzi od συνεχής – „ciągły”,

„nieprzerwany” (CP 7.565).

12 Ściślej rzecz ujmując, naleŜy dodać, Ŝe zdaniem amerykańskiego filozofa semiotyka – której kategorie są podstawowe i

niezbywalne dla wszelkich rozwaŜań filozoficznych – znosi dotychczasowe podziały na metafizykę i epistemologię. Dokładniej

strukturę Peirce’owskiego systemu przedstawię później.

13 Obszerny wykład Peirce’a nt. jego listy kategorii oraz stosunku do Kantowskiego zestawienia znajduje się w: P EIRCE [1997]

s. 191 i nn.

14 Polskie tłumaczenie i pisownia nazw kategorii za: B UCZYŃSKA [1965], B UCZYŃSKA -G AREWICZ [1994] i P EIRCE [1997].

Drugie odnosi się do wszystkiego, co istnieje w jakiejś relacji z czymś innym, co jest zaleŜne; Trzecie wiąŜe się ze

złoŜonością – jest to stan pośredniczenia, mediacji i powiązania dwóch poprzednich elementów.

Kategorie te stosował Peirce do róŜnych sfer rzeczywistości wskazując tam odpowiedniki dla kaŜdej z trzech

kategorii. I tak np. (a) opisując podstawowe składniki budowy świata materialnego jako ść traktował jako Pierwsze, fakt

jako Drugie, prawo zaś jako Trzecie; (b) prezentując modalności bytu twierdził, Ŝe mo Ŝ liwo ść to Pierwsze,

rzeczywisto ść to Drugie, konieczno ść to Trzecie; (c) mówiąc o stanach psychicznych uwaŜał, Ŝe uczucie to Pierwsze,

postrze Ŝ enie to Drugie, my ś l to Trzecie.

Te trzy kategorie traktował Peirce jako realne składniki świata. Trafnie ujęła to Buczyńska, pisząc, Ŝe zdaniem

Peirce’a:

[w]yczerpują one całą budowę świata, poza nimi nie ma innych [bardziej fundamentalnych] składników, nie ma takich zjawisk,

których nie udałoby się ogarnąć za pomocą tych kategorii. Są to składniki ostateczne zarówno w tym sensie, Ŝe poza nimi nie

ma juŜ innych, jak i w tym sensie, Ŝe ich ilości nie moŜna juŜ ograniczyć, Ŝe nie moŜna juŜ Ŝadnego z nich zredukować do

innych ([1965] s. 81). [...] Wszystko, co obejmuje nasze poznanie, wszystko, co poznajemy w doświadczeniu, jest albo

kategorią pierwszą, tzn. czymś samodzielnym, albo czymś istniejącym w relacji z czymś innym, czyli kategorią drugą, albo

kategorią trzecią, czyli czymś określonym przez prawo. Poznanie empiryczne nie jest związane z jedną tylko kategorią, [czy

teŜ] ograniczone do niej, obejmuje ono zarówno jakości zmysłowe, jak fakty i prawa (s. 82).

Popper, o ile mi wiadomo, nie podjął podobnej polemiki z systemem kategorii Kanta. Daje się jednak zauwaŜyć

pewne podobieństwo z listą kategorii Peirce’a, które nie jest chyba przypadkowe. OtóŜ patrząc przez pryzmat

Peirce’owskich kategorii na załoŜenie Poppera, o istnieniu prawidłowości, moŜna stwierdzić, Ŝe są w nim obecne

kategorie Drugiego i Trzeciego; prawidłowość – jako Drugie – jest pewną relacją, zaś prawo ujmujące relację to

Trzecie. Wydaje się więc, Ŝe nic nie stało na przeszkodzie, aby Popper wzbogacił swą filozofię nauki o rozwaŜania na

temat kategorii – nie dostrzegł jednak wagi problematyki semiotycznej.

2.2. Semiotyka: teoria znaku

Peirce przywiązywał duŜą wagę do powyŜszych kategorii. Miały one oczywiście sens metafizyczny, lecz

pamiętając o tym, Ŝe zdaniem Peirce’a semiotyka znosi dotychczasowe podziały (na metafizykę i epistemologię),

naleŜy mówić przede wszystkim o semiotycznym charakterze tych kategorii 15 . Przedstawię teraz główne idee semiotyki

Peirce’a.

Peirce uwaŜał, Ŝe:

[w]szystko, co znamy lub myślimy, jest poznane i pomyślane za pomocą znaków, a zatem cała nasza wiedza jest znakiem (cyt.

za: B UCZYŃSKA -G AREWICZ [1979] s. 113; MS 7) 16 .

Znak – wedle Peirce’a – jest aspektem kaŜdego zjawiska 17 . Nie moŜe on występować samodzielnie, w oderwaniu od

innych znaków, bowiem nie jest samoistną rzeczą, lecz relacją, wchodzącą w skład pewnego systemu znaków, poza

którym istnieć nie moŜe 18 . Dlatego mówiąc „znak”, uŜywając tego rzeczownika, dokonujemy hipostazowania, które

jest jednak – w opinii Peirce’a – całkowicie usprawiedliwione. Istnienie znaku polega więc na tym, Ŝe wchodzi on w

relacje z innymi znakami. Znak jest triadą, to znaczy, Ŝe tylko pewna trójczłonowa całość moŜe być znakiem 19 :

15 Semiotyka była głównym obszarem zainteresowań Peirce’a. Trzeba jednak pamiętać, Ŝe w jego systemie istnieje ścisły

związek między semiotyką, metafizyką i logiką. Jak pisze Andrzej Jan Nowak: „Peirce[...] albo identyfikował [...] [semiotykę] z

logiką, albo uwaŜał, Ŝe ta ostatnia jest bardziej technicznym fragmentem ogólnej teorii znaku” (N OWAK [2003] s. 372). Ścislej rzecz

ujmując naleŜy dodać, Ŝe u Peirce’a struktura filozofii jest hierarchiczna: „jej fundament tworzą dyscypliny czysto opisowe. Na nim

wznosi się gmach nauk normatywnych. Zwieńczenie konstrukcji to metafizyka. Podstawową dyscypliną opisową jest faneroskopia.

Trzy nauki normatywne to: estetyka, etyka i logika” ( ibid . s. 370). Faneroskopia (zwana teŜ przez Peirce’a fenomenologią), „choć

[...] jest niezaleŜna od jakiejkolwiek wiedzy o faktach ( positive science )” ( ibid .; CP 5.40), była przez Peirce’a traktowana jako

zaleŜna od innej nauki opisowej – bardziej fundamentalnej od faneroskopii – od matematyki. Określał ją jako „[...] Warunkową lub

Hipotetyczną Czyst ą Matematyk ę” ( ibid .), i upatrywał „jedyne jej zadanie nie [...] [w] zdawaniu sprawy z tego, jak rzeczy mają się

aktualnie, lecz jak mogłyby się mieć, jeśli nie w naszym świecie, to w jakimś moŜliwym” ( ibid .). Faneroskopia natomiast zajmuje

się opisem faneronu (tj. fenomenu lub zjawiska rozwaŜanego od jego relacyjnej struktury, a nie treści czy istnienia). Na jej gruncie

powstaje teoria trzech głównych kategorii Peirce’owskiej semiotyki. Estetyka jest fundamenetem dla etyki i logiki. Natomiast

„[s]ystem metafizyczny Peirce’a zdaje się przypominać odwróconą piramidę Plotyna: od ciemności i chaosu, drogą nawyków

kształtowanych mocą upodobania do ideału człowiek i jego świat w niekończącym się marszu zmierzają do jedności” ( ibid . s. 375).

(Nt. związku faneroskopii z semiotyką oraz Peirce’a metafilozofii zob. teŜ N OWAK [2002] ss. 123–198.)

16 Skrót „MS 7” oznacza 7. z nieopublikowanych manuskryptów Peirce’a. Znajdują się one w zbiorach Houghton Library

uniwersytetu Harvarda, a opracowane zostały przez Richarda Robina w Annotated Catalog of the Papers of Ch . S . Peirce .

17 Wszelkie zjawiska mają, jego zdaniem, trzy aspekty: jakość, bycie tu i teraz oraz znakowy.

18 Znak jest zatem niesmoistny na dwa sposoby: pierwszy polega na tym, Ŝe znak moŜe istnieć tylko w systemie, drugi zaś

sprowadza się do tego, Ŝe znak nie jest czymś realnie róŜnym od zjawiska, lecz jest jego aspektem.

19 Peirce uwaŜał jednak, iŜ istnieją takŜe znaki zdegenerowane. Są to zjawiska niekompletne co do swej charakterystki jako

triady, czyli są to znaki niekompletne (przykładem mogą być spójniki „i” oraz „lub”, które nie posiadają – zdaniem Peirce’a –

odniesienia przedmiotowego).

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: