Księga szpiegów - 1.rtf

Księga szpiegów - 1

Philip Agee (ur. 1935)

Były agent CIA; oficer terenowy w krajach Ameryki Łacińskiej, nigdy, co prawda, nie oskarżony oficjalnie o szpiegostwo, ale uznany przez dawnych kolegów za zdrajcę.

Agee wstąpił do CIA w 1957, po ukończeniu uniwersytetu Notre Dame. W latach 1963-1966 przebywał w Urugwaju z misją wspierania operacji przeciw Kubie oraz pomocy w tworzeniu miejscowych sił bezpieczeństwa. W 1967 przeniesiony do stolicy Meksyku. Z pracy w CIA zrezygnował w 1969; w 1971 wyjechał ze Stanów Zjednoczonych. Opublikowana przezeń książka Inside the Company: CIA Diary (1975) była spełnieniem wcześniejszej groźby ujawnienia oficerów i agentów CIA i podjęcia kroków niezbędnych dla usunięcia ich z krajów, w których działają.

Wymieniała nazwiska 2500 agentów i cudzoziemców pracujących dla CIA, co skutecznie sparaliżowało działania Agencji w Ameryce Południowej. Do "zneutralizowania" działań CIA wzywał także jego artykuł, opublikowany w 1975 we wrogo do Agencji nastawionym piśmie "Counter-Spy". W tym samym numerze wymieniano Richarda Welcha, szefa ekspozytury CIA w Atenach. Pod koniec tego roku Welch został zamordowany w Atenach przez jedną z grup lewicowych.

W reakcji na te wydarzenia Kongres przyjął w 1982 ustawę nr 97-200 o ochronie tożsamości pracowników wywiadu, uznającą ujawnienie osób związanych z działalnością wywiadowczą Stanów Zjednoczonych za przestępstwo ścigane przez władze federalne. W 1979 Departament Stanu na skutek poczynań Agee unieważnił jego paszport. W rozprawach apelacyjnych sądy dwóch niższych instancji poparły jego starania o zatrzymanie paszportu, jednak w 1981Sąd Najwyższy stosunkiem głosów 7:2 podtrzymał zasadność odebrania mu paszportu amerykańskiego. W 1979, po opanowaniu przez terrorystów ambasady Stanów Zjednoczonych w Teheranie, Agee zaoferował pomoc przy analizie przechwyconych tam dokumentów CIA. Jego oferta została jednak odrzucona.

W latach następnych Agee mieszkał w Meksyku, we Francji i na Kubie, gdzie podczas jednej z konferencji międzynarodowych oznajmił o założeniu "Covert Action Information Bulletin", który miał zamieszczać informacje o działaniach CIA i jej agentach na całym świecie. W 1978 Agee opublikował kolejną książkę ujawniającą działania CIA: Dirty Work: The CIA in Western Europe, której poprawiona wersja ukazała się później pod tytułem Dirty Work II. Książka wymienia personalia 841 osób uznanych przez autora za agentów i pracowników CIA.

W czerwcu 1977 Agee usunięty został z Wielkiej Brytanii, a następnie kolejno z Francji, Holandii i RFN. W 1987, posługując się paszportem nikaraguańskim, wjechał do USA przez Kanadę. Powodem powrotu po upływie szesnastu lat była promocja nowej książki On the Run, w której zarzucił, że Agencja próbowała powstrzymać go przed publikacją debiutanckiej Inside the Company. Mimo że Departament Sprawiedliwości odkrył jego prawdziwą tożsamość, nie wydano nakazu aresztowania i Agee pozostał na wolności.

Jeden z funkcjonariuszy wywiadu kubańskiego, który zbiegł do Stanów Zjednoczonych, mjr Aspillaga Lombard, oświadczył, że od chwili zerwania przez Agee z CIA do 1987 Kuba wypłaciła mu co najmniej milion dolarów. Agee zaprzeczył, jakoby brał od Kubańczyków jakiekolwiek pieniądze.

Jakie zatem kierowały nim pobudki? W 1975 w wywiadzie dla "Playboya" powiedział:

Po 12 latach pracy w Agencji zrozumiałem, jak wiele powoduje ona cierpienia. Dotarło do mnie wreszcie, że miliony ludzi na całym świecie zginęło lub ich życie zostało zrujnowane w wyniku działań CIA i wspieranych przez nią instytucji. Nie mogę więc siedzieć bezczynnie.

Agencja Bezpieczeństwa Narodowego, National Security Agency (NSA)

Głęboko utajniona najważniejsza agencja państwowa Stanów Zjednoczonych, koordynująca całość operacji SIGINT (wywiad łączności). NSA przechwytuje i analizuje dane łączności radiowej, telefonicznej, modemowej oraz emisji wszelkiego rodzaju urządzeń radiolokacyjnych i systemów naprowadzania pocisków rakietowych.

Centralna Służba Bezpieczeństwa (Central Security Service - CSS) NSA koordynuje wszelkie działania Stanów Zjednoczonych w zakresie kryptoanalizy i kryptobezpieczeństwa; jej dwa podstawowe zadania to łamanie systemów kodowych i szyfrowych innych państw oraz ochrona bezpieczeństwa systemów informacyjnych (Information Systems Security - INFOSEC) łączności amerykańskiej, w tym łączności Białego Domu i taktycznej łączności wojskowej.

Szef CSS (jest nim szef NSA) kontroluje także działania COMINT (rozpoznanie radiotechniczne) i ELINT (rozpoznanie radioelektroniczne) wszystkich rodzajów sił zbrojnych. Zarówno NSA, jak i CSS podlegają Departamentowi Obrony, a także - jako element struktury Wspólnoty Wywiadów Stanów Zjednoczonych

Narodowy Ośrodek SIGINT (National SIGINT Center) NSA monitoruje również na bieżąco łączność i wszelkiego rodzaju impulsy elektromagnetyczne, emitowane przez pojazdy kosmiczne i testowane rakiety nośne innych państw. W sytuacjach kryzysowych materiały te (oznaczone jako "Critic") dostarczane są bezpośrednio do Sztabu Kryzysowego Białego Domu.

Siedzibą sztabu dowodzenia NSA jest Fort Meade w Maryland, w połowie drogi między Waszyngtonem a Baltimore. Agencja kieruje stamtąd globalną siecią dozoru źródeł emisji fal elektromagnetycznych, posługującą się satelitami, samolotami, okrętami i systemem stacji naziemnych.

NSA ściąga z eteru oszałamiającą wręcz szybkością liczbę wszelkiego rodzaju danych. Według oceny NSA Biblioteka Kongresu Stanów Zjednoczonych zawiera ok. kwadryliona bitów informacji.

Technologia, nad jaką pracujemy obecnie - powiedział szef NSA, wiceadmirał John M. McConnell - pozwoliłaby nam zapełnić ją przez trzy godziny. Taki jest rząd wielkości, jakim operujemy w skali światowej.

Trzeba uczciwie przyznać, że wymagania wobec NSA wciąż rosną. Wszyscy chcą wiedzieć wszystko o wszystkim - stwierdził w 1995 w wywiadzie dla "The Baltimore Sun" długoletni zastępca dyrektora NSA Louis W. Tordella.

NSA powstała w wyniku fuzji Służby Wywiadu Łączności Sił Lądowych Stanów Zjednoczonych i Agencji Bezpieczeństwa Sił Zbrojnych. Wobec narzekań na niską jakość danych wywiadu strategicznego powołana przez prezydenta grupa studyjna zaleciła utworzenie, podporządkowanej sekretarzowi obrony agencji COMINT.

Już samo rozporządzenie prezydenta Trumana, z 24 października 1952, powołujące do życia NSA, było ściśle tajne. Do dziś dnia utajniony pozostaje jej statut (poza opublikowanym w 1984 niewielkim fragmentem, dotyczącym zwolnienia NSA z pewnych ograniczeń, w korzystaniu z danych COMINT).

W 1972 na mocy kolejnego rozporządzenia prezydenta powstała CSS jako jednolita instytucja kryptologiczna Departamentu Obrony (wiadomo o niej jeszcze mniej niż o agencji macierzystej), wraz z głęboko zakonspirowaną w jej strukturach Służbą Pozyskiwania Danych Specjalnego Przeznaczenia (Special Collection Service - SCS), zajmującą się nasłuchem wybranych celów w obcych państwach.

NSA dokłada wszelkich starań, aby pozostać w cieniu. Przez całe lata zapytani o miejsce pracy członkowie jej personelu nie mieli prawa wymieniać nazwy i musieli odpowiadać ogólnikowo: "w Departamencie Obrony" lub "dla rządu."

Pierwsze jawne informacje o charakterze działań NSA nadeszły z Moskwy, dokąd we wrześniu 1960 zbiegli dwaj zatrudnieni w niej kryptoanalitycy William H. Martin i Bernon F. Mitchell. Podczas konferencji prasowej ujawnili oni fakt ścisłej współpracy między służbami kryptologicznymi Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii. Dodali również, że NSA prowadzi rutynowy nasłuch łączności ponad 40 państw - nie tylko ZSRR i krajów bloku wschodniego - ale również sojuszników, w tym Turcji, Włoch i Francji. W 1963 w Moskwie pojawił się kolejny pracownik NSA Victor N. Hamilton, który oświadczył publicznie, że on sam i jego koledzy trudnili się łamaniem kodów i szyfrów dyplomatycznych oraz podsłuchem łączności Organizacji Narodów Zjednoczonych.

Rewelacje te ujawniły cel istnienia NSA, mimo to Agencja nadal robiła wszystko, by nie dopuścić do żadnych nowych przecieków na swój temat. W 1966 usiłowała zapobiec publikacji książki Davida Kahna o kryptologii (sam autor znalazł się na liście obserwacji NSA), utrzymując że jej publikacja "nie leżałaby w interesie bezpieczeństwa narodowego". Ostatecznie, po zmianie kilku kwestionowanych fragmentów, praca Kahna The Codebreakers - ukazała się w 1967. (W 1995 NSA pogodziła się z Kahnem, ustanawiając tego zasłużonego historyka wykładowcą nowo utworzonego Ośrodka Historii Kryptologii NSA.)

Pierwszy szczegółowy opis NSA dał James Bamford w The Puzzle Palace (1982). NSA nie była tym zachwycona, ale w owym czasie ustawa o swobodnym dostępie do informacji dawała już autorom możliwość korzystania z dokumentów rządowych, których wcześniej (często arbitralnie) im odmawiano.

Publikacji o NSA nadal jest jednak niewiele; katalog Biblioteki Kongresu zawiera zaledwie 12 pozycji na ten temat, z czego 4 to różne wydania The Puzzle Palace.

Agencja przejęła po swych poprzednikach materiały nasłuchu radzieckiej łączności wywiadowczej (Venona), często o dużej wartości historycznej; udostępniono je dopiero w lipcu 1995. W tym samym czasie procesowi odtajniania poddano około 60 milionów innych dokumentów NSA. Zewnętrznym przejawem tej nowej, względnie otwartej polityki jest Narodowe Muzeum Kryptologiczne, mieszczące się w dawnym motelu w pobliżu głównej siedziby NSA, który agencja kupiła w obawie, że może on posłużyć jako punkt inwigilacyjny.

Świat NSA

Zajmująca powierzchnię 260 ha siedziba NSA w Fort Meade jest najbardziej widoczną częścią światowego kompleksu jej dóbr, w skład którego wchodzą stacje naziemne w Sugar Grove w zachodniej Wirginii; tereny w stanie Waszyngton; Anchorage na Alasce i za granicą - od Argentyny po Australię i Chiny. Niektóre ze stacji NSA obsługują kryptolodzy sił zbrojnych. W okresie zimnej wojny agencja korzystała z okrętów szpiegowskich marynarki wojennej (Liberty, Pueblo), i samolotów rozpoznawczych sił powietrznych.

W przestrzeni kosmicznej NSA monitoruje dwie kategorie sztucznych satelitów Ziemi - komercyjne satelity łączności i satelity rozpoznawcze ELINT.

Agencja współpracuje ściśle z brytyjskim Zarządem Głównym Łączności Rządowej (Government Communications Headquarters), kanadyjską Służbą Bezpieczeństwa Łączności (Communications Security Establishment), australijskim Zarządem Łączności Ministerstwa Obrony (Defence Signal Directorate) i nowozelandzkim Biurem Bezpieczeństwa Łączności Państwowej (Government Communications Security Bureau) (UKUSA porozumienie). Od dawna też utrzymuje stacje nasłuchowe w prowincji Xinjang na północno-zachodnim krańcu Chin, w pobliżu granicy radzieckiej i radzieckich poligonów rakietowych i jądrowych.

W Fort Meade działa wielka drukarnia NSA i wytwórnia mikroprocesorów dla potężnego parku komputerowego agencji, która prowadzi także Narodową Szkołę Kryptologiczną. W 1993 wartość kontraktów zrealizowanych przez NSA w samym tylko stanie Maryland wyniosła ponad 700 milionów dolarów. Ściśle tajny budżet agencji szacuje się na ok. 3,5 miliarda dolarów rocznie, nie licząc satelitów przechwytujących, opłacanych i obsługiwanych przez Narodowe Biuro Rozpoznania (National Reconnaissance Office).

Głównym ośrodkiem studiów kryptologicznych NSA jest Fort Meade - komputerowe centrum badawcze, uważane za największe skupisko matematyków na świecie. Zatrudniająca w Fort Meade i jego okolicach ok. 20 tysięcy osób NSA jest największym pracodawcą stanu Maryland; niewykluczone, że w skali globalnej zatrudnia nawet 100 tysięcy osób. Cywilnych pracowników obowiązują liczne ograniczenia; wolno im np. korzystać wyłącznie z pomocy stomatologów sprawdzonych przez jej Biuro Ochrony (w obawie, by nie zdradzili tajemnic pod narkozą), muszą informować o zawarciu przez krewnych związku małżeńskiego z cudzoziemcem etc.

Mimo że NSA jest agencją Departamentu Obrony, jej zadania określa DCI, działający według instrukcji Rady Bezpieczeństwa Narodowego (National Security Council - NSC) i zaleceń Narodowej Rady Wywiadu Zagranicznego (National Foreign Intelligence Board). Dyrektor NSA - jest nim zawsze trójgwiazdkowy generał lub admirał z doświadczeniem w pracy wywiadowczej - może ze swej strony zaoferować DCI bardzo szeroki wachlarz usług.

W odpowiedzi na żądanie "dozoru" danego państwa NSA jest w stanie prowadzić nasłuch lokalnych i zamiejscowych rozmów telefonicznych (włącznie z rozmowami prowadzonymi z telefonów w samochodach), przechwytywać łączność między stolicą i placówkami dyplomatycznymi, monitorować wzmianki o danym państwie lub sprawach mogących mieć z nim związek, pojawiające się w łączności innych krajów, wojskową łączność radiową kraju będącego celem "dozoru", a także - na podstawie zgromadzonych już informacji - sporządzać raporty we wszystkich tych dziedzinach, obejmujące niekiedy nawet okres kilku lat wstecz. NSA opracowuje też portrety psychologiczne przywódców danego państwa, opierając się na danych pochodzących z inwigilacji ich rozmów telefonicznych.

Niektóre metody działania NSA wyszły na jaw podczas dochodzenia w sprawie afery Iran-Contras.

Autor operacji, ppłk Korpusu Piechoty Morskiej Oliver L. North, stwierdził, że NSA dostarczyła pewnych informacji o bardzo specyficznym i ściśle ukierunkowanym charakterze, które niemal od razu pozwoliły nam dokładnie zorientować się w sytuacji - wśród nich szczegółowych danych na temat tego, o czym [partnerzy transakcji sprzedaży broni Iranowi] ze sobą rozmawiali i jakie mieli plany.

Mimo tajemnicy, jaką otacza się agencja, z biegiem lat ujawnione zostały niektóre efekty jej pracy - np. nagrania rozmów Leonida Breżniewa z najwyższej rangi dostojnikami radzieckimi, prowadzonych przez telefon zainstalowany w limuzynie I sekretarza; pogawędek dyktatora Panamy, Manuela Antonia Noriegi z kochanką; przechwycone informacje, które pozwoliły zidentyfikować Libijczyków ponoszących odpowiedzialność za zamach bombowy na samolot pasażerski linii Pan Am w 1988; nagrania rozmów telefonicznych kolumbijskiego "barona kokainowego" Pablo Escobara, umożliwiające zlokalizowanie miejsca jego pobytu itp.

NSA i prawo

Ustawa o inwigilacji zagranicznych służb wywiadowczych (Foreign Intelligence Surveillance Act) oraz inne regulacje prawne odnoszące się do NSA ograniczają zakres podsłuchu stosowanego przez agencję do "łączności zagranicznej" (oznacza to, że jeden z rozmówców winien znajdować się na terytorium Stanów Zjednoczonych, a drugi poza nim). Monitorowanie obywateli własnego państwa jest zakazane; jeśli w materiałach nasłuchu znajdują się ich nazwiska, to z transkryptów muszą zostać usunięte i zastąpione pojęciem Amerykanin. Nie wolno też przekazywać ich CIA, FBI i innym agencjom rządowym.

Trudno dociec, jak podchodzi do tej ustawy NSA, bowiem wszystkie jej instrukcje dotyczące interpretacji są ściśle tajne; oficjalnie wiadomo jednak, że jeśli NSA lub FBI uważają podsłuch krajowy za konieczny ze względów bezpieczeństwa narodowego, to NSA ma obowiązek zwrócić się z prośbą o uzyskanie stosownego nakazu do Trybunału ds. Inwigilacji Zagranicznych Służb Wywiadowczych (Foreign Intelligence Surveillance Court - FISC). FISC nigdy jeszcze nie odrzucił takiego wniosku. Zgodnie z prawem musi on corocznie informować Kongres o liczbie tego rodzaju wniosków, które do niego wpłynęły, i liczbie wniosków rozpatrzonych pozytywnie - w 1994 było ich na przykład 576.

NSA może natomiast bez ograniczeń podsłuchiwać łączność instytucji mieszczących się co prawda na terytorium Stanów Zjednoczonych, ale eksterytorialnych - np. ambasad. Nakaz jest natomiast konieczny w przypadku pracownika tejże ambasady, rozmawiającego przez telefon mieszczący się poza eksterytorialnym terytorium placówki dyplomatycznej.

Bodźcem do wprowadzenia regulacji prawnych ograniczających stosowanie podsłuchu przez NSA i poddających tego rodzaju praktyki kontroli z zewnątrz były rezultaty dochodzenia prowadzonego przez Kongres w 1975 w sprawie operacji wywiadu wewnętrznego NSA (Shamrock). Okazało się, że przez prawie 30 lat amerykańskie agencje rządowe, zajmujące się podsłuchem, otrzymywały (na mocy porozumień z kompaniami telekomunikacyjnymi) kopie wszystkich telegramów zagranicznych. W ramach jednej z faz operacji Shamrock (Minaret) na tzw. Watch List znalazło się ok. 1600 obywateli Stanów Zjednoczonych (oznaczało to, że wszelkie ich rozmowy telefoniczne i depesze automatycznie były przechwytywane), wśród nich: Martin Luther King jr, aktorka Jane Fonda, piosenkarka Joan Baez i słynny pediatra dr Benjamin Spock. W czasie trwania operacji Shamrock NSA sporządziła teczki 75 tysięcy obywateli amerykańskich.

Po zakończeniu zimnej wojny NSA, podobnie jak inne agencje wywiadowcze, szuka dla siebie nowych zadań, w rodzaju gromadzenia danych ELINT o terrorystach i handlu narkotykami, starając się jednocześnie zapewnić sobie prawo do prowadzenia podsłuchu. Od czasów prezydentury Busha trwa cicha kampania NSA i FBI na rzecz obowiązku instalowania mikroprocesorów rządowego programu szyfrowania Clipper w aparatach telefonicznych, co znacznie ułatwiłoby monitorowanie łączności szyfrowanej. Akcja ta napotyka jednak na zdecydowany opór firm telekomunikacyjnych i obrońców prawa do tajemnicy danych osobowych. Mówi się jednak, że na żądanie NSA architektura programu Windows Microsoft Corp. została zaprojektowana tak, by maksymalnie utrudnić szyfrowanie danych.

Anglia - Wielka Brytania - Zjednoczone Królestwo

Początki wywiadu w Anglii sięgają średniowiecza. Przez wieki służby wywiadowcze Korony najbardziej zaprzątnięte były utrzymaniem panującego monarchy przy życiu i na tronie. Nie powołano jednak agencji służącej oczyszczeniu Anglii ze szpiegów. Poczynając od 1351, prawną podstawą ścigania wrogów monarchii stało się Prawo przeciwko zdradzie (Treason Act), które definiowało zdradę stanu, w tym fałszerstwo, jako zbrodnię przeciw królowi oraz królestwu. Ludzie mogli stracić głowę nawet "za myśl o śmierci króla".

Zdradą było też szpiegostwo przeciw Koronie. Maria Stuart, królowa Szkotów, i sir Walter Raleigh znaleźli się wśród wielu osób sądzonych i zgładzonych na mocy prawa, na które również powoływano się, sądząc brytyjskich zdrajców w obu wojnach światowych (William Joyce).

Ekskomunikowana w 1570 przez papieża Piusa V królowa Elżbieta I, której panowaniu zaczęły odtąd ustawicznie zagrażać szeroko rozgałęzione spiski papistowskie o rozległych koneksjach zagranicznych, rozbudowała służbę wywiadu wewnętrznego. Sekretarz stanu sir Francis Walsingham, szef wywiadu angielskiego, rozciągnął sieć także na kontynent, gdzie jego agenci przekupywali "księży, jezuitów i zdrajców", by "wyjawiali praktyki przeciwne Królestwu".

Siatka stworzona przez Walsinghama rozpadła się po jego śmierci w 1590, a następny sprawny system wywiadu powstał w Anglii dopiero w XVII wieku, za rządów lorda protektora Olivera Cromwella, który - jak stwierdził jeden z jego szpiegów, John Thurloe - najął "wielu szczwanych typów". Cromwell rozpoczął również praktykę systematycznej kontroli przechwytywanej korespondencji prywatnej, przechodzącej przez Generalny Urząd Listów (General Letter Office) (John Wallis). Zajmował się tym jego tzw. tajny człowiek.

The Secret Office, Tajny Urząd

Aparat szpiegowski stał się trwałym elementem struktury państwa po rewolucji, która obaliła rządy króla Jakuba II i zwiększyła wpływy Parlamentu, zagwarantowane aktem Bill of Rights z 1689. Daniel Defoe, który nazwany został ojcem brytyjskiej tajnej służby, szpiegował dla speakera Izby Gmin w 1703, śledząc spiski jakobitów (stronników syna obalonego Jakuba II) przeciw tronowi. W wieku XVIII utworzono urząd deszyfranta do łamania kodów (Willes Edward), powstał Secret Office (Tajny Urząd) podlegający sekretarzowi stanu (Tajny Urząd włączono później do Urzędu Poczt, sama jednak praktyka rutynowej kontroli korespondencji, zwłaszcza zagranicznej, nie uległa zmianie).

W 1782 dotychczasowe obowiązki sekretarza stanu rozłożono między Ministerstwo Spraw Zagranicznych a Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, co znalazło później odbicie w strukturze organizacyjnej służb wywiadu i bezpieczeństwa Wielkiej Brytanii.

Rewolucja amerykańska 1775-1781 poddała brytyjski wywiad egzaminowi, byli bowiem potrzebni agenci w koloniach amerykańskich zarówno dla kontrwywiadu, jak i wywiadu wojskowego, oraz we Francji, która wspierała rewolucjonistów (Arnold Benedict, Andre John i Bancroft Edward).

Pomimo interwencji Parlamentu w 1844, wciąż naruszano tajemnicę korespondencji pocztowej. Pewien nadawca listu włożył na przykład do koperty nasiona, a dostrzegłszy ich zniknięcie, zwrócił na to uwagę Parlamentu. Pomimo protestów służby brytyjskiego wywiadu wciąż kontrolowały pocztę.

Przez cały prawie wiek XIX uwaga brytyjskiego wywiadu zagranicznego skupiała się na Wielkiej Grze - rywalizacji z Rosją o wpływy w Azji Centralnej. Głównym ośrodkiem gry stał się perski Meszched, wielkie targowisko płatnej informacji. Operacja meszchedzka trwała do wybuchu I wojny światowej.

Tajne pieniądze

Począwszy od 1782, wywiad brytyjski finansowany był z sekretnego funduszu sekretarza stanu, uchwalanego przez Parlament w głosowaniu tajnym. Z funduszu tego korzystali dyplomaci brytyjscy (którzy po powrocie do Londynu musieli składać oficjalną przysięgę, że powierzone im pieniądze wydali "uczciwie"), opłacano z niego agentów i informatorów w Niemczech, Rosji, we Włoszech, Cesarstwie Otomańskim i Hiszpanii, fundowano renty i emerytury dla weteranów Tajnej Służby, krewnych dyplomatów, którzy często mieli wątpliwe zasługi dla szpiegostwa. Wielkie sumy zasiliły też państwa europejskie - zwłaszcza Prusy, Austrię i Rosję, które Anglia za wszelką cenę starała się wciągnąć do kolejnych koalicji antyfrancuskich w czasie rewolucji francuskiej i za rządów Napoleona.

W latach 1894-1898 tajne subwencje rządowe pobierała Agencja Reutera, która w zamian użyczała Ministerstwu Spraw Zagranicznych pomocy w publikowaniu brytyjskich materiałów propagandowych w prasie zagranicznej. Poufne raporty wywiadowcze dostarczają władzom także jej korespondenci.

W 1883 Ministerstwo Wojny i Admiralicja utworzyły odrębne departamenty wywiadu; ich działania nosiły jednak wszelkie znamiona amatorstwa, co w całej jaskrawości obnażyła wojna burska (1899-1902), stawiając na porządku dziennym kwestię gruntownej reorganizacji Tajnej Służby. W 1909 podkomisja Komitetu Obrony Imperium (Committee of Imperiał Defence) zaleciła utworzenie odpowiedzialnego za kontrwywiad krajowy Biura Tajnej Służby, finansowanego z funduszów Ministerstwa Wojny. (MI5, MI6)

I wojna światowa

W czasie I wojny światowej brytyjskie rozpoznanie taktyczne zawiodło na całej linii i z całą pewnością ponosi znaczną odpowiedzialność za ciężkie straty w ludziach na froncie zachodnim. Pewnymi sukcesami mogło się poszczycić jedynie rozpoznanie napowietrzne, prowadzone z samolotów i balonów obserwacyjnych.

Znakomicie natomiast spisały się służby kryptologiczne, którym udało się złamać niemal wszystkie kody i szyfry państw centralnych. Przejęcie i odczytanie telegramu Zimmermanna przez kryptologów Royal Navy z Pokoju nr 40 wywarło znaczący wpływ na losy wojny.

Po wojnie tradycje te kontynuowała Rządowa Szkoła Kodów i Szyfrów (Government Code and Cypher School - GC&CS). Sporym sukcesem zakończyła się - prowadzona od 1917 wspólnie z wywiadem amerykańskim i francuskim - kampania dezinformacji (tzw. Dokument X), polegająca na dostarczaniu znacznie przesadzonych informacji o rozmiarach amerykańskich sił ekspedycyjnych i potencjale przemysłu wojennego Stanów Zjednoczonych przedstawicielom dyplomatycznym państw neutralnych (głównie Meksyku i Hiszpanii), za pośrednictwem których trafiały one do Niemców. Wojna wykształciła pokolenie ludzi, którzy stali się później filarami brytyjskich służb specjalnych, wśród nich sir Stewarta G. Menziesa, oficera wywiadu wojskowego, który pewnego dnia miał stanąć na czele MI6.

Wojenna współpraca wywiadu brytyjskiego i amerykańskiego trwała w latach powojennych. Konsekwentnym jej rzecznikiem był Winston Churchill, na wniosek którego premier Lloyd George podporządkował MI6 Ministerstwu Spraw Zagranicznych, przyznając jednocześnie tej służbie prawo utrzymywania agentów i prowadzenia operacji poza granicami Wielkiej Brytanii. (Jego najsłynniejszym agentem był Sidney Reilly, który działał w Rosji bolszewickiej i w wielu innych miejscach, gdzie Brytyjczycy mieli swoje interesy.)

Po wojnie Wielka Brytania zachowała aparat wywiadu, któremu wyznaczyła nowy cel - komunistów. Strach przed "eksportem rewolucji" spowodował powstanie nowej tajnej agencji - MO4, zajmującej się zwalczaniem działalności wywrotowej (rozruchy, zamieszki, sabotaż, bunty w siłach zbrojnych etc.).

W 1927 Wielka Brytania zerwała stosunki dyplomatyczne z ZSRR (Arcosu afera), w konsekwencji czego Sowieci zamiast dyplomatami i attache wojskowymi zaczęli posługiwać się nielegalnymi - zarówno Rosjanami, jak i obywatelami brytyjskimi

Po objęciu władzy przez Adolfa Hitlera głównym celem wywiadu brytyjskiego stały się Niemcy.

II wojna światowa

W 1938, w tym samym czasie, gdy premier Neville Chamberlain głosił publicznie, że układ monachijski zapewnił Europie trwały pokój, płk F.N. Mason-MacFarlane, brytyjski attache w Berlinie, i William S. Stephenson złożyli Menziesowi propozycję zamordowania Hitlera (mieli go zastrzelić z karabinka sportowego). Minister spraw zagranicznych, lord Halifax, z oburzeniem odrzucił tę ofertę:

Nasza dyplomacja nie upadła jeszcze tak nisko, by jej narzędziem miało stać się zabójstwo - stwierdził.

W przededniu wojny wywiad brytyjski uważał, że pewne zasady jeszcze obowiązują.

W sierpniu 1939, kiedy wojna przeciwko Niemcom wisiała już w powietrzu. Parlament przyjął Ustawę o specjalnych uprawnieniach w sytuacji wyjątkowej (Emergency Powers Act), pozwalającą rządowi na drastyczne ograniczenie praw obywatelskich, a wydane rozporządzenie 18B przyznawało ministrowi spraw wewnętrznych prawo aresztowania podejrzanych o "czyny szkodliwe dla bezpieczeństwa publicznego lub obrony Królestwa" na czas nieokreślony, bez wyroku sądowego. Na mocy rozporządzenia podjęto odpowiednie kroki wobec Brytyjskiego Związku Faszystów, Związku Anglo-Niemieckiego i - zamieszanego w aferę szpiegowską Tylera Kenta - Klubu Prawicy.

1 września 1939 Niemcy zaatakowały Polskę; w dwa dni później Wielka Brytania i Francja wypowiedziały Niemcom wojnę. W tym właśnie czasie, nazywanym "dziwną wojną", Menzis upoważnił dwóch swoich oficerów do podjęcia próby nawiązania kontaktu z niemieckimi dysydentami, którzy chcieli obalić Hitlera. Wynik był kompletnym fiaskiem. (Best S. Payne)

Tymczasem niemieckie służby wywiadu, głównie Abwehra, próbowały przeniknąć do Wielkiej Brytanii. Brytyjski Komitet XX (Twenty Committee) przekształcał niemieckich szpiegów w agentów podwójnych (Double-Cross). Ujętym szpiegom mówiono "zdradź albo umieraj". Osiemnastu szpiegów - szesnastu w Wielkiej Brytanii i dwóch Hiszpanów w Gibraltarze - rozstrzelano; piętnastu powieszono. Wiadomo, że tylko jeden niemiecki szpieg, którego przerzucono do Wielkiej Brytanii, zdołał uniknąć niewoli (Ter Braak J.W.)

Jedno z najważniejszych brytyjskich zwycięstw wojennych zostało odniesione nie na polu bitwy, ale w Bletchley Park, siedzibie GC&CS, skąd pochodziły materiały dekryptażu szyfrogramów niemieckich (Ultra).

Dla wspomożenia grup oporu i dokonywania sabotażu w okupowanej Europie powstało Kierownictwo Operacji Specjalnych (Special Operations Executive - SOE).

Był to, jak zauważył historyk M.R.D. Foot, idealnie zgodny z tradycją angielskiej ekscentryczności (...) twór z gruntu nieortodoksyjny, powołany do prowadzenia wojny nieortodoksyjnymi środkami w nieortodoksyjnych miejscach.

Triumfom wywiadu patronował premier Winston Churchill. Zapewnił wszelkie niezbędne środki konieczne w korzystaniu ze źródeł kryptologicznych i wywiadowczych. Jego wysoka ocena wywiadu znalazła odbicie w nocie przesłanej szefowi Imperialnego Sztabu Generalnego 24 listopada 1940:

Wielką spraw jest otrzymać prawdziwy obraz, jakikolwiek by on był.

Churchill przejrzał osobiście wiele przekazów Ultry i nakłonił dowódców wojskowych do wykorzystania ich w swoich planach strategicznych. Nawet jeśli nie przebywał w Londynie, otrzymywał przekazy za pośrednictwem Specjalnej Jednostki Łączności.

W wojnie wywiadów Wielka Brytania zdecydowanie pokonała Niemcy.

Alianci zwykle znali co do dywizji stan niemieckich wojsk we Francji - napisał David Kahn w Hitler's Spies (1978).

Materiały Ultry przesądziły o rezultacie bitwy o Atlantyk. System double cross zniweczył próby penetracji Wielkiej Brytanii przez sieć agentów niemieckich i skutecznie zdezorientował przeciwnika w czasie inwazji w Normandii. Zaskoczenie niemieckiego Sztabu Generalnego było zupełne, tak że nie wierzył on w inwazję nawet wtedy, gdy pierwsze oddziały aliantów wylądowały na plażach normandzkich.

Zimna wojna

W maju 1945, z chwilą zakończenia wojny z Hitlerem, rozpoczęły się zmagania Wielkiej Brytanii z jej dotychczasowym sojusznikiem - ZSRR.

Jak zauważył historyk Hugh Trevor-Roper, MI5 nie dostrzegła, że werbując szpiegów spośród Brytyjczyków, Sowieci zastosowali tę samą filozofię penetracji, która okazała się tak skuteczna przeciwko Niemcom.

W rezultacie MI5 i MI6 wpadły w tę samą pułapkę, w jaką system double cross wpędził Abwehrę.

Lista brytyjskich zdrajców jest długa: Guy Burgess, Donald Maclean, Harold (Kim) Philby, sir Anthony Blunt, John Cairncross - z siatki szpiegowskiej z Cambridge - przekazywali Sowietom najpilniej strzeżone tajemnice wojskowe i polityczne Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii, łącznie z danymi dotyczącymi programu zbrojeń jądrowych. Brytyjskie tajemnice zdradzali także: George Blake, John Vassall, Gordon Lonsdale, Leo Long i Geoffrey Prime. Głośna afera Profumo, aczkolwiek w zasadzie nieszkodliwa z punktu widzenia bezpieczeństwa państwa, naraziła na szwank polityczną reputację Wielkiej Brytanii.

Kretem radzieckim był rzekomo również sir Roger Hollis, jak utrzymuje w Spycatcher (1987) [wyd. pol. Łowca szpiegów, 1991] Peter Wright, który twierdzi ponadto, że w latach sześćdziesiątych w Służbie Bezpieczeństwa istniał spisek przeciwko premierowi Haroldowi Wilsonowi. Zarzutów tych nie udało się udowodnić, nie ulega jednak wątpliwości, że w MI5 i MI6 doszło w owym okresie do karygodnego naruszenie elementarnych zasad bezpieczeństwa. Uwikłani w związki homoseksualne funkcjonariusze byli podatni na szantaż. Burgess i Maclean pili nałogowo, Philby upijał się okazjonalnie.

Zaoszczędzilibyśmy sobie wielu kłopotów, trzymając pod kluczem barki i usuwając ze służby publicznej urzędników, którzy notorycznie upijali się - komentuje ten stan rzeczy Rebecca West.

Struktura brytyjskich służb wywiadowczych nie uległa w czasie zimnej wojny poważniejszym zmianom, kontynuowano też - aczkolwiek nie bez zgrzytów - nawiązaną w czasie II wojny światowej ścisłą współpracę z kuzynami ze Stanów Zjednoczonych. Pułkownika Olega Pienkowskiego prowadziły wspólnie MI6 i CIA. Zawartą w latach wojny umowę o współpracy kryptologów obydwu państw (BRUSA porozumienie), w bezprecedensowy sposób rozszerzyła w 1947 kolejna umowa w tej dziedzinie (UKUSA porozumienie). Wielka Brytania i Stany Zjednoczone prowadziły wspólne operacje wywiadu technicznego, a w latach pięćdziesiątych załogi brytyjskie pilotowały również samoloty CIA w misjach rozpoznawczych nad terytorium ZSRR. Pierwsza odbyła się w 1952, kiedy na prośbę CIA brytyjski samolot Canberra z kamerami na pokładzie przeleciał nad radzieckim doświadczalnym poligonem rakietowym. Piloci RAF latali także w misjach rozpoznawczych nad radzieckim terytorium samolotach B-45 Tornado i U-2.

Po zimnej wojnie

Wydanie książki Spycatcher Petera Wrighta w 1987 spowodowało zaostrzenie przez Parlament przepisów Ustawy o tajemnicy państwowej. Wprowadzone do niej w 1987 poprawki przewidywały odpowiedzialność karną byłych funkcjonariuszy służb specjalnych za ujawnienie szczegółów przeprowadzonych operacji. Otaczającą je zasłonę tajemnicy uchylono jednak z chwilą zakończenia zimnej wojny. Ujawniony został na przykład fakt istnienia Połączonego Komitetu Wywiadów (Joint Intelligence Committee), podano do wiadomości publicznej personalia dyrektorów poszczególnych służb wywiadowczych, a w oficjalnej broszurze Central Intelligence Machinery opisane zostały zasady ich funkcjonowania. W grudniu 1991 szefem MI5 została Stella Rimington.

Podobnie jak służby wywiadowcze innych krajów, wywiad brytyjski uznał za swe podstawowe zadanie walkę z terroryzmem i handlem narkotykami. W 1992 MI5 otrzymała zadanie przewodzenia walce przeciwko Irlandzkiej Armii Republikańskiej (IRA) i Irlandzkiej Nacjonalistycznej Armii Wyzwoleńczej (INLA). MI5 oceniła i podała do publicznej wiadomości, że w połowie lat dziewięćdziesiątych walka z terroryzmem pochłaniała przeciętnie 70 procent jej sił i środków.

Nagły zwrot w kierunku otwartości wzbudził zdziwienie wielu obserwatorów.

Tajemnica bowiem - jak zauważył były oficer wywiadu i wytrawny znawca tajników swojej profesji Malcolm Muggeridge - jest dla wywiadu tym samym, co ornat dla mszy, a ciemności dla seansu spirytystycznego, i musi być za wszelką cenę utrzymana, bez względu na to, czy służy jakiemuś celowi, czy nie.

Centralna Agencja Wywiadowcza, Central Intelligence Agency (CIA)

Powołana przez prezydenta Trumana jako organ koordynujący działania służb wywiadu Stanów Zjednoczonych. CIA przekształciła się w rodzaj superagencji wywiadowczej, zajmującej się gromadzeniem i oceną danych oraz tajnymi operacjami specjalnymi, służącymi obronie amerykańskich interesów politycznych w skali globalnej. Koncepcja utworzenia Agencji wyszła od dyrektora Biura Służb Strategicznych (Office of Strategic Services - OSS) gen. mjr Williama J. Donovana, który w 1944 zasugerował Rooseveltowi pomysł utworzenia przystosowanej do działania w warunkach pokoju służby wywiadowczej o zasięgu globalnym. Prezydent zmarł jednak przed zakończeniem wojny i projekt "Dzikiego Billa" zawisł w próżni, tym bardziej że w Waszyngtonie znalazł zaledwie garstkę zwolenników. Inicjatywę zwalczały mające swoje własne służby wywiadowcze siły zbrojne, nie życzący sobie konkurencji w sprawach zagranicznych Departament Stanu i FBI, którego dyrektorowi J. Edgarowi Hooverowi, zawsze niechętnemu OSS, niemiła była perspektywa przedłużenia egzystencji biura na czas pokoju.

Prezydent Truman w obawie, że agencja wywiadowcza tego rodzaju może zostać wykorzystana przeciwko obywatelom amerykańskim, zlikwidował OSS w październiku 1945 i wbrew sprzeciwom Donovana przekazał jego wydział badań i analiz Depar...