Otępienie (dementia) polega na narastającym zmniejszeniu możliwości poznawczych i przystosowawczych człowieka (» inteligencji), często z towarzyszącym ograniczeniem pamięci. Obecnie jest ona rozpoznawana wg ścisłych protokołów klinicznych i psychologicznych pozwalających ocenić stopień otępienia.

Otępienie jest zjawiskiem patologicznym, a nie naturalnym następstwem starzenia się.

Otępienie należy do wiodących objawów wielu tzw. „zespołów psychoorganicznych”

Podłoża morfologiczne otępienia:

§         Choroba Alzheimera

§         Choroba Picka

§         Choroba Creutzfeldta Jakoba

§         otępienie naczyniopochodne

„multi-infarct dementia”

małe ogniska ischemiczne w strukturach podkorowych

status lacunaris i encefalopatia Binswangera

hypoperfuzja mózgu

uszkodzenia krwotoczne

§         kiła układu nerwowego

paralysis progressiva

Amyloidozy układu nerwowego

Amyloidozy polegają na odkładaniu się w przestrzeni międzykomórkowej różnych narządów  białek fibrylarnych  będących produktem degradacji różnych białek prekursorowych: łańcuchów lekkich immunoglobulin, apolipoprotein, niektórych hormonów białkowych (np. przedsionkowego czynnika natiuretycznego, kalcytoniny), APP, prionów i innych. Amyloid (niezależnie od pochodzenia i jego molekularnego zróżnicowania) charakteryzuje się podobieństwem ultrastrukturalnym i histochemicznym.

W przypadku centralnego układu nerwowego morfologicznym wykładnikiem amyloidozy jest pojawienie się różnego rodzaju tworów morfologicznych wykazujących ultrastrukturalne i immunohistochemiczne cechy amyloidu (plaki amyloidowe, komórki Picka, etc). Upośledzają one transport aksonalny i funkcje synaptyczne. 

Niepasażowalne amyloidozy mózgowe (najczęściej podłoże genetyczne)

Pasażowalne (prionowe) amyloidozy mózgowe (encefalopatie gąbczaste mózgu)

Przekształcenie się PrP w „infekcyjne” białko czyli prion może odbywać się droga przypadkowych mutacji lub pod wpływem wirusa. W tym drugim wypadku możliwe jest powstawanie „chimer” białkowych utworzonych z oligonukleotydu wirusowego i białka gospodarza

Choroba Alzheimera:

Nie zmutowana postać bAPP ulega proteolizie na powierzchni komórki nerwowej w poz.671 i 711, a w przypadku mutacji są tworzone krótsze produkty degradacji (bA), co powoduje amyloidozę. Dodatkowa mutacja dotycząca apolipoprotein  blokuje usuwane bA.

Dawniej podnoszono również wpływ zatrucia (?) solami glinu

Obraz kliniczny

Po 50 r.ż, dotyczy ok. 20% osób w wieku 75-85 lat

§         upośledzenie pamięci, orientacji przestrzennej, depresja, podejrzliwość, brak krytycyzmu, objaw wędrowania, zespół parkinsonowski, chudnięcie, utrata chęci (!) poruszania się.

Obraz neuropatologiczny

§         Zanik mózgu (waga >1200 g, głownie kory, w mniejszym stopniu substancji białej)

§         Blaszki „starcze” (srebrochłonne złogi amyloidu, rozsiane głownie w korze)

§         Ciałka Hirano (pałeczkowate, kwasochłonne złogi pochodnych aktyny w wypustkach neuronów hipokampa)

§         Zwyrodnienie neurofibrylarne (włókienkowate twory wokół jąder neuronów)

§         angiopatia amyloidowa

Choroba Picka (otępienie wczesne nie Alzheimerowskie)

Obraz kliniczny

§         Choroba dość rzadka, kilka procent przypadków otępień

§         Może wystąpić wcześniej niż choroba Alzheimera

§         Postęp choroby szybszy, z wyjątkiem upośledzenia pamięci

Obraz neuropatologiczny

§         Zanik większy niż w chorobie Alzheimera

§         Bardzo znaczny zanik kory czołowej i skroniowej, zakręty na przekroju upodabniają się do trójkąta.

§         Zanik jąder podkorowych

§         Obumieranie neuronów, obecność ciałek i komórek Picka (białko neurofibrylarne)

Choroba Creutzfeldta Jakoba

Częstość występowania 1-2 przypadki na milion (postać sporadyczna –85% przypadków), rodzinnej lub jatrogennej (preparaty zwierzęcopochodne, operacje neurochirurgiczne)

Obraz kliniczny

§         Choroba może przebiegać w sposób ostry, podostry lub amiotroficzny

§         Występuje u osób w średnim wieku, choć tzw postać „brytyjska” („szalone krowy) może pojawić się w 3 i 4 dekadzie życia

§         zaburzenia osobowości, otępienie, mioklonie, ślepota korowa, neuropatia obwodowa, zaburzenia czucia (tylko wariant „brytyjski”), charakterystyczne zmiany EEG

Obraz neuropatologiczny

§         Zanik mózgowia

§         zwyrodnienie gąbczaste: drobne, zlewające się wakuolae pojawiające neuropilu  istoty szarej, głownie w głębokich warstwach kory skroniowej. Wakuole są rozmieszczone w wypustkach neuronów.

§         astroglejoza

§         utrata neuronów (kule autofagiczne, dotyczace praktycznie wszystkich obszarów mózgu)

§         akumulacja amyloidu: typ rozlany (90%) i w postaci blaszek, wokół ognisk reakcja mikroglejowa, blaszki często otoczone są wakuolami (przypominające kwiatek, stąd nazwa blaszek „kwitnących”)