Jerzy Robert Nowak W�gry BURZLIWE LATA 1953-1956 almapress Studencka Oficyna Wydawnicza ZSP Warszawa 1988 Projekt ok�adki i karty tytu�owej Aneta Borewicz Redaktor Andrzej Zasieczny Redaktor techniczny Zbigniew Podg�rski Od autora by S�W ZSP �Alma-Press", Warszawa 1988 659286 ISBN 83-7020-020-6 S�W ZSP �Alma-Press", Warszawa 1988 Wydanie I. Nak�ad 9650 + 350 egz. Ark. wyd. 24,5. Ark. druk. 18,75. Papier offsetowy kl. III 71 g. Oddano do sk�adania w czerwcu 1986 r. Sk�ad wykona�y Prasowe Zak�ady Graficzne w Ciechanowie Podpisano do druku w grudniu 1987 r. Druk uko�czono w kwietniu 1988 r. Druk i opraw� wykona�a Drukarnia Uniwersytetu Jagiello�skiego Krak�w, ul. Czapskich 4. Zam. 83/88. K-5.t|,�� frj Cena 660 z�. W trzy dziesi�ciolecia po pa�dziernikowej tragedii 1956 roku W�gry zmieni�y si� z kraju miotanego przez kryzysy w pa�stwo stabilne i gospodarczo, i politycznie. W�gierskie kierownictwo znane jest z elastyczno�ci i pragmatyzmu, umiej�tno�ci po��czenia uniwersalnych prawid�owo�ci socjalizmu z tym, co specyficzne, w�gierskie. Ma�e W�gry, prawie pozbawione surowc�w, potrafi�y wypracowa� odpowiadaj�c� mo�liwo�ciom kraju selektywn� strategi� rozwoju, postawi� z powodzeniem na rozw�j takich dziedzin �ycia gospodarczego, jak rolnictwo czy turystyka, zainaugurowa� pierwsz� we wsp�lnocie socjalistycznej gruntown� reform� gospodarcz�, realizowan� ju� prawie dwa dziesi�ciolecia, uelastyczni� sw�j system wymiany handlowej z zagranic�. Zerwanie z tematami tabu, konsekwentny rozrachunek 7 wypaczeniami tzw. doby Rakosiego, zasada, �e nale�y �walczy� z pogl�uami, a nie z lud�mi je wyznaj�cymi", troska o wielobarwno�� �ycia kulturalnego i eksport w�gierskiej kultury u�atwi�y kontynuowanie owocnego dialogu z tw�rcami. Zainaugurowana po 1956 roku nowa polityka wobec bezpartyjnych, stosowanie zasady, �e nie ma stanowisk w pa�stwie, kt�re nie mog�yby by� obsadzone przez bezpartyjnych � sta�y si� �r�d�em pe�niejszej aktywizacji szerszych rzesz spo�ecze�stwa. Zrozumienie wspomnianych wy�ej efekt�w polityki, uzyskanych w ci�gu ponad 30 lat, kt�re up�yn�y od dramatu pa�dziernikowego, nie jest mo�liwe bez pe�nej wiedzy o tym, jakie znaczenie dla W�gier, dla kierownictwa pa�stwowego i partyjnego mia�y tragiczne do�wiadczenia 1956 r., tzw. jekcia i^S�-L^-P-t��.rej tyle razy wspominali Janos Kadar i inni przyw�dcy W�gierskiej Socjalistycznej Partii Robotniczej. / Ksi��ka stanowi pr�b� spojrzeniajnajiistori� dramatycznych lat 1953� r956� poszukiwania odpowiedzi na pytanie o specyficzne czynhikiTkt�re prowadzi�y do pog��biania si� kryzysu politycznego i gospodarczego dot�d, a� dosz�o do jego kulminacji w tragicznych wydarzeniach pa�dziernika�listopada 1956 r. Mo�e to u�atwi� lepsze zrozumienie w Polsce skomplikowanej �lekcji 1956 r.", z kt�rej wiele wniosk�w wyci�gni�to na W�grzech po listopadzie 1956 r. Ksi��ka stanowi kontynuacj� moich dotychczasowych bada� z zakresu historii W�gier powojennych. W poprzednich publikacjach ksi��kowych poza popularnonaukow� pr�b� syntezy ostatnich dziesi�cioleci: �W�gry 1939�1974" (Warszawa, WP 1975), koncentrowa�em si� g��wnie na innych okresach w�gierskiej historii powojennej. W 1978 r. wyda�em w PISM ksi��k�: �Polityka kulturalna WSPR w latach 1968�1977", w 1980 r. w IPPMiL ksi��k�: �W�gry: demokracja i reforma", po�wi�con� historii w�gierskiej reformy gospodarczej od 1968 r. do 1978 r. W 1984 r. ukaza�a si� w KiW-ie ksi��ka: �W�gry. Wychodzenie z kryzysu 1956 r.", i wreszcie Instytut Kraj�w Socjalistycznych PAN przygotowuje wydanie mojej pracy o kszta�towaniu si� systemu demokracji ludowej na W�grzech w pierwszych latach powojennych. Do tego doda� trzeba szerszy szkic naukowy o historii W�gier w tzw. okresie Rakosiego � �W�gry w pierwszych latach budowy socjalizmu 1949�1953", publikowany na �amach XVII tomu �Z dziej�w stosunk�w �lsko-rad�ieckich i rozwoju wsp�lnoty pa�stw socjalistycznych" w 1978 r. ezentowana tu ksi��ka stanowi swego rodzaju zamkni�cie cyklu wspom-inych publikacji, uzupe�nienie ich o obraz historii W�gier w okresie bar-o ma�o znanym u nas.) Szczeg�lnie ma�o wiedz� polscy czytelnicy o z�o�onej ewolucji w�gierskiej polityki wewn�trznej w okresie od czerwca 1953 r. do pa�dziernika 1956 r. R�wnie� wydarzenia pa�dziernika�listopada 1956 r. na W�grzech znane s� w Polsce g��wnie z r�nych tekst�w publicystycznych. Brak by�o natomiast naukowej^analizy tego okresu. Spo�r�d w�gierskich ksi��ek o wydarzeniach 1956 r. u nas znane ��Tylko dwie prace publicystyczne pi�ra E. Holl�sa i J. Berecza. Dot�d nie prze�o�ono �adnego z naukowych opracowa� o wydarzeniach pa�dziernika�listopada 1956 r. (J. Mol-nara, H. Vassa etc.) Trzon ksi��ki stanowi opis straconych lat 1953�1956, pr�ba odpowiedzi na pytanie: dlaczego nie powiod�y si� pr�by naprawienia b��d�w i zapobie�enia pa�dziernikowej tragedii, i analiza samych wydarze� jesieni 1956'r. w ca�ej ich z�o�ono�ci i skomplikowaniu. We wprowadzeniu do ksi��ki staram si� bardzo skr�towo przedstawi� przemiany, kt�re przesz�y W�gry przed 1953 r., szczeg�lnie akcentuj�c negatywne ci��enie do�wiadcze� sprzed 1945 r., brak tradycji demokracji politycznej etc. Pisz� o nadziejach, jakie wi�za�a przewa�aj�ca cz�� spo�ecze�stwa w�gierskiego z radykalnymi przemianami politycznymi i spo�ecznymi po upadku systemu rz�d�w horthystowskich i o stopniowym niweczeniu tych nadziei na skutek b��d�w tzw. okresu Rakosiego. Opis lat 1953�1956 ko�cz� na wydarzeniach z 3�4 listopada 1956 r. Czytelnicy zainteresowani dalszymi dziejami W�gier mog� si�gn�� do wspomnianej ju� mej ksi��ki: �W�gry. Wychodzenie z kryzysu 1956 r." W ostatniej cz�ci tej pracy podj��em syntetyczn� pr�b� om�wienia gruntownych zmian, przeprowadzonych po 1956 r. przez nowe kierownictwo w�gierskiej partii komunistycznej na czele z Janosem Kadarem Przygotowuj�c t� ksi��k�, obok literatury naukowej i publicystycznej w czterech g��wnych j�zykach zachodnich oraz rosyjskim, czeskim i serbskim, wykorzysta�em przede wszystkim publikacje w�gierskie. I tu w�a�nie warto zwr�ci� uwag� na jedn� specyficzn�, bardzo pozytywn� cech� w�gierskiej hi- storiografii � w �adnym innym kraju Europy �rodkowo-wschodniej nie opublikowano tak wiele, jak na W�grzech, prac o powojennej historii. Na pewno zadecydowa�y o tym rozmiary wstrz�su pa�dziernikowego, kt�re zmusi�y historyk�w do tym pilniejszego zaj�cia si� tematyk� dziej�w najnowszych w celu poszukiwania genezy wielkiego kryzysu. Z drugiej strony � i to jest inny godny uwagi specyficzny element w�gierskiej polityki wydawniczej � W�gry zdecydowanie przoduj� pod wzgl�dem liczby pami�tnik�w wybitnych polityk�w powojennych, kt�re wesz�y na p�ki ksi�garskie. Uzupe�niaj� one refleksje historyk�w, wzbudzaj� ci�g�e kontrowersje (pami�tniki Gy. Maro-sana, �. Vasa, S. N�gradiego, Gy. Kallaiego etc.). Wszystko to u�atwia pr�by g��bszej penetracji powojennej w�gierskiej historii. Dodatkow�, bardzo znacz�c� pomoc� przy pisaniu tej ksi��ki sta�a si� mo�liwo�� odbycia d�u�szych, szczerych backgroundowych rozm�w na temat dramatycznych lat 1944�1956 z licznymi wybitnymi w�gierskimi politykami (m.in. z cz�onkiem Biura Politycznego WSPR w latach 1956�1975, wicepremierem, a p�niej premierem WRL w latach 1960�1967 � Gyul� Kallaiem, przyw�dc� lewego skrzyd�a partii socjaldemokratycznej, w latach 1948� 1950 cz�onkiem Biura Politycznego i zast�pc� przewodnicz�cego W�gierskiej Partii Pracuj�cych, w latach 1956�1962 cz�onkiem Biura Politycznego i sekretarzem KC WSPR � Gy�rgyem Marosanem, cz�onkiem Biura Politycznego KC WSPR i sekretarzem KC W�PRwTatach ] 962�1974 � Rezs� Ny-ersem^by�ym wicepremierem i ministrem handlu, a obecnie dyrektorem Instytutu Gospodarki �wiatowej, jednym z czo�owych w�gierskich ekonomi-st�w-reformator�w � J[Qzsefgrn_Bognarem, sekretarzem KC w�gierskiej partii komunistycznej w ko�cowycTnatach wojny � Ferencem Donathem i in.). Na pracy odcisn�y si� wreszcie refleksje z setek �nocnych rodak�w rozm�w" w towarzystwie W�gr�w w Budapeszcie czy Warszawie � jak je nazywaj� W�grzy: �Kalandozas�k a bus magyar ejszakaba" (W�dr�wek w smutn� noc w�giersk�), ci�g�ych spor�w o histori� i stracone szans� z przesz�o�ci. Jerzy Robert Nowak Wprowadzenie 1. Ci��enie negatywnego spadku politycznego z przesz�o�ci Na kszta�t w�gierskiej historii w pierwszej po�owie wieku bardzo silnie wp�yn�� ca�kowity niemal brak tradycji demokratycznych w �yciu politycz-. nym i spo�ecznym. �Masy na W�grzech nigdy nic nauczy�y si� kor/ysta� ze swoich praw, nigdy nie �y�y jako wolni obywatele w�asnego kraju, zawsze panowa� tam strach"1 � pisa� Peter Kende, autor jednego z najbardziej wni-IHwych studi�w o najnowszej historii W�gier. Po trwaj�cym nieca�e dwa lata wielkim w�gierskim zrywie demokratycznym i rewolucyjnym w okresie Wiosny Lud�w, od czasu st�umienia rewo-ucji w 1849 r. a�. po kompromis austro-w�gierski z 1867 r, na W�grzech triumfowa�y rz�dy koiitrrt, \volucyj nego terfofuTW 1867 f.'W�gr^j�awar�y z Austria ugod�, kt�ra przynios�a im ca�kowit� nie/ale�no;;'C \\ spraua�fi" "wewn�trznych przy ograniczeniu nadal suwerenno�ci w sprawach zagranicznych, wojska i finans�w. Ugoda spetryfi-kowala jednak panuj�ce na W�grzech stosunki spo�eczne, umacniaj�ce wszechw�adz� klas posiadaj�cych nad pozbawion� jakichkolwiek praw politycznych i swob�d demokratycznych przewa�aj�c� cz�ci� narodu, a przede wszystkim ch�opstwem. Utrwali� si� system rz�dzenia ograniczaj�cy prawo do g�osowania do 6% ludno�ci. Przez blisko czterdzie�ci lat po 1867 r. w�gierscy ch�opi nie mieli �adnego reprezentanta w parlamencie. Dopiero w 1905 r. wesz�o do parlamentu trzech socjalistycznych ayrariuszy. W ci�gu nast�pnych wybor�w a� do 1918 r. wybrano zaledwie czterech pos��w ch�opskich. Do 1918 r. ch�opom w�gierskim nie uda�o si� stworzy� powa�niejszej, trwalszej partii politycznej, kt�ra reprezentowa�aby ich interesy. Przypomnijmy, �e w Galicji pocz�wszy od pierwszych pos��w ch�opskich, wybranych w latach sze��dziesi�tych - - ju� do 1918 r. dzia�a�o kilkudziesi�ciu...
MMarkMMark