Nigel Barley - Niewinny antropolog.pdf - ♥♥ NOWOŚCI - DLA STAŁYCH BYWALCÓW - Lary1918

NIGEL BARLEY

NIEWINNY ANTROPOLOG

Notatki z glinianej chatki

Przełożyła Ewa T. Szyler

Nigel Barley (fot. (c) John Foley)

Prószyński i S-ka

Tytuł oryginalu

The lnnocent Anthropologist

by Ewa T. Szyfer 1997

Okładkę i strony tytułowe według projektu

Pawła Pasternaka opracował Zbigniew Karaszewski

Fotografia na okładce

Nigel Barley

Mapka

Brunon Nowicki

Konsultacja etnologiczna

dr Ryszard Vorbrich

Redaktor serii

Monika Machlejd-Ziemkiewicz

Redaktortechniczny

Elżbieta Urbańska

Wydanie pierwsze

Warszawa 1997

ISBN 83-7180-035-5

Wydawca:

Prószyńskii S-ka

02-651 Warszawa, ul. Garażowa 7

Skład komputerowy

Dorota Krall

Druk i oprawa:

Łódzkie Zakłady Graficzne

90-019 Łódź, ul. Dowborczyków 18

Na podstawie mapy Donalda Roouma

Dlaczego by nie?

Dla Jeepa

"Dlaczego by właściwie nie pojechać w teren?" Takie oto

pytanie rzucił jeden z moich kolegów na koniec mocno zakrapianej dyskusji o

stanie antropologii, nauczania uniwersyteckiego oraz życia akademickiego w

ogólności. Podsumowanie nie wypadło najlepiej. Niczym pani Hubbard z angielskiej

piosenki dla dzieci, szukaliśmy jedzenia w pustym

kredensie.

Moja historia niewiele różni się od innych. Wykształcenie

zdobyłem w instytucjach szkolnictwa wyższego, a nauczycielem zostałem bardziej

przez przypadek niż wskutek zamierzonego działania. Życie uniwersyteckie w

Anglii opiera się na

kilku niemożliwych do przyjęcia założeniach. Zakłada się mianowicie, że kto jest

dobrym studentem, ten będzie dobrym

naukowcem. Kto jest dobrym naukowcem, będzie dobrym nauczycielem. A kto jest

dobrym nauczycielem, zechce z pewnością przeprowadzać badania terenowe. Żaden z

tych związków w rzeczywistości nie zachodzi. Znakomici studenci przeprowadzają

zatrważająco złe badania. Wspaniali akademicy,

których nazwiska wciąż się spotyka w fachowych periodykach, prowadzą tak

ogłupiające i nudne zajęcia, że studenci

opowiadają się przeciw, wyparowując z sal wykładowych niczym rosa pod

afrykańskim słońcem. Jest w zawodzie mnóstwo

oddanych badaczy terenu, o skórach wyprawionych skwarem,

którzy przez całe lata, zaciskając zęby, obcują z tubylcami

i którzy sprawami uczelni interesują się niewiele albo wręcz nie

interesują się nimi wcale.

Z tymi badaniami terenowymi, jak uznaliśmy - my, zniewieściali "młodzi

antropolodzy" z doktoratami pisanymi po

bibliotekach - mocno przesadzano. Naturalnie starsi nauczyciele, którzy "pełnili

służbę" w czasach imperium i przy okazji swoich obowiązków "tyknęli trochę

antropologii", mieli

własny interes w podtrzymaniu kultu boga, którego najwyższymi kapłanami się

mienili. Za dużo znieśli trudów oraz niedostatków na bagnach i w dżunglach, żeby

jakimś smarkaczom

pozwalać iść na skróty. Przyciskani podczas dyskusji na temat rozmaitych

zagadnień teorii czy metafizyki, kiwali smutno głowami, pykali z wolna fajkę,

głaskali brody i mruczeli

coś o "ludziach z krwi i kości", którzy nijak nie pasują do abstraktów

powołanych do życia przez "tych, co nigdy nie byli

w terenie". Okazywali autentyczny żal wobec nieświadomości swych kolegów, bo

sprawa wydawała się całkowicie jasna. Oni tam byli, oni widzieli. O czym więc tu

mówić.

Po paru latach nauczania wciąż tych samych, powszechnie

przyjętych zasad na wydziale antropologii o nie wyróżniającym

się poziomie akademickim nastał, jak mi się wydawało, czas

na zmiany. Niełatwo było określić, czy badania terenowe są

równie nieprzyjemną powinnością co służba ojczyźnie i należy przecierpieć je w

milczeniu, czy też stanowią dodatkową korzyść, za którą powinno się być

wdzięcznym losowi.

Opinie kolegów w tej sprawie okazały się niezbyt pomocne.

Większość z nich miała dość czasu, by ubrać swoje doświadczenia w poświatę

romantycznej przygody. Fakt odbytej wyprawy w teren zdaje się bowiem dawać

licencję nudziarza.

Znajomi i krewni kogoś takiego są nad wyraz zdziwieni, gdy

najprostsze czynności - od przepierki po leczenie kataru - nie

są oblane sosem etnograficznych reminiscencji. Dawne przeżycia stają się

najlepszymi przyjaciółmi i wkrótce w pamięci

nie pozostaje nic poza "starymi dobrymi czasami" w terenie może z wyjątkiem paru

przypadków okropnych męczarni, których nie da się zapomnieć ani utopić w ogólnej

euforii. Jeden

z moich kolegów na przykład twierdził, że doskonale było mu

pomiędzy zgodnymi, uśmiechniętymi tubylcami, którzy obdarowywali go koszami

owoców i kwiatów. Tymczasem wnikliwsza kronika wypadków obfitowała w

sformułowania typu:

"Było to wkrótce po tym, kiedy się zatrułem" albo "Nie mogłem dobrze chodzić, bo

wciąż dokuczał mi ropiejący czyrak pod

palcem". Rzecz miała się więc jak z owymi wesołymi dykteryjkami z czasów wojny,

które sprawiają, iż wbrew zdrowemu rozsądkowi gotowiśmy żałować, że nie było nas

wtedy na

świecie.

Może jednak uda się coś zyskać na doświadczeniach z terenu.

Seminaria przestaną ciągnąć się niemiłosiernie. Stojąc przed

koniecznością mówienia o czymś, o czym nie będę miał bladego pojęcia, sięgnę do

worka z etnograficznymi anegdotami, jak

to czynili w swoim czasie moi nauczyciele, i rozwinę opowiastkę, dzięki której

moi uczniowie choć dziesięć minut przetrwają w skupieniu. Dostępny stanie się

też cały zestaw technik dystansowania ludzi. I tu przypomina mi się pewien

przykład.

Podczas jednej z konferencji, nudnej wedle obowiązujących

standardów, rozmawiałem z kilkoma starszymi kolegami,

a wśród nich z dwójką ponurych australijskich etnografów.

Uczestnicy rozmowy wycofywali się po kolei, jakby się umówili, aż zostawili mnie

całkiem samego na pastwę owego okropieństwa z antypodów. Po kilku minutach

milczenia nieśmiało zaproponowałem drinka w nadziei przełamania lodów.

Australijska etnografka skrzywiła się z niechęcią.

Phi sarknęła, wydymając usta dość tego mieliśmy w buszu.

Pobyt w terenie ma tę wielką zaletę, że daje możliwość rzucania podobnych uwag,

na co zwykły śmiertelnik nie mógłby sobie pozwolić.

Sądzę, że posługiwanie się takimi właśnie zdankami stworzyło aurę

ekscentryczności wokół nudnych w gruncie rzeczy

osobników z wydziałów antropologii. Antropologowie mają

dużo szczęścia, jeśli idzie o ich wizerunek w oczach opinii

publicznej. Wiadomo na przykład, że socjologowie to pozbawieni poczucia humoru

lewicujący głosiciele nonsensów i truizmów. Antropologowie tymczasem siadują u

stóp kapłanów

hinduizmu, oglądają cudzych bogów i plugawe rytuały, odważnie udają się tam,

dokąd przed nimi nikt nie dotarł. Otacza

ich aura świętości i boskiego oderwania się od spraw przyziemnych. Dla własnej

korzyści uczynili się błogosławionymi

męczennikami angielskiego kościoła ekscentryzmu. Propozycję przystania do tego

grona niełatwo odrzucić.

Uczciwie mówiąc, należało także pomyśleć chociażby

przelotnie o tym, że moje badania w terenie mogą wnieść

coś istotnego do stanu ludzkiej wiedzy. Na pierwszy rzut oka

wydawało się to jednak mało prawdopodobne. Samo gromadzenie faktów ma bowiem

niewiele uroków. Antropologii nie

brakuje faktów, lecz inteligentnego ich wykorzystania. Skłonność do

"kolekcjonerstwa" jest w tej dyscyplinie powszechna

i trafnie charakteryzuje wysiłki wielu etnografów oraz nieudolnych

interpretatorów, którzy po prostu grupują zgrabne

przykłady dziwnych obyczajów wedle obszarów albo alfabetycznie, albo w porządku

zmian ewolucyjnych zależnie od

bieżącej mody.

Gwoli szczerości, wydawało mi się wówczas, i nadal mi się

wydaje, że usprawiedliwienie badań terenowych oraz innych

poczynań akademickich tkwi nie tyle w chęci uczestnictwa

we wspólnym dorobku, ile w samolubnym planowaniu własnego rozwoju. Badania

akademickie są, niczym życie klasztorne, nieustannym doskonaleniem ducha. Mogą

też służyć szerzej pojmowanym celom, nie należy jednak oceniać ich wyłącznie na

takiej podstawie. Sformułowany tu pogląd nie pasuje

naturalnie ani do akademickiej konserwy, ani do tych, którzy

mają się za siły rewolucyjne. I jedni, i drudzy skażeni są nadmiernym pietyzmem

wobec samych siebie oraz napuszoną zarozumiałością, co sprawia, że trudno im

uwierzyć, by świat

mógł nie śledzić każdego ich słowa.

Stąd owo gremialne oburzenie w środowisku, gdy Malinowski, "wynalazca" badań

terenowych, przedstawił się w swym

dzienniku jako istota ludzka i omylna. Bywał czasami rozwścieczony przez

"czarnych" albo nimi znudzony, dręczyło

go pożądanie, doskwierała mu samotność. Wedle powszechnego odczucia dzienniki

należało wycofać z obiegu, bo "źle służyły sprawie", bo były niepotrzebnie

obrazoburcze i wielorako lekceważyły starszyznę zawodu.

Daje tu o sobie znać nieznośne zakłamanie u części wtajemniczonych, któremu

powinno się przeciwdziałać przy każdej

sposobności. Tak tedy, z głową pełną tych i innych myśli, rozpocząłem spisywanie

świadectwa o moich własnych poczynaniach. Świadectwa nie będącego niczym nowym

dla tych,

którzy przeszli podobne doświadczenia, zamierzałem jednak

uwypuklić aspekty traktowane w monografiach entograficznych

jako "nieetnograficzne", "nie mające związku z"..., "nieważne". W pracy

zawodowej zawsze bardziej pociągały mnie wyż-

sze stopnie abstrakcji i spekulacje teoretyczne, bo tylko postęp w tych właśnie

dziedzinach może uczynić interpretację

faktów bliższą rzeczywistości. Utkwiwszy wzrok w ziemi, zapewniamy sobie widok

nie tylko mało interesujący, ale i częściowy. Książka ta może więc przywrócić w

tym względzie

równowagę, a zarazem pokazać studentom oraz, życzmy sobie tego, osobom nie

związanym z antropologią, jak się ma

gładka pisanina do orki na ugorze rzeczywistości, z której owa

pisanina czerpie, oraz dać wyobrażenie o pracy w terenie tym,

którzy czegoś takiego nie przeżyli.

A zatem pomysł wyjazdu zagnieździł się w moich myślach

i niczym ziarno w żyznej glebie, zaczął powoli kiełkować.

Dlaczego właściwie zachciewa mi się terenu? spytałem

kolegę.

Uczynił obszerny gest, jeden z repertuaru gestów wykładowcy. Posiłkował się nim

wówczas, gdy studenci zadawali pytania typu:

- Co to jest prawda?

Albo:

- Jak się pisze: "wół"?

Odpowiedź była jednak odpowiedzią.

Między bajki włożyć należy opowiastki o antropologach trawionych żądzą

przebywania pośród wybranej, jednej jedynej

grupy mieszkańców tej planety i strzeżenia jej sekretów - sekretów wielkiej wagi

- przed resztą ludzkości, oraz o tym, że

sugerowanie im, by zajęli się czym innym, jest jak sugerowanie, że mogli byli

poślubić kogokolwiek, niekoniecznie swego wyjątkowego trafnie dobranego

partnera. Moja praca dyplomowa została napisana na podstawie materiałów

drukowanych i rękopisów w języku staroangielskim. Określiłem to

wówczas, może nieco górnolotnie, że "podróżowałem w czasie, a nie w

przestrzeni". Sformułowanie takie łagodziło surowość moich egzaminatorów, ale i

tak czuli się w obowiązku grozić mi palcem, przestrzegając, bym w przyszłości

zajmował się bardziej konwencjonalnymi obszarami. Nie miałem

słabości do żadnego kontynentu, a ponieważ nie wyspecjali-

zowałem się w żadnym konkretnym rejonie podczas studiów,

nie żywiłem też uczucia odrazy do żadnej lokalizacji. Wnioskując z istniejących

opracowań - mających odzwierciedlać

badane ludy, a nie ludzi, którzy te ludy badali - Afryka wydawała mi się

zdecydowanie nudnym kontynentem. Po znakomitym początku Evansa-Pritcharda tematy

gwałtownie ograniczono do pseudosocjologii i systemów pokrewieństwa jako

funkcjonujących całości. Później prace poprawiły się nieco,

gdy należało zacząć rozważać "poważne" zagadnienia, takie

jak uświęcone zwyczajem małżeństwa czy symbolizm, ale dalej wypadały blado.

Antropologia afrykańska jest pewnie jedną z niewielu dziedzin, gdzie nudną

opieszałość uznaje się za

zasługę. Fascynująca musiała być natomiast Ameryka Południowa, lecz wiedziałem

od kolegów, że kwestie polityczne

nieustannie utrudniają pracę, a co więcej, pracuje się tam jakby w cieniu Levi-

Straussa i antropologów francuskich. Oceania

była chyba najłatwiejsza z punktu widzenia warunków bytowych, lecz wszystkie

badania w Oceanii prowadziły do tego

samego. Aborygeni zdawali się mieć monopol na diabelnie

skomplikowany system związków małżeńskich. Indie byłyby

wspaniałym miejscem, lecz dokonanie tam czegoś sensownego wymagałoby osiedlenia

się na dobre pięć lat i nauczenia

się najpierw kilku języków, by w ogóle zacząć. Daleki Wschód?

Należało się zorientować, co tam da się zrobić.

Taką ocenę można w istocie określić jako pobieżną, jednak

wielu moich rówieśników, i późniejszych badaczy, postępowało w tenże sposób.

Większość naukowych dociekań zaczyna

się przecież od nieokreślonego zainteresowania jakimś obszarem wiedzy i rzadko

się zdarza, że człowiek wie, o czym będzie traktować jego praca, póki nie

zostanie napisana.

Kilka następnych miesięcy spędziłem na śledzeniu politycznych niepokojów w

Indonezji, urozmaicanych ogólnymi wiadomościami o okrucieństwach i destrukcji w

całej Azji. W końcu zacząłem się skłaniać ku Timorowi Portugalskiemu.

Wiedziałem, że bardziej interesuje mnie symbolizm kulturowy

i świat wierzeń aniżeli polityka czy społeczne procesy urbanizacji, a Timor

zdawał się stwarzać po temu najrozmaitsze możliwości, ze swoimi królestwami i

nakazowym systemem koligacenia się, w myśl którego małżeństwo należy zawrzeć w

ob.-

rębie danej kategorii grup krewniaczych. Zdaje się być regułą, że uporządkowana

struktura symboli często uwidacznia się

wyraźniej, gdy mają miejsce zjawiska tego rodzaju. Już miałem zacząć opracowywać

plan, gdy w gazetach zaroiło się od

doniesień o wojnie domowej, ludobójstwie i inwazji. Biali

najwyraźniej obawiali się o swoje życie, pojawiła się groźba

głodu. Musiałem zapomnieć o tej podróży.

Szybka konsultacja poprzez znajomości w handlu doprowadziła mnie do wniosku, że

lepiej zrobię wracając do pomysłu

Afryki, gdzie uzyskanie pozwolenia na prowadzenie badań nie

było zbyt trudne, a warunki życia wydawały się bardziej stabilne. Skierowano

moją uwagę na lud Bubi z Fernando Po. Tym,

którzy nigdy nie dotarli na Fernando Po, pozwolę sobie wyjaśnić, że jest to

wyspa u wybrzeży Afryki Zachodniej, dawna

hiszpańska kolonia zarządzana jako część Gwinei Równikowej. Zacząłem węszyć za

literaturą. Wszyscy bardzo niepochlebnie wyrażali się o Fernando Po i Bubi.

Brytyjczycy szydzili,

że jest to miejsce, "gdzie nawet późnym popołudniem można

spotkać rozmamłanego hiszpańskiego urzędnika wciąż w piżamie", i rozwodzili się

z upodobaniem nad dokuczliwym gorącem i chorobami, z których owo miejsce

słynęło. Dziewiętnastowieczni badacze niemieccy uznali tubylców za degeneratów.

Mary Kingsley opisała wyspę jako obiecujące źródło węgla.

Richard Burton zadziwił wszystkich faktem, że wybrał się tam

i przeżyć. W sumie - deprymująca perspektywa. Na szczęście dla

mnie, jak wówczas sądziłem, miejscowy dyktator zaczął uprawiać, oględnie mówiąc,

politykę wyrzynania swoich oponentów. Nie mogłem zatem pojechać na Fernando Po.

Wtedy właśnie jeden z moich kolegów podsunął mi dziwnie

Nigel Barley - Niewinny antropolog.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: