3.doc

3. Genealogia języka polskiego. Wspólnota praindoeuropejska i jej rozpad. Prasłowiańszczyzna. Etnogeneza Słowian. Języki wschodnio-, południowo- i zachodniosłowiańskie. Dziedzictwo prasłowiańskie.

Wspólnota praindoeuropejska – rodzina pokrewnych języków indoeuropejskich jako dialektów istniejącego w odległej przeszłości kilku tysięcy lat przed naszą erą języka praindoeuropejskiego na obszarze prawie całej Europy i w zachodniej Azji. Ważniejsze grupy językowe, które się z niego wyłoniły, to

·         w Azji: indyjska, irańska, ormiańska, tocharska, hetycka;

·         w Europie: grecka, ilirska, italska, celtycka, germańska, bałtycka, słowiańska.

Rozpad wspólnoty praindoeuropejskiej.

Wspólnota indoeuropejska przestała istnieć najwcześniej na przełomie drugiego i trzeciego tysiąclecia p.n.e. Wskazują na to zabytki języka hetyckiego z XVIII w. p.n.e.

Plemiona indoeuropejskie rozmnażały się, a w poszukiwaniu nowych siedzib zajmowały szerszą przestrzeń życiową. Wędrówki po dalekich obszarach Azji i Europy rozluźniają więzi językowe.

·         Około 2000 p.n.e. – nawarstwia się ludność indoeuropejska kultury tzw. ceramiki sznurowej na obszarach między Odrą a dorzeczem Oki (dziś teren Rosji). Zamieszkiwała tam ludność kultury praugrofińska, tzw. kultury grzebykowej[1] – jest to podstawa językowo-etnicznej jedności późniejszych ludów bałtyckich i słowiańskich, która się mianuje zespołem bałtosłowiańskim lub protobałtyckim.

W tym czasie też następuje nawarstwienie ludności kultury ceramiki sznurowej[2] na obszarach w dorzeczu Bohu, Dniestru i Dniepru (to bardziej na południe). Tam mieszkała ludność rolnicza kultury tzw. trypoliskiej[3] lub malowanej ceramiki ukraińskiej.

·         1800-1500 p.n.e. – inwazja zespołu tzw. kultury łużyckiej z Niemiec środkowych ku wschodowi Europy.

·         1500-1300 p.n.e.  – rozlanie ludności kultury łużyckiej na obszary w dorzeczu Odry i Wisły poza Bug, na południu przekracza Sudety, Karpaty, zajmuje północne Czechy, Morawy i Słowaczyznę aż po Dunaj – dochodzi do skrzyżowania zachodniego odłamu ludności protobałtyckiej z kulturą łużycką, podczas gdy wschodni odłam pozostaje poza zasięgiem kultury łużyckiej. Następuje podział zespołu protobałtyckiego na dwa zespoły: prasłowiański i prabałtycki.

Prasłowiańszczyzna.

Dojrzewanie wspólnoty prasłowiańskiej jest długotrwałym procesem migracyjnym i kulturowym.

·         IV w. p.n.e. – IV w. n.e. (a więc tysiąc lat!) – kształtuje się ludność prasłowiańska w procesie jej przyrostu i poszukiwania nowych siedzib. Na początku zajmowała obszar dorzeczy Odry i Wisły – później jej ekspansja idzie w kierunku północy, wschodu i południa.

Granice wspólnoty:

·         Na północy – wybrzeże Bałtyku między Odrą i Wisłą,

·         Na zachodzie – średnia Odra,

·         Na wschodzie – środkowy bieg Dniepru,

·         Na południu – zachodnie i środkowe Karpaty i średni bieg Dniestru.

Później następuje dalsza ekspansja ku wschodowi (po dorzecze Niemna, Wołyń i Podole) oraz ku południowi (po dorzecze Cisy).

W miarę rozprzestrzeniania się zespołu prasłowiańskiego rozluźnia się łączność dawniej sąsiadujących plemion – pogłębiają się różnice dialektyczne.

·         III – VI w. n.e. – rozpad wspólnoty słowiańskiej na odłam wschodni i zachodni, później na północny i południowy, w ostateczności na trzy zespoły językowe słowiańskie: zachodni, wschodni i południowy.

·         VIII – IX w. n.e. – bezpowrotne zakończenie okresu wspólnoty językowej słowiańskiej.

Etnogeneza Słowian

Słowianie – pochodzenie i pierwotne znaczenie tej nazwy nie jest jasne, jedno tylko jest pewne – jest rodzimą, a nie obcą. Co do jej etymologii panuje rozbieżność zdań:

1)     Jedni wywodzą ją od rdzenia, który tkwi w wyrazach słowo i sława – wtedy nazwa Słowian mogłaby oznaczać „mowni” jako przeciwieństwo do „niemych” (tzn. niezrozumiale mówiących) Niemców.

2)     Inni – od tak samo brzmiącego rdzenia słow-, sław o znaczeniu pierwotnym „zwilżać”, który występuje w wielu nazwach wodnych na obszarach zaludnionych przez Słowian (np. rzeki i jeziora Sława, Słowie, Sławut) – wtedy nazwa ich oznaczałaby „mieszkańców pobrzeża”. Przemawia za tym zwłaszcza przyrostek –‘anin, -‘enin (Słowianin), który służy do tworzenia nazw mieszkańców na podstawie nazw terenowych i miejscowych.

W językowym zespole zachodniosłowiańskim wyodrębniły się wyraźnie trzy grupy dialektyczne: czesko-słowacka, łużycka i lechicka. Ta ostatnia zajmowała obszar ograniczony na wschodzie Łabą, na północy Bałtykiem, na wschodzie Bugiem, na południu Karpatami i Sudetami.

Związki plemienne grupy lechickiej między VIII a XIIw.:

1)     Między dolną Łabą a Bałtykiem – związek obodrzycki,

2)     Między Odrą a Warnawą – związek Wieletów,

3)     Wyspa Rugia – Rojanie albo Ranowie,

4)     Pomorzanie, do których zalicza się Słowińców (nad jeziorem Łeba) i Kaszubów (nad dolną Wisłą),

5)     Nad Wisłą i Odrą  - plemiona, które później zjednoczą się w naród polski.

Języki słowiańskie.

Jest ich dwanaście, rozpadają się na trzy ugrupowania:

1)     Zachodnie – polski, czeski, słowacki, górnołużycki i dolnołużycki oraz zamarły w połowie XVIIIw. drzewiarski z prowincji hanowerskiej,

2)     Wschodnie – rosyjski (wielkoruski), ukraiński (małoruski lub po prostu ruski), białoruski,

3)     Południowe – słoweński, serbo-chorwacki i bułgarski, macedoński; bułgarsko-macedońskie narzecze z okolic Solunia zostało zapisane pod koniec IX w. i nazwane językiem staro-cerkiewno-słowiańskim.

Dziedzictwo prasłowiańskie

Okres prasłowiański był decydujący dla wytworzenia się zasadniczego typu budowy gramatycznej i słownikowej wszystkich języków słowiańskich, w tym języka polskiego. Cechy językowe, które oddziedziczyliśmy z najdawniejszego okresu wspólnoty prasłowiańskiej:

·         System gramatyczny w zakresie samogłosek – zmiany są niewielkie, dotyczą głównie:

o       Samogłosek prasłowiańskich ē i ĕ (przegłos – przejście ĕ w a oraz e w o, które zaowocowało charakterystycznymi wymianami samogłosek e:a i e:o, których nie było w prasłowiańszczyźnie!)

o       Jerów – w prasłowiańszczyźnie uległy wzmocnieniu lub skróceniu i osłabieniu, dzięki czemu polszczyzna przejęła jery w dwojakiej postaci: słabe i mocne. Pierwsze zanikły, drugie rozwinęły się w pełne samogłoski o brzmieniu rozmaicie zabarwionym w różnych stronach Słowiańszczyzny.

Inne samogłoski prasłowiańskie – a, o, u, i, y oraz nosowe ę, ą przeszły do języka polskiego w postaci zasadniczo nie zmienionej.

Język prasłowiański miał dwa sonanty – r, l zgłoskotwórcze, obie w odmianach: twardej i miękkiej. W narzeczach lechickich się nie zachowały, ulegając przemianie w połączenia samogłoski z r lub l (czyli grupy: -ar-, -‘er-, -ir-, -oł-, -łu-, -eł-, -oł- w zależności od dystrybucji sonantu, co oczywiście dobrze wiemy J ).

Język polski oddziedziczył także metatezę (a więc przestawki nagłosowych samogłosek Or- i Ol-).

·         System gramatyczny w zakresie spółgłosek – zmiany są jeszcze mniejsze niż w systemie samogłoskowym, dotyczą wzmocnienia i utrwalenia miękkości spółgłosek p’, b’, m’, t’, d’, ń, ś, ź, r’ .

Poza tym język polski odziedziczył cały prasłowiański system spółgłoskowy bez zmian, zachował także właściwe językowi prasłowiańskiemu wymiany spółgłoskowe w obrębie odmian tych samym wyrazów albo wyrazów pokrewnych (np. p:p’ -> chłop:chłopie, m:m’ -> grom: w gromie, s:š -> pisać:piszę)

·         W zakresie budowy wyrazów i ich odmian: polszczyzna zachowała początkowo prawie cały zasób form odziedziczonych z doby prasłowiańskiej.

·         Słownictwo – Lehr-Spławiński przeprowadził badanie mające na celu zbadanie ilości oraz struktury słownictwa dziedziczonego przez język polski z epoki prasłowiańskiej. Przy pomocy słowników etymologicznych autorstwa Franza Miklosicha i Ericha Bernekera wypisywał leksemy prasłowiańskie, które funkcjonują we współczesnym języku polskim. Odnotował ok. 1 700 wyrazów prasłowiańskich zachowanych dotąd bez zasadniczej zmiany. To duża ilość, biorąc pod uwagę fakt, iż dorosły człowiek zna ok. 8 tys. słów. Najwięcej było rzeczowników odnoszących się do świata i życia zewnętrznego człowieka.

Przykładowe wyrazy odziedziczone z czasów prasłowiańskich:

A.    Z zakresu życia duchowego:

B.     Z zakresu zewnętrznego i fizycznego życia człowieka:

Z doby prasłowiańskiej przekazane nam zostały pnie słowotwórcze, wzory słowotwórcze (czyli jak łączyć wyrazy – za pomocą afiksów) oraz afiksy.

Odziedziczyliśmy także zapożyczenia, które dokonały się już w dobie prasłowiańskiej: