SPIS TREŚCI
Pochodzenie Języka polskiego
Ogólna charakterystyka procesów zachodzących w języku w okresie staropolskim
Zmiany znaczeniowe wyrazów
Zapożyczenia
Zmiany fonetyczne
Zmiany fleksyjne
Treść i zakres wyrazu
Realne i etymologiczne znaczenie wyrazu
Pojęcie Języka i jego funkcje
Odmiany funkcji komunikatywnej tekstu
Kryteria poprawności językowej
Pojęcie związków frazeologicznych i ich klasyfikacja
Synonimy, antonimy i homonimy
Pojęcie stylu
Cechy dobrego stylu
Rodzaje stylów funkcjonalnych
Charakterystyczne cechy stylu artystycznego w poszczególnych epokach
Pojęcie okresu i prądu literackiego
Podział literatury pięknej na rodzaje i gatunki literackie
Rodzaje literackie
Gatunki literackie
Charakterystyka okresów, prądów oraz gatunków literackich dominujących w poszczególnych epokach
Średniowiecze
Renesans
Barok
Oświecenie
Romantyzm
Pozytywizm
Młoda Polska
Dwudziestolecie międzywojenne
Literatura współczesna
Ogólne spojrzenie na okresy literackie
Podstawowe terminy z zakresu teorii literatury
Środki stylistyczne
Środki składniowe
Odwołania do stylów literackich
Odwołania do zjawisk spoza Języka literackiego danej epoki
Rodzaje i układy rymów
Rozwój wersyfikacji i systemów wiersza polskiego
WSTĘP
W zestawach pytań do matury ustnej znajdują się zagadnienia z teorii literatury, dotyczące podziału literatury pięknej na okresy literackie, a także na rodzaje i gatunki. Wymagana jest również znajomość środków stylistycznych, zasad wersyfikacji i rymowania. Wraz z elementami współczesnego życia literackiego zagadnienia te stanowią zazwyczaj treść trzeciego pytania w zestawie, składającym się z trzech pytań.
Pytania ze współczesnego życia literackiego mogą dotyczyć różnych zagadnień i dziedzin, których nie sposób tu omówić. Uczeń musi po prostu wykazać się ogólną orientacją w kulturze. Może to być na przykład przygotowanie recenzji filmu czy spektaklu teatralnego, wybór ulubionego reżysera filmowego, ulubionego filmu, aktora, porównanie wybranej adaptacji filmowej z dziełem literackim.
Może to być także charakterystyka działalności teatrów i muzeów w swoim mieście, wymienienie i charakterystyka znanego czasopisma kulturalnego, ocena własnego udziału we współczesnym życiu kulturalnym.
Inna grupa pytań może dotyczyć roli telewizji w propagowaniu kultury w porównaniu z innymi środkami masowego przekazu, takimi jak prasa i radio. Należy więc zastanowić się nad rolą seriali telewizyjnych czy programów kulturalno-oświatowych, wyselekcjonować te, które poszerzają nasze horyzonty umysłowe i wiedzę o otaczającym nas świecie.
Pytania mogą również dotyczyć kultury języka, kryteriów poprawności językowej, charakterystyki poszczególnych stylów funkcjonalnych.
Na większość pytań dotyczących powyżej wymienionych zagadnień odpowiedz można znaleźć w tym właśnie zeszycie.
POCHODZENIE JĘZYKA POLSKIEGO
Języki słowiańskie należą do wspólnoty języków indoeuropejskich.
W czasach przedhistorycznych ze wspólnoty tej wyodrębniła się grupa Języków prasłowiańskich. Z epoki prasłowiańskiej nie dochowały się żadne zabytki piśmiennictwa. Natomiast z IX wieku pochodzą pierwsze zabytki pisane w Języku staro-cerkiewno-stowiańskim. W tym języku dokonano też pierwszych tłumaczeń Biblii, co spowodowało, że właśnie ten język stał się językiem liturgicznym Słowian wschodnich i południowych.
Około V w. n.e. wędrówki ludów spowodowały rozpad wspólnoty prasłowiańskiej na grupy zachodniosłowiańska, południowosłowiańska oraz wschodniosłowiańską.
Usytuowanie języka polskiego na tle innych Języków europejskich:
języki INDOELJROPEJSK1E
romańskie
włoski
francuski
rumuński
germańskie
niemiecki
angielski
szwedzki
bałtyckie
litewski
łotewski
prasłowiańskie
jĘZyki PRASŁOWIAŃSKIE
zachód niesłowiański e
języki lechickie
polski
połabski (martwy)
pomorsko-kaszubski
(martwy) czeski słowacki górno- i dolnołuźycki
wschód niesłowiańskie południowosłowiańskie
rosyjski ukraiński białoruski serbsko-chorwacki
słoweński bułgarski
macedoński
OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA PROCESÓW ZACHODZĄCYCH W JĘZYKU W OKRESIE STAROPOLSKIM
Początki kształtowania się Języka polskiego związane są z powstawaniem i tworzeniem się polskiej państwowości w X wieku. Koniec epoki staropolskiej łączy się zazwyczaj z przełomem kulturalnym w epoce renesansu w XV i XVI wieku.
Na przestrzeni wieków zachodziły liczne zmiany w zakresie słownictwa w języku polskim. A oto powody:
1. Wiele staropolskich wyrazów wyszło z użycia, gdyż zamknęły ich de-sygnaty, np. kozub - koszyk z kory, szawłok - naczynie skórzane, pojemnik na wodę, chomia - obrączka na głowę, cenar - taniec, skociec - rodzaj monety.
2. Inne staropolskie wyrazy zostały zastąpione przez bardziej współczesne ich odpowiedniki, np. łagiew - butelka, rucho - odzież, brzechwa - strzała bez ostrza, dziewferz - brat męża, wiciadz- rycerz.
3. Niektóre wyrazy dotrwały do dziś, ale ich znaczenie uległo całkowitej zmianie, np. tfo - dawniej podłoga, grzywna - naszyjnik, niewiasta -synowa, opona - ozdobna tkanina, narzuta, zboże- bogactwo.
4. Pewne wyrazy staropolskie wyszły z użycia, ale rozumiemy ich znaczenie poprzez związek z innymi wyrazami pochodnymi, nadal funkcjonującymi w zasobie języka, np. potępa to wzgarda, bo rozumiemy wyraz potępiać, kleć to schowek, bo istnieje nadal w języku wyraz klatka. Czasem w zrozumieniu jakiegoś wyrazu staropolskiego pomaga nam analogia z innymi językami słowiańskimi, np. staropolski wyraz ostrów to wyspa, podobnie Jak w języku rosyjskim.
5. Niekiedy występuje też specjalizacja znaczeniowa wyrazów, które dawniej miały to samo znaczenie. Dotyczy to licznej grupy przymiotników, np. polny i potowy, dziecinny i dziecięcy, osobny, osobliwy/osobisty.
6. Wielokrotnie nazwy czynności stają się nazwami przedmiotów, np. strzelba oznaczała dawniej strzelanie, wyraz rzeźba także byt nazwą czynności.
jednym ze sposobów bogacenia słownictwa są zapożyczenia z języków obcych, a ich stopień nasilenia kształtuje się bardzo różnie.
A. Przyjęcie chrześcijaństwa to wpływy łaciny i greki. Z tego okresu pochodzą zapożyczenia takich wyrazów Jak kościół, anioł, pacierz, ołtarz, biskup, kapłan.
B. Kolonizacja miast na prawie niemieckim przynosi zapożyczenia związane z organizacją miast, budownictwem, rzemiosłem i handlem. Wyrazy gmina, sołtys, ślusarz, śruba, wójt, rynek, kuśnierz, farba, fach, ganek, gmach, gwint, cegła, majster, bruk zostały zapożyczone właśnie w tym okresie.
C. Bardzo dużo wyrazów znalazło się w języku polskim na skutek kontaktów z innymi krajami.
Panowanie Ludwika Węgierskiego i Stefana Batorego to okres zapożyczeń z języka węgierskiego. Zapożyczono wówczas takie wyrazy Jak: orszak, giermek, deresz^ tabor, szereg.
Wyjazdy do Włoch w okresie renesansu oraz panowanie królowej Bony to okres wzmożonych zapożyczeń z języka włoskiego, szczególnie w takich dziedzinach, jak budownictwo, architektura, malarstwo, muzyka i ogrodnictwo. Z tego okresu pochodzą wyrazy: fronton, altana, fresk, fontanna, aria, tenor, kalafior, sałata.
Za czasów królów elekcyjnych, których żonami były Francuzki, rośnie liczba zapożyczeń z języka francuskiego. Są to choćby wyrazy: gorset, fryzjer, alkowa, garderoba, koafiura, buduar, agrafka, peniuar. W tym samym czasie wśród szlachty nadal panuje zwyczaj makaronizowania, czyli przetykania polszczyzny łaciną. Tę manierę francuszczyzny i makaronizowania zwalczali postępowi działacze i patrioci w wieku oświecenia.
Wiek XX to okres zapożyczeń z różnych Języków, przy dominującym wpływie języka angielskiego, z którego pochodzą na przykład wyrazy: pled, dok, stoper, sztorm, start, boks.
A) Palatalizacja
Palatalizacji uległy spółgłoski: k, g, ch, przechodząc w miękkie: cz, ż, sz, c, ćz, dż wówczas gdy występowały przed samogłoskami przednimi: e, ę, i, ą h. Dwie ostatnie samogłoski, czyli e(tak zwana jąć) - samogłoska artykułowana pośrednio między a i e oraz fc (tak zwany Jer miękki), w Języku polskim zaginęły. Dzisiaj powstałe w wyniku palatalizacji spółgłoski miękkie wymawiamy tak jak spółgłoski twarde. Pozostała nazwa: spółgłoski historyczne, czyli funkcjonalnie miękkie lub stwardniałe.
Procesowi palatalizacji ulegały też inne spółgłoski twarde przechodząc w miękkie. Wynikiem procesu palatalizacji są liczne w Języku polskim oboczności spółgłoskowe występujące także w innych Językach słowiańskich, co świadczy, iż proces ten rozpoczął się Jeszcze w okresie prasłowiańskim. Potem w poszczególnych Językach słowiańskich proces ten zachodził w bardzo różnym tempie. Rezultatem palatalizacji są następujące formy wyrazów:
wstążka - wstęga
mąka - mączka
ręka - ręce
plotę - pleciesz
kosa - koszę itp.
W niektórych z tych form (wstążka, mączka) spółgłoski, które uległy palatalizacji, nie występują dziś przed samogłoskami przednimi. Oznacza to, że spółgłoski te występowały dawniej przed takimi samogłoskami przednimi, które zanikły, np. fc lub e.
B) Przegłos polski
Był to proces fonetyczny, który zachodził w języku polskim po wyodrębnieniu się ze wspólnoty języków słowiańskich. Przegłos polegał na przejściu e w o oraz samogłoski e w a. Proces ten zachodził tylko wówczas, Jeśli wymienione samogłoski występowały po spółgłosce miękkiej oraz przed spółgłoską przedniojęzykową twardą, czyli: f/ c/, s/ z, n, ł, r. Jako miękkie należy traktować tak zwane spółgłoski historyczne, czyli funkcjonalnie miękkie, obecnie stwardniałe.
Palatalizacja oznacza zmiękczanie.
Przegłos polski był zjawiskiem o wiele późniejszym niż palatalizacja. Zachodził między wiekiem IX a Xl, chociaż jeszcze w okresie średniowiecza i renesansu spotykamy odstępstwa od tej reguły. W Bogurodzicy są to formy sławiona, zwofena czyli formy sprzed przegłosu, zamiast sławiona, zwolona, w Legendzie o świętym Aleksym oraz w wierszu O zachowaniu się przy stole powiedał i powiedanie zamiast powiadał, powiadanie, w Żeńcach Szymona Szymonowica jedło zamiast jadło.
Wynikiem przegłosu polskiego są oboczności samogłoskowe e/o oraz e:a.
Przykłady form bez przegłosu i takich, w których zaistniały warunki do przegłosu:
wieziesz - wiozę
bielić - biały
w lesie - /as
mierzyć- miara
wieniec - wianek
żenić się - żona
wierzyć - wiara
W wyrazach o żonie, na sianie samogłoski o i a nie są rezultatem przegłosu, lecz pojawiły się na skutek analogii do takich form, w których były odpowiednie warunki do przegłosu, np. żona, siano. W tekstach staropolskich konsekwentnie stosuje się formy sprzed przegłosu, np. o żenię, o sienie, o żelezie.
C) Zanik jerów
W języku prasłowiańskim istniały tak zwane półsamogłoski, czyli Jery twarde i miękkie. Pozostały one do dziś w języku rosyjskim. Natomiast w języku polskim jeszcze w okresie przedpiśmiennym, około X w., jery w pozycji słabej zanikały, w pozycji mocnej zaś przechodziły w e. Pozycja słaba jeru była na końcu wyrazu lub przed sylabą zawierającą samogłoskę. Pozycja mocna jeru była wówczas, Jeśli znajdował się on przed sylabą zawierającą inny jer, np. w wyrazie pbsz pierwszy jer Jest w pozycji mocnej, a więc przeszedł w e, natomiast drugi Jer jest na końcu wyrazu, czyli w pozycji słabej, więc zanikł. W ten sposób powstał wyraz pies, gdyż Jer miękki przechodząc w e zmiękczył poprzedzającą spółgłoskę p.
Natomiast staropolska forma dopełniacza brzmiała pbsa. Jer występował przed sylabą zawierającą samogłoskę, czyli w pozycji słabej, a więc zanikał - w ten sposób powstała forma dopełniacza psa. Tak więc wynikiem zaniku jerów lub ich przechodzenia w e jest występowanie tak zwanego e ruchomego, o czym świadczą następujące formy:
sen - snu pies - psa pień - pnia mgieł - mgła fez - łza
D) Wzdłużenie zastępcze i zanik iloczasu
W języku staropolskim istniał iloczas, czyli długa i krótka artykulacja samogłosek. Zjawisko to występuje w wielu językach współczesnych, np. w języku czeskim i niemieckim. Natomiast w Języku polskim odziedziczone z prasłowiańskiego samogłoski długie i krótkie były rozróżniane do przełomu XV i XVI wieku. Samogłoski długie powstawały też na gruncie Języka polskiego. Po zaniku Jeru samogłoski w poprzedniej sylabie ulegały wzdłużeniu zastępczemu, ale tylko wówczas, jeśli po nich następowała spółgłoska dźwięczna. Na przykład staropolski wyraz dół po zaniku jeru występował w formie dół (o długie w wyniku wzdłużenia zastępczego po zaniku jeru), dopiero kolejnym procesem fonetycznym było przejście o długiego w samogłoskę u. W ten sposób powstał współczesny wyraz dół. Zanik iloczasu spowodował następujące procesy fonetyczne:
e (długie) oraz e (krótkie) przekształciło się w obecne e a (długie) oraz a (krótkie) przekształciło się w obecne a o (długie) przekształciło się w dzisiejszą samogłoskę o W języku staropolskim istniała jedna samogłoska nosowa, która uległa przekształceniu:
nosówka krótka przekształciła się w ę nosówka długa przekształciła się w ą
Wynikiem zaniku iloczasu w języku polskim Jest występowanie oboczności o ; d oraz ę ; ą. Przykłady tego typu oboczności:
dół - doły
stóg - stogu
dąb " dębu
wąż - węża
ząb- zęba
Brak oboczności w wyrazach rok : roku, bok : boku, sęp : sępa można wytłumaczyć w prosty sposób. W wyrazach tych nie zaistniały warunki do wzdłużenia zastępczego, gdyż po samogłosce, która mogłaby ulec wzdłużeniu, nie występowała samogłoska dźwięczna, co było warunkiem zaistnienia tego procesu.
Fleksja Jest to nauka o odmianie wyrazów. Odmiana wyrazów przez przypadki i liczby nazywa się deklinacją. Według deklinacji odmieniają się rzeczowniki, przymiotniki, liczebniki, zaimki oraz imiesłowy przymiotnikowe.
A) Zmiany w zakresie deklinacji
rzeczowniki. Obecnie podstawą podziału rzeczowników na deklinacje Jest rodzaj gramatyczny. Natomiast w języku prasłowiańskim o typie od...
justysiaB