1) Przedmiot i metody badawcze hjp
Historia języka jest ukoronowaniem wszelkich rozważań o procesach zachodzących w języku. Na historię języka składa się cały system języka w ujęciu diachronicznym. Punktem wyjścia języka są czasy przeszłe, a punktem dojścia czasy współczesne. Język w średniowieczu nie był zróżnicowany terytorialnie.
Metody badawcze: filologiczna-bazuje na tekście, epoka piśmienna, rekonstrukcja wewnętrzna-jak wyraz wyglądał dawniej uwzględnieniem chronologicznych zachodzących procesów. historyczno-porównawcza- badania porównawcze na osi czasoprzestrzennej, zestawienie danych historycznych, elementów jezyka i innych języków obcych. metoda strukturalna-analiza budowy, opis procesów w budowie. Metody służą ustalenie chronologii zmian historycznych.
2) Hjp a gramatyka historyczna
Przeszłością języka zajmuje się gramatyka historyczna, zwana też diachroniczną, która bada i opisuje fakty językowe w przekroju historycznym.
Gr. historyczna przedstawia rozwój języka ogólnego. Gramatyka hist. zajmuje się omówieniem istotnych procesów językowych. W historii języka zajmujemy się gramatyką, ale też słownictwem.
Historia jęz.pol. obejmuje nie tylko zmiany fonologiczne. Fonetyczne, morfologiczne, ale też kładzie nacisk na słownictwo. Rozwój słownictwa związany jest z czynnikami zewnątrz językowymi m.in. zapożyczeniami z języków obcych. Przeobrażenia w życiu społecznym, politycznym, kulturowym związane były z wpływem języków obcych na zasoby leksykalne. Oddziaływania obce nie wpływały na fonologię, fonetykę. Historia języka polskiego zajmuje się rozwojem w planach poziomych( odmiany terytorialne, regionalne, środowiskowe)i pionowych( związane z przeobrażeniem języka w postaci mówionej i pisanej). Dla hist. jęz. ważny jest też rozwój stylistyczny języka polskiego, rozwój odmian.
3. Strukturalna a kognitywna interpretacja historii języka
STRUKTURALNA INTERPRETACJA HISTORII JĘZYKA IRENY BAJEROWEJ
Prof. Irena Bajerowa, córka Z. Klemensiewicza, wykładowca UŚ (!). Jej dziełem jest „strukturalna interpretacja historii języka”. Wg Bajerowej jeśli wyjdziemy z założenia, że język to system w sensie relacyjnej struktury, gdzie każdy element występuje w opozycji do innego elementu (to, co poza relacjami nie leży w obszarze zainteresowania lingwistyki, ponieważ to substancja, a nie forma), to przy tak rozumianym języku nie ma mowy o jakiejkolwiek zmianie, to jest to system szczelny, niezmienny. Bajerowa jako pierwsza wskazała miejsce dla zmian w strukturalizmie.
A kognitywna to taka, że się chyba wychodzi za założenia, że wszystko się zmienia – szczególnie język.
4. HISTORIA JĘZYKA A STYLISTYKA
O ile dobrze pamiętam, zajęcia te realizowaliśmy w oparciu o teksty Norwida i Ostrowskiej, dot. „Bogurodzicy”. Ponieważ nie mieliśmy żadnego materiału bezpośrednio omawiającego zagadnienie historii języka i stylistyki, posłużę się różnymi tekstami.
1). Historia języka
§ dąży do nadbudowy, uogólnienia, unadrzędnienia, oderwania od szczegółów nieraz sprzecznych, czasem przypadkowych, niekiedy krótkofalowych, kolejne niknących i znów powracających (Z. Klemensiewicz);
§ śledzi wewnętrzny rozwój języka (A. Furdal);
§ bada rozwój odmian językowych (ewolucją ogólnopolskiego systemu językowego zajmuje się gramatyka historyczna), (A. Furdal);
§ zadaniem historyka języka jest nie tyle zajmowanie się jedną odmianą językową (np. językiem literatury pięknej) i ciągniecie jej przez stulecia, ile pokazywanie wzajemnego stosunku między odmianami językowymi w kolejnych epokach; to znaczy: epoka A – istnieją następujące odmiany języka... powiązane między sobą następującymi elementami... i różniące się następującymi..., podobnie epoka B, C itd. (A. Furdal);
§ historyk języka jest bliżej tekstu niż badacz zajmujący się gramatyką historyczną (ten ostatni musi brać pod uwagę również przemiany społeczne, czynniki polityczne, gospodarcze i obyczajowe), (A. Furdal);
§ kogoś, kto zajmuję się historią języka, interesuje wyłącznie dany mu tekst, nie bada motywacji ani zasad wyboru danych form spośród dostępnych ekwiwalentów (A. Furdal).
Historia języka polskiego jest samodzielną dyscypliną lingwistyczną, opartą na tekście. Przedmiotem jej badań jest rozwój odmian językowych (A. Furdal).
Czym jest historia języka wg Klemensiewicza?
Historia języka to wiedza:
§ o składnikach tworzywa językowego zamkniętego w systemie gramatycznym i leksykalnym, które:
o w czasie istniały i istnieją po dzień dzisiejszy,
tzn. ich rejestracja i opis,
o w czasie zmieniały się, aż przybrały postać dzisiejszą, tzn. przedstawienie procesu ich historycznego rozwoju,
§ o zdarzeniach językowych, tzn. o dziejowym rozwoju, o dziejowych zmianach w funkcjonowaniu języka jako środka porozumiewania się i narzędzia myślenia grupy etnicznej rozwijającej się w naród polski,
§ wiedza ta oparta jest na wskazaniu przyczyn lub ogólniejszych praw, którym podlega rozwój tworzywa językowego i zdarzeń jego funkcjonowania, a które tkwią:
o częściowo wewnątrz języka, tzn. systemu gramatyczno-leksykalnego podległego normom życia,
o częściowo w całości życia polskiego zbiorowiska etnicznego.
Naczelnym zadaniem i ostatecznym rezultatem historii języka jest przedstawić i wyjaśnić historyczny proces jego rozwoju (Z. Klemensiewicz).
2). Stylistyka
To autonomiczna dyscyplina wiedzy, wyrastającą na pograniczu językoznawstwa, poetyki i teorii literatury, zajmuje się także opisem oraz systematyzacją odmian językowych zarówno indywidualnych, funkcjonalnych, środowiskowych (stylistyka opisowa), analizą porównawczą (stylistyka porównawcza), a także przekształceniami stylowymi na przestrzeni historii ( stylistyka historyczna).
Styl – sposób wysławiania się właściwy: pisarzowi, pojedynczemu tekstowi, epoce, prądowi literackiemu lub związany z określoną sytuacja mówienia, typem odbiorcy.
Tadeusz Milewski w swoim artykule pt. O przedmiocie i zakresie badań stylistycznych, charakteryzując lingwistykę literacką i lingwistyczną, pisze: „Jeżeli stylistyka bada normy regulujące wybór norm językowych posiadających tę samą wartość semantyczną, to stylistyka lingwistyczna analizuje normy wyboru spontanicznego, nie obliczonego na efekt, a będące jedynie wynikiem swobodnej gry asocjacji. Natomiast stylistyka literacka omawia normy wyboru świadomego, przeprowadzonego ze współudziałem refleksji, a mającego na celu wywołanie efektu”.
Zgodnie z przyjętą definicją przedmiotem zainteresowania lingwistyki stylistycznej będą: synonimy emocjonalne, normy stylistyczne oparte o pewne zjawiska społeczne (takie jak normy grzecznościowe, normy wynikające z językowego tabu, a co za tym idzie – użycie eufemizmów), dialekty i socjolekty (Milewski zauważa, że z użyciem dialektu lub socjolektu przez autora tekstu wiąże się wyobrażenie czytelnika o środowisku, z jakiego nadawca pochodzi, co wpływa na emocjonalny odbiór treści) oraz szyk wyrazów (dotyczy języka polskiego). Do powyższego zespołu środków i zachowań językowych Szober dodaje jeszcze frazeologię. Z tego wynika, że takie zagadnienia, jak rym i rytm wchodzą już w obręb stylistyki literackiej.
3). Historia języka a stylistyka
Milewski jako główną opozycję różnicującą oba pojęcia wskazuje ogólność – jednostkowość, tzn. zadaniem gramatyki jest badanie języka w jego formie ogólnej i typowej, podczas gdy stylistyka zajmuje się stylem, czyli tym, co indywidualne i jednostkowe w całym języku i systemie. Korzystając z terminów de Sausseura, można powiedzieć, że styl jest parole w odniesieniu do langue.
Wracając do Klemensiewicza:
Stylem osobowości twórczych, stylem poszczególnych dzieł, rodzajów literackich, rodzajów kompozycyjnych nie może się historyk języka zajmować, ponieważ poszukuje możliwie szerokich szlaków rozwojowych, dąży do uogólnień, do chwytania i przedstawiania zjawisk i procesów typowych, powszechnych; ponieważ nie może się rozpraszać, rozdrabniać i gubić w faktach odosobnionych i niepowtarzalnych, uwarunkowanych swoistym splotem czynników przyczynowych i okoliczności przypadkowych.
Ale może i powinien historyk języka wydobyć i w syntezę historycznojęzykową wcielić te elementy stylizacji indywidualnej w utworach, kierunkach, dobach, które stanowią siłę napędową języka ogólnego i w jego obrębie głównych stylów językowych, rozstrzygają o dynamice tego rozwoju, o dokonującym się w czasie pomnażaniu, specyfikacji i modyfikacji językowych środków wyrazu powoływanych do zaspokojenia stylizacyjnych potrzeb, rodzą się w świadomości wybitnych jednostek, zapewniają skuteczną funkcję rodzajów literackich i kompozycyjnych, nadają doskonały kształt językowy stylom i stylizacyjnym zasadom, tendencjom, niekiedy manierom poszczególnych epok i kierunków.
W ramach ciekawostki – jak blisko stylistyce do historii języka:
Powiązane pod względem stylistycznym będą kazania i proza religijna (apokryfy, żywoty, legendy). Jako utwory dla masowego odbiorcy cechować je będzie język potoczny, prosta składnia, żywe obrazowanie, metafory zaczerpnięte z życia codziennego, mające ukonkretnić zjawiska abstrakcyjne, przez co w większym stopniu oddziaływać na wyobraźnię; język emocjonalny (zgrubienia, zdrobnienia, frazeologia życia codziennego, apostrofy do słuchacza).
Teresa Skubalanka zwraca uwagę na to, że w początkowej fazie rozwoju języka literackiego istniały dwa style – retoryczny oraz hymniczny. Analizując styl Bogurodzicy oraz Kazań świętokrzyskich, badaczka umieszcza je w zakresie oddziaływania ars dicendi.
Styl retoryczny wpływa na elegancję wypowiedzi, kwiecistość stylu, o którym można mówić jako o „uczonym”. Na poziomie języka, oprócz tropów retorycznych, przejawia się on stosowaniem skomplikowanej składni w zdaniu, jego mocnym zrytmizowaniem, dużą ilością rzeczowników abstrakcyjnych, licznymi alegoriami i symbolami oraz szczególnym znaczeniem cyfr i stosowaniem scholastycznych metod podziału tekstu (układy dwójkowe, trójkowe, czwórkowe). Podobny styl występuje w pierwszych kazaniach.
Z zeszytu poznańskiej studentki:
q stylistyka: dziedzina wiedzy zajmująca się badaniem stylu; cel badania stylistycznego np. Bogurodzicy: sprawdzamy, czy autor wpisuje się w jakiś schemat oraz badamy różnicę między schematem a realizacją
q statystyka językoznawcza: bada słowoformy (osobno różne formy słowa); badania porównawcze; wyłącza się neologizmy i słowa charakterystyczne.
9. ZWIAZKI ONOMASTYKI Z INNYMI DYSCYPLINAMI WIEDZY. (9)
Onomastyka – od grec. Imię, nauka o nazwach własnych.
ANTROPONIMIA – dotyczą człowieka, imiona, nazwiska, pseudonimy, przydomki, nazwy sportowo, itd.
ASTRONOMASTYKA – nazwy gwiazd i planet
CHORONIMIA – kraje, kontynenty, półwyspy
FITONIMIA – roślin
ZOOINMIA – zwierząt
Etnonimia – nazwy pochodzące od ludu i plemienia
CHREMATONIMY – nazwy rzeczy, przedmiotów, zjawisk
Porejonimy – środków transpotru
Akcjonimy – nazwy wydarzen historycznych
Ideonimy – dzieł literackich
Ibionimy – nazwy istot żywych
Mitonimy – nazwy mitologiczne
Unikatonimy – wyjątkowe obiekty, unikaty
Są jeszcze heortonimy – nazwy świąt, obrzędów, uroczystości
7) Periodyzacje hjp
Pierwszą propozycję periodyzacji dziejów języka polskiego opracował Antoni Kalina, nie jest to periodyzacja pełna, ale niektóre elementy są aktualne do dziś. A. Kalina wyróżnia:1 epokę form pierwiastkowych( rdzenie wyrazowe, pierwiastki sylabowe, są to jednostki jednosylabowe), 2. epokę tworzenia form syntaktycznych, 3.epokę form skłaniających( dotyczy jeszcze okresu przedpiśmiennego, przedpiśmiennego tej epoce wyróżnia następujące fazy:- faza narastania różnic pomiędzy narzeczami a językiem pisanym; epokę grafii prostej, epokę grafii złożonej i epokę grafii prostej modyfikowanej). W kolejnych
Aleksander Brückner podzielił polszczyznę na cztery zasadnicze okresy:
1. dobę przedhistoryczną( 600-1100)- są to te czasy kiedy język polski wyodrębnia się z prasłowiańszczyzny(przeobrażenia w dziedzinie leksyki, nie ma zabytków pisanych w j.polskim.
2. pierwszą dobę hist.(1100-1500)-pojawiają się pierwsze zapiski w języku polskim tzw. glosy- pisane na marginesach ksiąg łac., ujawniają się ślady po dawnych narzeczach oraz różnice dialektalne, pojawiają się dłuższe teksty, można już mówić o innych podsystemach języka,
3. druga doba hist.(1500-1800)- obok języka ogólnego kształtują się gwary, język ludowy, nastąpiło ostateczne ustalenie pisowni i form gramatycznych, wpływy różnych języków.
4. doba najnowsza(1893 do współczesności)- wpływy francuskie, powstają słowniki, podręczniki do gramatyki j.polskiego.
J. Baudouin- proponuje podział języka bardzo rozczłonkowany, wyróżnił 12 epok, ale dokładniej nie określa tych epok.
Stanisław Słoński wyróżnił nast. epoki:
1. prasłowiańską wspólnotę językową,
2. przedpiśmienną
3.epokę piśmienną
Tadeusz Lehr–Spławiński - wyróżnił w periodyzacji nast. czasy: 1.przedpolskie oraz
2. czasy polskie.
W czasach przedpolskich wyróżnia dobę rozwoju wspólnego oraz dobę wykrystalizowania się słowiańszczyzny zachodniej i jej rozwarstwienie. Natomiast czasach polskich uwzględnia: dobę staropolską, wiek złoty, dobę powolnego upadku języka lit., dobę odrodzenia języka lit. oraz dobę najnowszą.
Zenon Klemensiewicz- wyróżnia
1.dobę staropolską,( od czasów najdawniejszych do początków XVIw.) 2.dobę średniopolską( od początków XVIw. do ósmego dziesięciolecia XVIII w.) oraz
3. dobę nowopolską(od ósmego dziesięciolecia XVIII w. do 1939r.).
Natomiast
S. Urbańczyk zaproponował podobny podział jak Z. Klemensiewicz.
PODSUMOWUJĄC : Historycy języka polskiego przeprowadzają następujące podziały: A. Brückner za przełomowy uznał rok 1500 i 1763, S. Słoński przyjmuje cezury w poł. wieku XVI, XVII i pod koniec w. XVIII. T. Lehr-Spławiński uważa za graniczne lata ok. 1500, poł. w. XVIII i poł. XIX.Z. Klemensiewicz przyjmuje umownie rok 1500 jako granicę między dobą staropolską i średniopolską, a trzecią część XVIII w. między średniopolską a nowopolską. Jak widać rok 1500 odgrywa rolę istotną w periodyzacji Brücknera, Lehra-Spławińskiego i Klemensiewicza. Wszyscy autorzy dość podobnie oceniają drugą cezurę, lata 1763-1780. Historyk polityczny zaleci jako zwrotne momenty poł. w. XV i poł. XVIII w.,a drugorzędnie poł. w. XVII. Zajdzie więc rozbieŜność między jego cezurą, umieszczoną ok. poł.XV w. i cezurą językoznawcy w latach 1520-1530. Jest to rozbieŜność uzasadniona. Połowa XVw. jest datą przełomową takŜe w dziejach kultury polskiej, bo rozpoczyna się wtedy oddziaływanie humanizmu, ale jego wpływ zaznacza się w literaturze polsko-łacińskiej, skoro w języku łacińskim zaspokaja się literackie potrzeby przodujących kulturalnie Polaków.
11. Zjawiska onimizacji, transonimizacji i apelatywizacji
ONIMIZACJA – jest to przejście nazwy pospolitej do kategorii nazw własnych, przeniesienie wyrazu pospolitego do kategorii leksykalnej nazw własnych, lub grup wyrazów (konwencjonalne wyrażenia i frazy)
TRANSONIMIZACJA – przejście nazwy własnej z jednej do drugiej, proces przechodzenia nazwy własnej jednej kategorii w nazwę własną innej kategorii, np. antroponimu w chrematonim typu Kubuś w funkcji nazwy handlowej produktu
APELATYWIZACJA – przejście nazwy własnej do kategorii wyrazów pospolitych, proces lub wynik przechodzenia nazwy własnej w nazwę pospolitą, która zostaje włączona do leksyki ogólnej jako zleksykalizowana jednostka językowa
12. Znaczeniowa i strukturalna klasyfikacja polskich nazw miejscowych
Znaczeniowa klasyfikacja nazw wskazuje na charakterystyczne cechy regionu, zajęcia ludzi zamieszkujących dawne tereny, wydobywane minerały, kult religijny czy też określające budowle, zakłady.
Klasyfikacja nazw ze względu na ich znaczenie (wg Witolda Taszyckiego):
- topograficzne – ze względu na naturalne ukształtowanie terenu, szatę roślinną, występujące zwierzęta (-ica, -no, -sk(o)), oznaczały charakterystyczne, naturalne właściwości nazwanego obiektu, a wiec pierwotny jego wygląd , ukształtowanie, szatę roślinną, żyjące na nim zwierzęta lub inne naturalne właściwości, nie zmienione ręką ludzką.
- kulturowe (kulturalne) – powstałe jako dzieło rąk ludzkich, związane z pozyskiwaniem ziemi pod zabudowę, związane z kultem, związane z osadnictwem i budownictwem, oznaczały dzieła rąk ludzkich, a więc urządzenia, instytucje i wytwory kultury społecznej czy duchowej. Stanowią więc odbicie działalności cywilizacyjnej człowieka, który ustawicznie zmienia i przystosowuje do swoich potrzeb to naturalne środowisko
- dzierżawcze – tworzone od imion lub przezwisk pierwszego właściciela lub założyciela osady (-ów, , -in, -ino, -ina, - owiec), należały do najbardziej żywotnych typów nazewniczych. Sygnalizowały one najczęściej, kto był pierwszym właścicielem osady, bo własność zmieniała się często, jednak zazwyczaj nazwa raz ustalona ulegała zmianom nader rzadko.
- patronimiczne – tworzone od imion potomków osób, których przezwisko (imię) występuje w podstawie nazwy (-ic, -owic,- icy, -ice), oznaczają w języku polskim przede wszystkim przynależność rodzinną, odojcowską, nazywały pierwotnie mieszkańców osady na podstawie imienia lub przezwiska. Są to nazwy z przedrostkiem –ice.
- etniczne – związane z określaniem mieszkańców pochodzących z danej okolicy, miejscowości lub kraju.
- służebne, zawodowe – od określeń ludzi wykonujących konkretny zawód
- rodowe – na określenie nazwy rodziny, która nosił założyciel
Klasyfikacja strukturalno - gramatyczna
Nazwy dzielimy na:
A. Nazwy miejscowe prymarne bezsufiksalne
B. Nazwy miejscowe sekundarne sufiksalne z bogatą derywacją słowotwórczą typu
C. Nazwy złożone ( komponowane) typu:
A. Nazwy niederywowane ( prymarne)
Chmielniki, Folwark, Gaj, Gana, Górka, Hwałki , Karpaty, Mazury, Mysy, Olszynki, Pustelnia, Siedlisko,Trzciany, Zboże, Zurawiny.
B. Nazwy derywowane ( sekundarne)
a) z sufiksem podstawowym - w-,
- owa, - owo, - ewo, -ewa: Dziechowo,Iłowo, Jazdrowo, Komierowo, Lutowo, Teklanowo, Wałdowo, Wilkowo, Wiśniewa,
b) z sufiksem podstawowym - n-
- in, - ...
warycki