Seweryn Dziamski-Pojecie szczęścia i jego paradoksy.pdf

ZAPROSZENIE DO FILOZOFII

Wykłady z filozofii dla młodzieży

K. Łastowski, P. Zeidler (red.)

Wydawnictwo Humaniora – Poznań 2001

ss. 83-98

Seweryn Dziamski

Pojęcie szczęścia i jego paradoksy

Szczęście, podobnie jak dobro, należy do tych pojęć etyki, które ze swej

istoty są wieloznaczne. Jest to uwarunkowane nie tylko różnymi

sposobami użycia tych terminów w językowej komunikacji, ale także ich

historią, ściśle powiązaną w kulturze europejskiej ze zmiennymi

doktrynami etycznymi, a zwłaszcza z poglądami dotyczącymi różnych

sposobów osiągania szczęścia czy moralnego dobra.

W języku potocznym szczęście niejednokrotnie pojmowane jest

przedmiotowo, jako niespotykane wydarzenie, jako tzw. „uśmiech losu”

które wcale nie musi mieć sensu wartościującego. Jeśli jednak taki sens mu

się przypisuje, to dzieje się tak dlatego, ponieważ „uśmiech losu” jest dla

nas z reguły czymś pozytywnym, dodatnim i z tego powodu jakimś

naszym dobrem. Sam termin dobry też nie zawsze ma sens wartościujący

czy wręcz moralny. W takich zdaniach jak np. „Aspiryna jest dobra na

przeziębienie,” „Przebyłem dobry kawał drogi” czy „Zrobiłem dobry

interes” jest on raczej równoznaczny innym takim terminom, jak

odpowiedni, zyskowny itp.

Jednakże w życiu codziennym częściej posługujemy się pojęciem

szczęścia, kwalifikowanym dodatnio i to ze względu na jakieś wyraźnie

nas satysfakcjonujące doznania. Jest ono dla nas nie tylko pewnym ogólnie

określonym dobrem, ale także dobrem moralnym. Władysław

Tatarkiewicz w swej książce O szczęściu nazywa je pojęciem

podmiotowym szczęścia, gdyż o jego wyposażeniu decydują stany

http://main.amu.edu.pl/~insfil/mlodziez/

Seweryn Dziamski

psychiczne podmiotu 1 .

Dystynkcje semantyczne

W rozważaniach etycznych, w różnych doktrynach dotyczących naszych

poglądów na to, co dobre i złe, częściej spotykamy się z określeniem tego,

co warunkuje szczęście, co jest jego podstawą i w jaki sposób powinno się

je osiągać, niż z jego zadawalającymi pojęciami czy wręcz definicjami

szczęścia. Ze względu na to, że wysiłki zmierzające do jednoznacznej

odpowiedzi na pytania: co ten termin znaczy i czym w ogóle jest

szczęście? są zawsze nieodłącznie związane ze zmiennie akceptowanymi

poglądami etycznymi, z mniej lub bardziej spójnymi doktrynami

reprezentowanymi przez etyków, bądź też przez wyznawców tych doktryn

– należałoby najpierw rozważyć to, co historycznie rzecz biorąc, uznawano

w nich za szczęście, a zwłaszcza za cechy dystynktywne samego pojęcia

szczęścia. Postępując w ten sposób, pozostaniemy wierni faktom

kulturowym, przede wszystkim zaś faktom tzw. kultury moralnej, unikając

zarzutu jakże częstej spekulacji na temat szczęścia.

W kulturze greckiej rozpowszechnione były dwa zasadniczo różne

pojęcia szczęścia: przedmiotowo-obiektywne i podmiotowo-subiektywne.

Obydwa przeszły w niej różne stadia ewolucji, jednakże to zasadnicze ich

rozróżnienie przetrwało do czasów nowożytnych, przyjmując postać bądź

to pojęć opozycyjnych, bądź też wzajemnie się uzupełniających.

1. Przedmiotowo-obiektywne pojęcie szczęścia

Pierwotne w kulturze europejskiej, a zwłaszcza starożytnych Greków, było

pojęcie szczęścia czysto przedmiotowe. Ujmowano je jako niezależne od

człowieka, które jednak przesądzało o ludzkiej kondycji, o sposobie jego

bytowania wraz ze wszystkimi dostępnymi mu dobrami, przeżyciami i

doznaniami. Elementami konstytutywnymi tak pojętego szczęścia były

zwykle religijne, czy wręcz mitologiczne wyobrażenia, w myśl których

istniało „dobre bóstwo” przesądzające o pomyślnym , a więc „dobrym

losie” człowieka. Od nazwy tego bóstwa (daimon) wywodziło się też

greckie pojęcie eudajmonii oznaczające to, co bardzo ogólnie rozumie się

przez szczęście dane człowiekowi z woli owego dobrego bóstwa.

Władysław Tatarkiewicz, O szczęściu , PWN Warszawa 1962

Pojęcie szczęścia i jego paradoksy

To ogólne pojęcie szczęścia przejęli niektórzy wielcy filozofowie

greccy ujmując je jako dobro obiektywne rozumiane w tym sensie, w

jakim mówi się o życiu udanym . Było to zdecydowanie inne i zarazem

szersze pojęcie szczęścia niż to, które utożsamiało je z pomyślnością.

Nadal jednak sądzono, że niezbędne są dla jego osiągnięcia pewne warunki

przedmiotowe, że jest ono nie do pomyślenia bez sprzyjającego nam losu.

To uzależnienie udanego życia, czy naszej życiowej pomyślności od

warunków przedmiotowych, na które nie zawsze mamy istotny wpływ, w

konsekwencji powodowało, iż samo doznanie szczęścia, rozumiane jako

szczególne zadowolenie z udanego życia, z ogólnie pojętej pomyślności

życiowej, było czymś wtórnym a nie pierwotnym dla podmiotu, tkwiło ono

nie tyle w podmiocie ile w zewnętrznych warunkach jego doznań i

przeżyć.

W poglądach Sokratesa i jego ucznia Platona istota szczęścia nie była

jednak utożsamiana z jakimiś własnościami jego zewnętrznych warunków,

czy też z losem gwarantującym pomyślność życiową. Udane życie

pojmowali jako swoistą jego jakość, cenną niejako samą przez się, za

dobro nie tylko najwyższe, ale także autonomiczne dla człowieka i w tym

sensie za obiektywne. Być szczęśliwym znaczyło dla nich przede

wszystkim posiadanie wartości – dobra , które określało jego ogólnie

pojętą pomyślność. Dla Platona człowiekiem szczęśliwym był ten tylko,

który posiadał „rzeczy dobre i piękne”, kto w swoim życiu zbliżał się do

ideału dobra i piękna, przy czym samo dobro i piękno było uwikłane

w jego naukę o ideach, co pojęciu dobra nadawało sens bliski pojęciu

powinności . W konsekwencji Platon rozumiał szczęście jako takie dobro

najwyższe, które warto zdobywać, i które nie jest ze świata rzeczy, lecz

mieści się wśród przedmiotów transcendentnych, w świecie idei..

Ta platońska koncepcja szczęścia pojętego obiektywnie przejęta została

przez Arystotelesa. Pytając: co jest najwyższym celem-dobrem człowieka?

odpowiadał, iż jest nim „działanie duszy” zgodne z uznaną przez nas

najdoskonalszą bądź najlepszą z cnót . Kto w takim działaniu posiadł to,

co najcenniejsze , ten nie tylko jest zadowolony z życia, ale przede

wszystkim szczęśliwy, gdyż zadowolenie jest jedynie konsekwencją

szczęścia, a nie jego podstawą. W przeciwieństwie jednak do Platona,

szczęście lokalizował w sferze praktycznej człowieka, w osiągniętych

przez niego najwyższych dobrach, a nie w sferze bytu idealnego. To, co

wyróżniało arystotelesowskie pojęcie szczęścia, sprowadzało się do

zadowolenia z życia rozumianego jako całość, w którym skumulowały się

Seweryn Dziamski

najcenniejsze i dostępne nam dobra. Być szczęśliwym znaczyło więc dla

niego tyle, co „dobrze żyć, dobrze się mieć”, i co Arystoteles uznawał za

dzieło własne człowieka, zależne od nas samych. Tego rodzaju

konkretyzacja życia, jego jakości (wartości, dobra ) decydowała o

zróżnicowaniu samego szczęścia, różnego dla różnych osób, ale zawsze

jego odniesieniem było dobre życie (udane) jednostki pojęte całościowo, a

nie fragmentarycznie.

Na ogół nie kwestionowano poglądu, że posiadanie przez człowieka

najwyższych dóbr jest źródłem tego szczególnego zadowolenia, jakim jest

szczęście. Jednakże dyskusyjną była kwestia samego charakteru i jakości

tychże dóbr. Akceptując arystotelesowskie obiektywne pojęcie szczęści

można było różnić się w jego pojmowaniu ze względu na rozumienie

owych najcenniejszych dóbr, które się posiadało, czy osiągnęło. Jeśli np.

dla Arystotelesa cnota była tylko zasadą wyznaczającą zakres (i sposób)

wyboru najwyższych dóbr (celów działania), z którymi wiązał on dopiero

doznanie szczęścia, to dla stoików sama ta zasada, a więc cnota była jego

warunkiem wystarczającym. Dążenie do tego, aby szczęście uzależnić od

osiągnięcia jakiegoś jednego najwyższego, i w tym sensie absolutnego

dobra , stało się powszechne, zwłaszcza w okresie średniowiecza,

zdominowanego przez scholastykę. Tendencja ta właściwa była już

filozofii greckiej z jej okresu klasycznego, której wyrazem była doktryna

Plotyna, uznającego za ostateczną miarę szczęścia nie najwyższe dobra

ziemskie, lecz boskie.

Dla scholastyków szczęściodajne były jedynie dobra wieczne, o których

mowa była w zasadach wiary chrześcijańskiej. Dobra ziemskie uznawano

za nietrwałe i często za złudne. Już u św. Augustyna szczęcie człowieka

bardziej zależało od posiadania „rzeczy niebiańskich”, niż najcenniejszych

„rzeczy ziemskich”. Św. Tomasz szczęście pojmował wprawdzie w duchu

arystotelesowskim, jako kategorię obiektywną, jednakże cnoty,

warunkujące „życie cnotliwe” w sensie takim, o jakim mówił Arystoteles,

nie były dla niego tylko ludzkimi zasadami realizacji najcenniejszych

celów-dóbr lecz przede wszystkim prawami naturalnymi , utożsamianymi

z prawami boskimi, spośród których najważniejszymi były: wiara, nadzieja

i miłość. Dla ich poznania i posiadania nie wystarczał – jak dla

starożytnych Greków – rozum i wola działania. Konieczna była także

„pomoc boska”, którą człowiek może otrzymać jako „dar bożej łaski.” To

życie obdarzone łaską bożą i zgodne z „naturalnymi prawami” boskimi

gwarantowało osiągnięcie „najcenniejszego dobra”, które w wymiarze

Pojęcie szczęścia i jego paradoksy

ludzkim oznaczać miało doskonałość człowieka i uwarunkowane nim

doznanie szczęścia.

Scharakteryzowane wyżej przedmiotowo-obiektywne pojęcie szczęścia

przetrwało aż do czasów nowożytnych. Dopiero w XVII wieku zaczęło się

upowszechniać czysto podmiotowe, a więc subiektywne pojęcie szczęścia.

Nie było ono całkiem nowym pojęciem, a tylko wraz ze schyłkiem

starożytności i upowszechnieniem się w kulturze europejskiej

chrześcijaństwa przestało funkcjonować w doktrynach etycznych.

2. Podmiotowo-subiektywne pojęcie szczęścia

Pierwotne koncepcje subiektywnie rozumianego szczęścia nie miały

charakteru filozoficznego. Odwoływały się one do potocznie pojętego

zadowolenia utożsamianego ze stanem przyjemnym, z uczuciem radości, z

pogodą ducha, określanego często jako eufrosyne . Bliskie było mu pojęcie

błogości , najwyższego uniesienia dostępnego przede wszystkim bogom i

duszom swobodnie błądzącym po polach Elizjum.

Subiektywne pojęcie szczęścia w sensie filozoficznym najpierw

pojawiło się wdoktrynie Demokryta. To, co inni rozumieli przez

przedmiotowe i obiektywne cechy atrybutywne szczęście w jego ujęciu

sprowadzało się do zwykłego, subiektywnego i zarazem autonomicznie

ludzkiego odczucia , kwalifikowanego w jakiś sposób dodatnio

i przesądzającego o zadowoleniu człowieka. Jego przyczyną mogły być

różne rzeczy, gdyż to nie ich szczególna jakość lub ilość warunkowała

zadowolenie z życia lecz charakter doznań człowieka. Szczęście nie

polegało więc na samym posiadaniu rzeczy, nawet najcenniejszych, lecz na

tym, jak to, co się ma, jest przeżywane i odczuwane. Z tej też racji

szczęście nie było dla niego ani „dobrym losem” ani „eudajmonią” zależną

od bóstwa, gdyż ujmował je tylko jako pewien stan psychiczny podmiotu,

nazywany „dobrym poczuciem” lub „dobrym stanem duszy.” Miała go

cechować swoista harmonia przeżyć , wolnych od różnego rodzaju

pożądań inamiętności, porównywalna z niezmąconą tonią morską.

Wprawdzie nie twierdził, że dogodne warunki materialne, jak przychylny

zbieg okoliczności – nie ułatwiają doznanie szczęścia, jednakże znacznie

większą rolę przyznawał cechom charakteru i umysłu Nie negował też

istotnego w nim udziału przyjemności, ale nie wszystkie przeżycia

przyjemne zaliczał do doznań szczęścia.

Skrajnie subiektywną doktrynę szczęścia sformułował w pierwszej

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: