RACJONALNOŚĆ NAUKOWA.pdf

Wojciech SADY

SPÓR O RACJONALNOŚĆ NAUKOWĄ

Od Poincarégo do Laudana

Spis treści

PRZEDMOWA ................................................................................................................................... 3

O NARODZINACH DWÓCH WIELKICH NURTÓW W FILOZOFII NAUKI

DWUDZIESTEGO WIEKU ............................................................................................................... 4

A . I DEAŁ NAUKI JAKO WIEDZY PEWNEJ ............................................................................................. 4

B . M ECHANIKA KLASYCZNA A FILOZOFIE RACJONALISTYCZNE I EMPIRYSTYCZNE ............................ 7

C . K ANTOWSKA FILOZOFIA NAUKI .................................................................................................. 10

D . P OWSTANIE GEOMETRII NIEEUKLIDESOWYCH A KANTOWSKA TEORIA POZNANIA ....................... 12

E . K RYZYS W FIZYCE NA PRZEŁOMIE XIX I XX W . I JEGO ZNACZENIE FILOZOFICZNE ..................... 14

F . K U PROGRAMOWI EMPIRYZMU LOGICZNEGO ............................................................................... 16

G . K ONSTRUKTYWISTYCZNA FILOZOFIA NAUKI I JEJ WIELKIE PROBLEMY ....................................... 17

BIBLIOGRAFIA ........................................................................................................................... 23

KONWENCJONALISTYCZNA FILOZOFIA NAUKI HENRI POINCARÉGO ....................... 28

A . A KSJOMATY GEOMETRII JAKO KONWENCJE ................................................................................ 29

B . O ROLI PROSTYCH FAKTÓW I POCZUCIA PIĘKNA .......................................................................... 30

C . Z ASADY I PRAWA DOŚWIADCZALNE ............................................................................................ 34

D . C ZY WYNIKI DOŚWIADCZEŃ MOGĄ ZDETRONIZOWAĆ ZASADY ?.................................................. 37

E . C ZY I W JAKIM SENSIE NAUKA POZNAJE ŚWIAT ?.......................................................................... 42

BIBLIOGRAFIA ........................................................................................................................... 45

WPROWADZENIE DO EMPIRYZMU LOGICZNEGO .............................................................. 47

A . E MPIRYŚCI , A PRZEDE WSZYSTKIM E RNST M ACH ....................................................................... 53

B . N OWA LOGIKA I JEJ FILOZOFIA , A PRZEDE WSZYSTKIM T RAKTAT LOGICZNO - FILOZOFICZNY

W ITTGENSTEINA ............................................................................................................................. 56

C . O D M ACHA I W ITTGENSTEINA DO PROGRAMU FILOZOFII NAUKOWEJ ......................................... 64

D . Z ASADA WERYFIKOWALNOŚCI .................................................................................................... 68

E . S PÓR O NATURĘ ZDAŃ OBSERWACYJNYCH .................................................................................. 70

F . C O UJAWNIA ANALIZA LOGICZNA TEKSTÓW NAUKOWYCH ? ........................................................ 76

G . K U NAUCE ZJEDNOCZONEJ .......................................................................................................... 86

I . D ODATEK . N OMOLOGICZNO - DEDUKCYJNY MODEL WYJAŚNIANIA NAUKOWEGO ....................... 105

BIBLIOGRAFIA ......................................................................................................................... 108

FALSYFIKACJONIZM KARLA POPPERA ............................................................................. 118

A . T EORIE A ZDANIA BAZOWE ....................................................................................................... 121

C . Ś MIAŁE TEORIE I SUROWE SPRAWDZIANY ................................................................................. 127

D . R EGUŁY ANTYKONWENCJONALISTYCZNE ................................................................................. 131

E . R OZWÓJ WIEDZY JAKO WARUNEK KONIECZNY JEJ NAUKOWOŚCI .............................................. 134

F . O ZBLIŻANIU SIĘ NAUKI DO PRAWDY ......................................................................................... 137

BIBLIOGRAFIA ......................................................................................................................... 140

THOMAS S. KUHN O NAUCE NORMALNEJ I REWOLUCJACH NAUKOWYCH .......... 144

A . I DEOLOGIA OBIEGOWEGO SCJENTYZMU A HISTORIA NAUKI ...................................................... 147

B . N AUKA NORMALNA I UPRAWIAJĄCE JĄ WSPÓLNOTY NAUKOWE ................................................ 150

C . M ACIERZ DYSCYPLINARNA I JEJ PODSTAWOWE SKŁADNIKI ....................................................... 152

D . N AUKA NORMALNA I JEJ PROBLEMY ......................................................................................... 157

E . A NOMALIE I REAKCJE NA NIE .................................................................................................... 159

F . K RYZYS I BADANIA NADZWYCZAJNE ......................................................................................... 161

G . N IEWSPÓŁMIERNOŚĆ MACIERZY DYSCYPLINARNYCH ............................................................... 164

H . O MECHANIZMIE REWOLUCJI NAUKOWYCH .............................................................................. 166

I . A MOŻE JEDNAK KRYTERIA RACJONALNOŚCI ? ........................................................................... 170

J . D LACZEGO NAUKOWY OBRAZ ŚWIATA NIE STAJE SIĘ CORAZ PRAWDZIWSZY ?............................ 172

BIBLIOGRAFIA ......................................................................................................................... 175

METODOLOGIA NAUKOWYCH PROGRAMÓW BADAWCZYCH IMRE LAKATOSA .. 179

A . K RYTERIA RACJONALNOŚCI A HISTORIA NAUKI ........................................................................ 182

B . P ROGRAM BADAWCZY : TWARDY RDZEŃ , PAS OCHRONNY , HEURYSTYKA ................................. 185

C . K RYTERIA OCENIANIA PROGRAMÓW BADAWCZYCH ................................................................. 190

D . J AK DOCHODZI DO REWOLUCJI NAUKOWYCH ? .......................................................................... 194

E . O BIEKTYWNE RACJE CZY PSYCHOSOCJOLOGICZNE PRZYCZYNY ? .............................................. 198

F . C ZY I W JAKIM SENSIE NAUKA ZBLIŻA SIĘ DO PRAWDY ? ............................................................ 200

BIBLIOGRAFIA ......................................................................................................................... 202

PAUL FEYERABEND: OD ZMODYFIKOWANEGO POPPERYZMU DO ANARCHIZMU

METODOLOGICZNEGO ............................................................................................................. 204

A . T EORETYCZNY PLURALIZM JAKO WARUNEK ROZWOJU WIEDZY ................................................ 206

B . W ROGOWIE ROZWOJU ............................................................................................................... 210

C . K U ANARCHIZMOWI METODOLOGICZNEMU ............................................................................... 213

D . W SZYSTKO SIĘ PRZYDA ............................................................................................................ 216

E . U KRESU RACJI STOI PERSWAZJA ............................................................................................... 222

F . J AK OBRONIĆ SPOŁECZEŃSTWO PRZED NAUKĄ ? ........................................................................ 225

BIBLIOGRAFIA ......................................................................................................................... 229

MODELE RACJONALNOŚCI LARRY LAUDANA ................................................................. 231

A . P ROGRAM RACJONALNEGO WYJAŚNIANIA ROZWOJU WIEDZY NAUKOWEJ ................................. 232

B . R OZWIĄZYWANIE PROBLEMÓW JAKO CEL NAUKI ...................................................................... 235

C . W IEDZA , METODY I WARTOŚCI .................................................................................................. 242

D . O ZAKRESIE ZASTOSOWAŃ ORZECZNIKA " RACJONALNY " ......................................................... 248

BIBLIOGRAFIA ......................................................................................................................... 250

PRZEDMOWA

Zebrane w tej książce teksty początkowo miały stanowić nieco przydługi wstęp do innej

pracy, w której wykładałbym też poglądy własne. Rozrosły się jednak tak bardzo, że

celowe stało się opublikowanie ich oddzielnie, w formie ogólnego wprowadzenia do

przedmiotu. Aby ułatwić lekturę osobom bez specjalistycznego przygotowania

filozoficznego dodałem w tekście nieco elementarnych wyjaśnień. Książka dotyczy

najważniejszego, w moim przekonaniu, sporu filozoficznego, jaki toczył się w drugiej

połowie dwudziestego wieku, a choć nie doczekał się rozstrzygnięcia - podobnie jak każdy

inny spór w ramach tej dyscypliny - to na trwałe zmienił nasze wyobrażenia o naturze

wiedzy naukowej i mechanizmach jej rozwoju.

Tego typu książki albo kreślą szeroką panoramę stanowisk, wymieniają dziesiątki i setki

postaci, albo koncentrują się na myślicielach nielicznych, za to najważniejszych. Choć

wybrałem to drugie - łatwiejsze - rozwiązanie, to i tak natrafiłem na bardzo liczne

trudności. Wiele jest w pismach klasyków filozofii i metodologii nauki niejasności, każdy

pozostawił bez odpowiedzi szereg zasadniczych pytań, jakie powstają w związku z jego

koncepcją. Aby ograniczyć tę książkę do rozsądnych rozmiarów nad wieloma

wątpliwościami przechodziłem do porządku, pominąłem też milczeniem liczne kwestie co

do których dany autor w różnych miejscach swoich prac zdaje się sobie przeczyć. W

związku z tym moje wywody przybierają niejednokrotnie postać mniej lub dalej idącej

interpretacji. Zakładałem, że powinna to być interpretacja życzliwa, która dyskutowane

poglądy stara się, często bez nadmieniania o tym wprost, poprawić. Ale każda

interpretacja jest ryzykowna, zaś kryteria poprawności poglądów mają charakter mniej lub

bardziej subiektywny. Z drugiej strony pozwalałem sobie niekiedy na dosadne krytyki. Ci,

którym trudno to zaakceptować, niech tę książkę odłożą i przystąpią do lektury prac

oryginalnych - co zawsze przynosi więcej pożytku niż czytanie opracowań.

Spośród omawianych w tej książce myślicieli jedynie empiryści logiczni programowo dbali

o precyzję sformułowań, ale w ich przypadku z kolei najmniej wiadomo, jak odnieść

wywody filozoficzne do realnych teorii naukowych czy do tego, co się robi uprawiając

naukę. W pierwotnej wersji tej książki rozdziału o nich miało nie być. Ogólnie rzecz biorąc,

empiryzm logiczny, a także jego dwie ważne kontynuacje - standardowa koncepcja teorii

naukowych i niezdaniowe, strukturalistyczne ujęcie teorii naukowych - mają charakter

raczej filozoficzny . (Standardowej koncepcji nie omawiam, z wyjątkiem potrzebnego dla

zrozumienia dalszych rozważań modelu wyjaśniania naukowego Hempla-Oppenheima;

zainteresowane osoby łatwo mogą uzupełnić ten brak czytając książki wymienione w

bibliografii. Pominąłem też niezdaniowe ujęcie teorii naukowych Patricka Suppesa,

Josepha D. Sneeda, Wolfganga Stegmüllera i innych - jego prezentacja nadałaby książce

zbyt specjalistyczny charakter, zaś sens filozoficzny i metodologiczny tego ujęcia nie jest

dla mnie jasny.) Były to próby zrozumienia natury wiedzy naukowej, natomiast metody

uprawiania nauki zwolenników tych koncepcji interesowały jedynie marginalnie. Pozostałe

koncepcje omawiane w tej książce koncentrują się na zagadnieniach metodologicznych .

Ich autorzy akceptowali konstruktywistyczną filozofię nauki - której zasad, mających

postać jedynie pobieżnego szkicu, żaden nie próbował bliżej sprecyzować - po czym

skupiali się na zagadnieniu sposobów uprawiania nauki i mechanizmów jej rozwoju.

Najważniejszy spór toczył się o to, czy istnieją - a jeśli tak, to jakie - uniwersalne reguły

akceptacji, odrzucania lub wyboru koncepcji teoretycznych, tak aby podejmowane w tym

względzie decyzje zasługiwały na miano racjonalnych .

Jeszcze jedno wyjaśnienie. Ograniczyłem się do omówienia poglądów wybranych

myślicieli z zakresu metodologii nauk przyrodniczych, zwłaszcza tych, które pośrednio lub

bezpośrednio wiążą się z zagadnieniem racjonalności. Pominąłem więc niemal całkowicie

ważne prace Poincarégo i Lakatosa w dziedzinie filozofii matematyki, koncepcje Poppera i

Feyerabenda z zakresu filozofii społecznej, Popperowską koncepcję trzech światów (w

szczególności jego ujęcie zagadnienia ciała i ducha), a wreszcie późniejsze prace Kuhna

dotyczące znaczeń terminów i ich zmian. Poza zagadnienie tytułowe wykraczają dodane w

poszczególnych rozdziałach uwagi o poglądach omawianych metodologów na to, czy i w

jakim sensie wiedza naukowa jest prawdziwa (coraz prawdziwsza, prawdopodobnie

prawdziwa). Te uwagi są jednak niekompletne, zaś reprezentatywne omówienie całego

zagadnienia wymagałoby dołączenia koncepcji szeregu innych filozofów nauki, a

zwłaszcza Nancy Cartwright, Ronalda Giere, Iana Hackinga, Ilkka Niiniluoto, Chrlesa

Sandersa Peirce’a, Hilarego Putnama, Wilfrieda Sellarsa, Basa van Fraassena.

Odnośniki literaturowe zamieszczam jedynie w przypadku cytatów, podając w nawiasie

kwadratowym rok wydania oryginału i rozdział lub paragraf cytowanego tekstu, co ułatwi

znalezienie odpowiedniego fragmentu w różnych wydaniach, zarówno oryginalnych jak i w

przekładach; jeśli w tym samym akapicie cytat z danej pracy pojawia się po raz drugi,

podaję tylko numer paragrafu, a jeśli i ten się powtarza, pozostawiam cytat bez odnośnika.

Niekiedy poprawiam istniejące tłumaczenia polskie aby zachować jednolitość

terminologiczną całości lub usunąć translatorskie uchybienia.

Wojciech Sady

Czchów, Lublin, Zielona Góra 1999

O NARODZINACH DWÓCH WIELKICH NURTÓW

W FILOZOFII NAUKI DWUDZIESTEGO WIEKU

Wstęp

a. Ideał nauki jako wiedzy pewnej

Nauki przyrodnicze w dzisiejszym tego słowa znaczeniu są nader osobliwą odmianą

wiedzy ludzkiej. Niczego, co by w istotny sposób przypominało mechanikę Newtona, teorię

kwantów bądź teorię ewolucji Darwina, nie znajdziemy w tradycjach kulturowych Indii czy

Chin, zaś w ramach kultury europejskiej nauka istnieje począwszy od XVII wieku. Wiele

oczywiście można mówić o zasługach Arystotelesa w zakresie fizyki i biologii, o

osiągnięciach chaldejskich i greckich astronomów, o pracach Archimedesa, Herona z

Aleksandrii i Jana Filiponosa, Hipokratesa i Galena, arabskich przyrodników IX-XII w. i

franciszkańskich nominalistów z XIV w., Kopernika i Wesaliusza. Wszystko to należy

jednak do prehistorii nauk, a choć nie sposób wyobrazić sobie, aby na przykład fizyka

nowożytna mogła powstać zarówno bez prac Arystotelesa, jak i tych modyfikacji, jakim

jego koncepcje poddali twórcy teorii impetusu (Filiponos, Avempace, Buridan i inni), a

także bez greckiej geometrii, to rozsądnie jest przyjąć, że o fizyce jako nauce należy

mówić od XVII wieku począwszy. Przyjmę też, świadom arbitralności tego typu decyzji, że

chemia jako nauka zaistniała w XVIII w., biologia w XIX w., oraz iż nie jest jasne, czy

psychologia i socjologia zasługują dziś na miano nauk. (W odniesieniu do statusu

psychologii, socjologii i ich odgałęzień stawiane są dwa różne pytania, a mianowicie: 1 o

czy te dyscypliny spełniają domniemane kryteria, które decydują o naukowości fizyki; 2 o

czy kryteria rzetelności badawczej w dyscyplinach humanistycznych w ogóle powinny być

takie same jak te odnoszące się do przyrodoznawstwa?)

Wybitni myśliciele początku XVII w. dobrze zdawali sobie sprawę z tego, że przyszło im

żyć w czasach wielkiego przełomu: scholastyczny obraz świata leżał w gruzach,

rozsypywały się związane z nim systemy wartości i trzeba było to wszystko czymś

zastąpić. Dotkliwie odczuwając powstałą pustkę mnożyli przeto wyzwania do stworzenia

Nowej Nauki, a czasem próbowali dokonać tego samodzielnie. Wśród ówczesnych

proroków Wielkiej Rewolucji Naukowej szczególną pozycję zajęli Francis Bacon i René

Descartes (Kartezjusz).

Słowo "nauka" tradycyjnie funkcjonowało jako synonim wiedzy rzetelnej. W ciągu wieków

większość filozofów "wiedzą" - a tym bardziej "nauką" - skłonna była nazywać jedynie takie

poglądy, które byłyby nie tylko prawdziwe , ale o których wiedzielibyśmy, że takie są. Nie

wystarczy prawda odgadnięta szczęśliwym trafem - nauka to zbiór twierdzeń

dowiedzionych . Ideał pewności przyświecał zarówno Baconowi, jak i Kartezjuszowi.

(Łączyła ich też nadzieja, że Nową Naukę będzie można stworzyć w ciągu jednego

pokolenia.) Powstawało w związku z tym pytanie o metodę zdobywania wiedzy pewnej i

konkluzywnego odróżniania prawdy od fałszu. Reguły metodologiczne, których zaczęto

gorliwie poszukiwać, miały poza obręb nauki usunąć hipotezy , czyli nie dowiedzione

domysły . (Bacon zezwalał wprawdzie w pewnych sytuacjach na stawianie hipotez, ale

zaraz potem nakazywał je eliminować za pomocą eksperymentów rozstrzygających, tak

aby w nauce zostawały jedynie prawdy dowiedzione.) Dalej drogi Kartezjusza i Bacona

rozchodziły się: radzili budować Nową Naukę na przeciwstawne sposoby.

Kartezjusz ( Rozprawa o metodzie , 1637; Medytacje o pierwszej filozofii , 1641) położył

podwaliny pod nowożytny racjonalizm . (Nie wolno mylić tego użycia słowa "racjonalizm" z

"racjonalnością" stanowiącą zasadniczy temat tej książki.) Racjonaliści radykalni głoszą,

że rozum jest jedynym źródłem lub probierzem wiedzy; racjonaliści umiarkowani twierdzą,

że rozum pełni główną rolę w procesie zdobywania wiedzy lub odróżniania prawdy od

fałszu. Z punktu widzenia zdrowego rozsądku racjonalizm, nawet w wersji umiarkowanej,

sprawia wrażenie absurdu: jeśli chcemy zdobyć wiedzę np. o tym, jakie gatunki drzew

rosną w Bieszczadach, to na nic się nie zda rozmyślanie na ten temat, trzeba natomiast

pojechać tam i popatrzeć (lub spytać kogoś, kto to widział). Trzeba jednak pamiętać, że

racjonaliści "wiedzą" nazywają coś innego niż sumę wiadomości o gatunkach

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: