WSPÓŁCZESNE METODY MYŚLENIA.pdf

JÓZEF M. BOCHE Ń SKI

WSPÓŁCZESNE

»W drodze« Pozna ń 1992

METODY MY Ś LENIA

Tytuł oryginału Die zeitgenössischen Denkmenthoden

Przeło Ŝ ył i opracował Stanisław Judycki

Opracowanie graficzne Rafał Drozdowski

Zdjęcie na okładce Stanisław Fredro-Boniecki

ISBN 83-7033-121-1

“W drodze"

Wydawnictwo Polskiej Prowincji Dominikanów 61-716 Poznań, ul. Kościuszki 99

Spis tre ś ci

Uwaga tłumacza ......................... 9

Przedmowa ........................... 11

I. WPROWADZENIE

1. Terminologia ...................... 13

Terminologia ontologiczna — Terminologia psychologiczna — Terminologia semiotyczna —

Terminologia teoriopoznawcza

2. Logika, metodologia i nauka .............. 19

Logika — Metodologia — Nauka — Nauka i logika — Plan

ksiąŜki

II. METODA FENOMENOLOGICZNA

3. Uwagi ogólne ...................... 26

Historyczne uwagi wstępne — Metodologiczne uwagi wstępne

— Istotne rysy fenomenologii — Uprawomocnienie metody fenomenologicznej

4. Z powrotem do rzeczy samych! ............. 29

Ogląd istoty — Obiektywizm — Subiektywne myślenie Kierkegaarda — Wyłączenie teorii i

tradycji — Pozytywne reguły oglądu istoty

5. Przedmiot badań fenomenologicznych ......... 35

Fenomen — Wyłączenie istnienia — Istota — Istota a znaczenie słowa — Fenomenologia

egzystencji — O nowszej i “głębszej" fenomenologii

II. METODY SEMIOTYCZNE

6. Uwagi ogólne ...................... 41

Metodologiczne uwagi wstępne — Historyczne uwagi wstępne — Ogólne uprawomocnienie

analizy języka — Trzy wymiary znaku

— Semiotyczne pojecie słowa

7. Formalizm ........................ 45

Orientacja wstępna — Liczenie — Zastosowanie liczenia do przedmiotów nie-matematycznych —

Sens ejdetyczny i operacyjny — Model — Istota formalizmu — Uprawomocnienie formalizmu —

Sztuczny język

_________________SPIS TRE Ś CI______________________

8. Syntaktyczne reguły sensu ............... 54

Budowa języka — Pojęcie kategorii syntaktycznej — Funktory i argumenty — Przykłady

syntaktycznego nonsensu

9. Funkcje i stopnie semantyczne ............. 58

Dwie semantyczne funkcje znaku — Mówienie o tym, co nie wypowiedzialne — Oznaczanie i

znaczenie — Stopnie semantyczne

— O uŜyciu cudzysłowu

10. Sens semantyczny i weryfikowalność ......... 64

Metodologiczne znaczenie problemu — Zasada weryfikowalności

— Co to znaczy “weryfikowalny?" — Zasada intersubiektywności

— Weryfikowalność zdań ogólnych

11. Przykład zastosowania metod semantycznych ..... 70 A. Tarski: Pojęcie zdania prawdziwego w

języku potocznym

IV. METODA AKSJOMATYCZNA

12. Uwagi ogólne ...................... 76

Struktura poznawania pośredniego — Prawo i reguła — Dwie podstawowe formy wnioskowania —

Niezawodne i zawodne reguły wnioskowania — Historyczne uwagi wstępne — Plan prezentacji

13. System aksjomatyczny ................. 81

Wstępne pojęcie systemu aksjomatycznego — Budowa aksjomatycznego systemu zdań — Wymagania

dotyczące systemu aksjomatycznego — System konstytucyjny — Dedukcja progresywna i regresywna

14. Logika matematyczna ................. 85

Znaczenie metodologiczne — Historia logiki matematycznej — Istotne rysy logiki matematycznej —

Udział logiki matematycznej w pozalogicznych systemach aksjomatycznych — Względność systemów

logicznych — Implikacja i wyprowadzalność

15. Definicja i tworzenie pojęć .............. 92

Podstawowe typy definicji — Typy definicji syntaktycznych — Definicja za pomocą systemu

aksjomatycznego — Definicje semantyczne — Definicje realne

16. Przykład zastosowania metody aksjomatycznej .... 98 Aksjomatyzacja logiki zdań Hilberta-

Ackermanna

_________________________SPIS TREŚCI___________________

V METODY REDUKCYJNE

17. Uwagi ogólne ..................... 102

Historyczne uwagi wstępne — Pojęcie i podział redukcji — Redukcja regresywna i pojęcie wyjaśniania

— Weryfikacja — Nauki redukcyjne

18. Struktura nauk przyrodniczych ............ 106

Zdania obserwacyjne — Postęp w naukach przyrodniczych — Weryfikacja — Doświadczenie i

myślenie — Schematyczna ilustracja — Teoria Kopernika — Przykłady weryfikacji

19. Typy zdań wyjaśniających ............... 113

Wprowadzenie — Typy warunków — Wyjaśnianie kauzalne i teleologiczne — Prawa funkcjonalne —

Prawa statystyczne

20. Indukcja ........................ 117

Indukcja autentyczna i nieautentyczna — Podział indukcji — Metody Milla — ZałoŜenia metod Milla

— Indukcja i system — Reguła prostoty — Streszczenie. Interpretacje filozoficzne

21. Prawdopodobieństwo i statystyka ........... 125

Dwa znaczenia słowa “prawdopodobieństwo" — Statystyka — Wzajemna zaleŜność fenomenów —

Tablice korelacyjne — Korelacja i prawdopodobieństwo

22. Metoda historyczna .................. 129

Nauki przyrodnicze i historia — Punkt wyjścia — Wybór — Interpretacja — Krytyka historyczna —

Wyjaśnianie historyczne — Uwagi końcowe

Posłowie .............................

137

Współczesna filozofia nauk przyrodniczych

(uzupełnienie 1986) .......................

139

Wskazówki dotyczące literatury .................

143

Posłowie do przekładu polskiego (1989) ............

144

Bibliografia ...........................

145

Indeks rzeczowy .........................

149

Indeks osób ...........................

157

Uwaga tłumacza

KsiąŜka I. M. Bocheńskiego Współczesne metody my ś lenia miała l wydanie w 1954 roku

(Die zeitgenössischen Denkmethoden, Dalp TB, Bd. 304, Bern, Francke, 1954). Dotychczas

wznowiono ją 9 razy (ostatnie wyd. z 1986 r.). Polskie tłumaczenie jest 4 z kolei po

hiszpańskim (Los metodos actueles del pensamiento, tłum. R. Drudis Baldrich, Madrid,

Ediciones Rialp, 1957), angielskim (The Methods of Contemporary Thought, tłum. P. Caws,

Harper Torchbooks, New York, 1968) i chińskim (Szanghaj 1987). Planowana jest teŜ wersja

francuska.

Polskie tłumaczenie zawiera równieŜ uzupełnienie pochodzące z 1986 roku, przewidziane

do wydania francuskiego, pt. Współczesna filozofia nauk przyrodniczych. Autor zezwolił na

dołączenie tego tekstu do wydania polskiego.

NaleŜy zauwaŜyć, Ŝe Współczesne metody my ś lenia oprócz zalet zwięzłości, precyzji i

jasności, z jakimi prezentują najwaŜniejsze elementy współczesnej metodologii nauk i

filozofii poznania naukowego, wniosły równieŜ oryginalny wkład do filozofii.

Najogólniejszy podział nauk przedstawiony tutaj przez Bocheńskiego, tzn. na nauki

dedukcyjne i redukcyjne, nie zaś jak to było tradycyjnie na dedukcyjne i indukcyjne, został

odnotowany w wielkim słowniku historii filozofii J. Rittera (Historisches Wörterbuch der

Philosophie, Bd. 2, 622, hasło “Erfahrungswissenschaft").

Przedmowa

KsiąŜeczka ta jest próbą przedstawienia w bardzo elementarny sposób najwaŜniejszych

ogólnych — tzn. uŜywanych w wielu dziedzinach — metod my ś lenia, zgodnie z poglądami

dzisiejszych metodologów.

Aby uniknąć nieporozumień, korzystne będzie nieco bliŜsze wyjaśnienie wszystkich

wymienionych wyŜej ograniczeń.

1. Chodzi tu o metody myślenia; ksiąŜka ta naleŜy do dziedziny ogólnej metodologii, a

więc tej części logiki, która dotyczy zastosowania praw logicznych do praktyki myślenia. Na-

leŜy zauwaŜyć, Ŝe została ona napisana przez logika, stąd teŜ prawdopodobnie bierze się

pewna jej jednostronność: szczególne podkreślenie tego, co logiczne w omawianych

metodach. Co prawda, wydaje się, Ŝe akurat to, co logiczne jest decydujące w metodologii.

2. KsiąŜka ta zawiera tylko rzeczy bardzo elementarne. Tak waŜne teorie, jak np. teoria

prawdopodobieństwa lub szczegóły metody historycznej zostały albo zupełnie nie

uwzględnione, albo tylko zarysowane. Było to jednak konieczne, aby na tych niewielu

stronach móc powiedzieć to, co istotne. Wyłączone zostało szczególnie wszystko, co

zakładałoby jakąkolwiek znajomość matematyki — z wyjątkiem zupełnie prostych operacji

rachunkowych — i logiki matematycznej. Tak samo, aby tekst uczynić lepiej zrozumiałym

dla laika, zrezygnowano częściowo z fachowej terminologii.

3. Pomimo dogmatycznej formy ksiąŜka ta jest referatem. Autor nie bierze osobiście

Ŝadnej odpowiedzialności za reguły i uzasadnienia, które opisuje. Gdyby pisał metodologię

systematycznie, wypadłaby ona być moŜe całkowicie inaczej niŜ treść tej ksiąŜki.

4. Poglądy tutaj referowane są pogl ą dami metodologów, nie zaś samych naukowców. W tej

mierze jest to zatem ksiąŜka o współczesnej filozofii. JednakŜe słowo “filozofia" musi być

tutaj rozumiane w bardzo wąskim i niepotocznym sensie, poniewaŜ prawdziwie filozoficzne

pytania, np. te, które dotyczą natury logiki lub podstaw indukcji zostały prawie całkowicie

pominięte. KsiąŜka omawia wyłącznie metody, nie zaś ich interpretacje i ostateczne

uzasadnienia.

I. WPROWADZENIE

1. Terminologia

Aby jednoznacznie zreferować treść współczesnych teorii metodologicznych, musimy

posłuŜyć się dokładnie w nich ustaloną terminologią. Z tego powodu właściwy wykład

naleŜy poprzedzić kilkoma ustaleniami terminologicznymi. Nie zamierzamy przy tym

podawać Ŝadnych twierdzeń, lecz reguły uŜywania pewnych słów i zwrotów. Reguły te będą

nieraz przybierały formę zdań, które mogłyby być rozumiane jako twierdzenia o rzeczach;

chodzi tutaj jednak tylko o wyjaśnienia, jak w tej ksiąŜce rozumiemy odpowiednie słowa.

Ogólnie rzecz biorąc, nasza terminologia naleŜy do wspólnego dobra filozofów, jednak

pewne wyraŜenia uŜywane są przez róŜnych myślicieli w róŜnym sensie. W takich

wypadkach trzeba było wybrać jedno znaczenie i w tym sensie to, co tu przedstawiamy, jest

konwencjonalne: mówimy, Ŝe to a to wyraŜenie rozumiemy w ten a ten sposób.

Terminologia ontologiczna. Świat składa się z rzeczy (substancji), np. gór, roślin, ludzi

itd., które określone są przez róŜne cechy — np. barwy, kształty, dyspozycje — i wzajemnie

połączone róŜnorakimi relacjami. Ogólną nazwą filozoficzną dla wszystkiego, co jest i co

moŜe być, jest “byt": zgodnie z tym tak samo rzeczy, jak cechy i relacje nazywane są

“bytami". W kaŜdym bycie moŜna odróŜnić dwa aspekty lub momenty: to, czym [was] on

jest — a więc jego istotę, jego “co" [Washeit], uposaŜenie treściowe [Sosein], jego esencję

— oraz moment, który polega na tym, Ŝ e byt jest — jego istnienie, egzystencję.

Gdy pewien byt jest taki a taki — np. jeśli pewna rzecz jest czerwona albo pewna

geometryczna figura posiada dwa razy większą powierzchnię niŜ inna — mamy do czynienia

z pewnym stanem rzeczy [Sachverchalt]: przedmiot (tutaj w najogólniejszym sensie, a więc

jako byt) ma się tak a tak, tzn. jest taki a taki.

Stany rzeczy nie są od siebie niezaleŜne. Przeciwnie, często jest tak, Ŝe jeśli pewien stan

rzeczy istnieje, wtedy istnieje takŜe inny. Świat moŜe być pomyślany jako układ stanów rze-

czy. Rzeczywiście, sam w sobie jest on kolosalnym, w najwyŜ-

14 WPROWADZENIE

szym stopniu skomplikowanym stanem rzeczy, w którym wszystko, co jest i co moŜe być

połączone, jest nieskończoną siecią stosunków ze wszystkim innym.

Oczywiście, nie twierdzi się, Ŝe nie byłoby moŜliwe pomnoŜenie lub redukcja

wymienionych kategorii. Faktycznie w dziejach filozofii twierdzono czasem np., Ŝe nie ma

Ŝadnych rzeczy, lecz tylko cechy lub relacje; inni myśliciele nauczali, iŜ istnieje tylko jedna

jedyna rzecz. Nie brakuje takŜe takich, którzy sprowadzają wszystko do wielości rzeczy.

Listę tego typu doktryn moŜna byłoby dowolnie dalej prowadzić, jednakŜe z

metodologicznego punktu widzenia spory te są prawie bez znaczenia. “Głębsza" analiza

dozwala być moŜe na jedną z wymienionych redukcji, lecz w praktyce naukowej stale uŜywa

się wszystkich tych kategorii. Uderzające jest teŜ, iŜ w odniesieniu do tych kategorii wśród

czołowych myślicieli naszego kręgu kulturowego odnajdujemy daleko idącą zgodność:

Platon, Arystoteles, Plotyn, Augustyn, Tomasz, Spinoza, Leibniz, Kant, Hegel, Husserl,

Whitehead, uŜywają wszyscy języka, w którym występują nazwy dla naszych kategorii,

niezaleŜnie od tego, jak rozumieją świat “sam w sobie".

Terminologia psychologiczna. Metodologia ma do czynienia z wiedz ą . Czym ta wiedza

jest, to trudne i wielce sporne pytanie. Tutaj chcemy tylko opisać sens, który temu słowu na-

dajemy.

(1) Traktujemy wiedzę jako coś psychicznego, a więc jako coś, co moŜna odnaleźć w

duszy i tylko w niej; chcemy takŜe ograniczyć wiedzę do wiedzy ludzkiej. Nie ujmujemy jej

w sensie aktu, a więc pewnego procesu, lecz w sensie cechy. Dokładniej powiedziawszy, jest

ona dla nas pewnym stanem. Wiedza jest mianowicie tym, dzięki czemu jakiś człowiek

zostaje nazwany “wiedzącym" — dokładnie tak, jak dzielność jest tym, dzięki czemu zostaje

on nazwany “dzielnym", a siła tym, z powodu czego mówi się o pewnym wole lub motorze,

Ŝe jest silny. Wynika stąd, Ŝe w tym sensie nie ma Ŝadnej wiedzy <w sobie> — a więc

wiedzy poza psychiką konkretnego pojedynczego człowieka. KaŜda wiedza jest wiedzą

indywidualnego człowieka.

We współczesnej filozofii dosyć duŜo mówi się o ponadindywidualnej wiedzy. Ten

zwyczaj mówienia jest jednakŜe uwarunkowany albo tym, Ŝe myśli się o przedmiocie wiedzy

(w naszym sensie), albo tym, Ŝe wprowadza się metafizyczne załoŜenie zbiorowego

podmiotu, mniej więcej w sensie heglowskiego

_____________________ TERMINOLOGIA ________________ 15

ducha obiektywnego. W metodologii celowe jest jednak terminologiczne odróŜnienie wiedzy

jako zjawiska psychicznego od jej treści, a wymieniona teza metafizyczna (skądinąd wielce

problematyczna) jest dla niej bez znaczenia, poniewaŜ ostatecznie metoda moŜe być

zastosowana zawsze i tylko przez indywidualnego człowieka, nie zaś przez rzekomego ducha

obiektywnego.

(2) Wiedza ma zawsze pewien przedmiot: to, co się wie. Przedmiot ten jest zawsze jakimś

stanem rzeczy. Ściśle biorąc rzeczy ani cechy, ani relacji nie moŜna wiedzieć: jeśli wie się

coś, to wie się zawsze, Ŝe dana rzecz albo wchodząca w grę cecha, lub relacja jest tak a tak

uposaŜona lub Ŝe po prostu istnieje, a więc wie się pewien stan rzeczy.

(3) Przedmiot zostaje w wiedzy do pewnego stopnia odbity. Rzeczy, cechy i relacje są

odbite w poj ę ciach, stany rzeczy w zdaniach. Zgodnie z tym, co właśnie powiedzieliśmy,

pojęcie nie wystarcza dla wiedzy: wiedza odnosi się do stanów rzeczy, te zaś zostają odbite

dopiero w zdaniach. Dopiero zdania wystarczają dla wiedzy.

(4) Wymienione wyŜej odbicia mogą być traktowane albo subiektywnie, albo obiektywnie.

Jeśli traktuje się je subiektywnie, wtedy chodzi o pewnego rodzaju struktury psychiczne,

które stanowią jedną część ludzkiej psychiki; obiektywnie patrząc, mamy do czynienia z ich

tre ś ci ą , z tym, co odpowiednie struktury psychiczne odbijają. MoŜna byłoby wprawdzie

mniemać, Ŝe owa treść jest czymś rzeczywistym, pewnym bytem, mianowicie bytem, którego

dotyczy wiedza. Ale tak nie jest. Aby to zrozumieć, wystarczy zauwaŜyć, Ŝe istnieją równieŜ

tzw. zdania fałszywe — tego rodzaju zdania mają oczywiście pewną treść, nie są tylko

czystymi tworami psychicznymi, a mimo to nie są odbiciami realnego świata.

Z tego powodu wyraŜenia “pojęcie" i “zdanie" są dwuznaczne: naleŜy odróŜnić poj ę cie

subiektywne i zdanie subiektywne — a więc struktury psychiczne — od poj ę cia

obiektywnego i zdania obiektywnego, które nie są wcale strukturami psychicznymi, lecz

treściami odpowiednich subiektywnych pojęć czy teŜ zdań.

(5) KaŜde poznanie dochodzi do skutku dzięki pewnemu procesowi psychicznemu.

Wiedza jest dopiero rezultatem tego procesu. Proces ten nie jest stanem, lecz czynno ś ci ą

podmiotu. Chcemy go nazwać “ poznawaniem" [Erkennen]. Poznawanie jest zatem,

dokładnie tak jak wiedza, czymś psychicznym, wy-

dziedzina procesów poznawania:

dziedzina struktur obiektywnych:

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: