POTRZEBY PSYCHICZNE DZIECI Z NIEPEŁNOSPRAWNOŚCIĄ INTELEKTUALNĄ
(na podstawie rozdziału II pt. Potrzeby psychiczne dzieci głębiej upośledzonych umysłowo)
- Istotne jest by nauczyciel umiał dojrzeć, w czym dzieci upośledzone nie różnią się od dzieci normach. Wspólnym elementem dla dzieci normalnych i upośledzonych są PODSTAWOWE POTRZEBY PSYCHICZNE
- Żadne dziecko samo nie jest w stanie zaspokoić swoich potrzeb psychicznych. W realizacji potrzeb psychicznych najważniejszą role odgrywają „osoby znaczące” (początkowo tylko rodzice, później także nauczyciele i wychowy)
- Nauczyciel ma za zadanie zaspakajać potrzeby psychiczne dzieci aby mogły one być, akceptowane przez otoczenie, potrzebne, społecznie i życiowo kompetentne.
- Dziecko niepełnosprawne często nie potrafi się o zaspokojenie potrzeb upomnieć, oraz potrzebuje więcej pomocy. – obowiązkiem nauczyciela jest wnikliwe odczytywanie z zachowania dziecka czego ono w danej chwili potrzebuje.
- Uwzględnienie potrzeb psychicznych jest warunkiem dobrych wyników w nauczaniu i wychowaniu.
POTRZEBY ZWIĄZANE Z MECHANIZMAMI SAMOZACHOWAWCZYMI (potrzeby najbardziej pierwotne)
1. POCZUCIE BEZPIECZEŃSTWA
Zajmuje pierwsze miejsce wśród potrzeb psychicznych ponieważ, poczucie zagrożenia tłumi wszelkie potrzeby poznawcze i uniemożliwia skuteczne uczenie się. Naturalna ciekawość jest zahamowana, rzeczy nowe budzą lęk
Dzieci upośledzone są szczególnie podatne na przestrach doraźny oraz chroniczne zachwianie podstawowego poczucia bezpieczeństwa.
Jak zachować lub przywrócić dziecku poczucie bezpieczeństwa:
a) Zaspokojenie podstawowych potrzeb biologicznych, ochrona przed bólem, głodem, zimnem, i fizycznym niebezpieczeństwem
b) Przewidywalność zdarzeń wokół dziecka – (rzeczy nieznane i będące całkowitym zaskoczeniem mogą być źródłem lęku), istotą nauczana jest jednak dostarczenie dziecku coraz to nowych wrażeń i stwarzaniu nowych sytuacji życiowych. Warunkiem utrzymania u dzieci poczucia bezpieczeństwa jest stałość kontaktu z osobami znaczącymi, nieco później dziecko potrafi korzystać z dodatkowego źródła poczucia bezpieczeństwa jakim jest przewidywalność codziennego trybu życia, stałość sprzętów, i przedmiotów wśród których się znajduje, w miarę jak dziecko dorasta źródłem poczucia bezpieczeństwa staje się jego własna samodzielność i zaradność. Postawa samodzielności i zaradności może się wytworzyć tylko wówczas gdy zostaną spełnione poprzednie dwa warunki.
2. TRWAŁE WIĘZI Z OSOBAMI ZNACZĄCYMI
Więź z osobami znaczącymi musi spełniać kilka warunków:
a) Musi być trwała na tyle, by dziecko zdołało się przywiązać, czy choćby przyzwyczaić
b) Osoba opiekująca musi postępować wobec dziecka w sposób dla niego przewidywalny
c) Trzecim warunkiem jest serdeczne traktowanie dziecka (Dziecko, które ma poczucie że jest kochane, nie obawia się czy będzie otoczone opieką nawet wtedy gdy zasłuży na naganę)
Lęk przed odtrąceniem bywa szczególnie silny u dzieci z upośledzeniem umysłowym ponieważ częściej doznają one porażek, częściej są ganione, niekiedy wyśmiewane, nie zawsze są też w stanie zrozumieć obiektywnie swoją sytuację.
Dziecko upośledzone potrzebuje atmosfery ciepłej i akceptującej, lecz na pierwszym miejscu należy stawiać stabilizację opieki i konsekwencję w postępowaniu.
3. STAŁOŚĆ I PRZEWIDYWALNOŚĆ OTOCZENIA ZEWNĘTRZNEGO
Każdy człowiek czuje się pewniej gdy obraca się w dobrze znanym otoczeniu, gdzie prawdopodobnie nie spotka nas nic w przykry sposób zaskakującego, ani też niepokojąco niezrozumiałego
Dziecko około 3 roku życia przeżywa okres szczególnego nasilenia potrzeby stałości otoczenia zewnętrznego. Każda choćby najmniejsza zmiana powoduje niepokój. Niektóre dzieci upośledzone jeszcze w wieku szkolnym utrzymują się na tym etapie rozwoju emocjonalnego, a nawet ujawniają przesadną potrzebę stałości codziennych rytuałów.
U dzieci autystycznych często obserwuje się chorobliwie wyolbrzymione dążenie do utrzymania niezmienności w świecie przedmiotów i zdarzeń zewnętrznych. Dzieci te w obcym otoczeniu nierzadko wpadają w panikę. Niektóre reagują wybuchem nawet wtedy, gdy ktoś zmieni położenie jednego klocka w zbudowanej przez niego konstrukcji.
Wszelkie zmiany w otoczeniu zewnętrznym znoszą bardzo źle dzieci wychowywane w zakładach , zwłaszcza te które przebywały w nich od urodzenia. Dzieci wychowywane w zakładach nie tylko upośledzone są bardzo przyzwyczajone do monotonii życia, że każde nowe zdarzenie budzi w nich raczej przestrach niż ciekawość.
4. SAMODZIELNOŚĆ W ŻYCIU CODZIENNYM
Dziecko głębiej upośledzone umysłowo nie osiąga pełnej dojrzałości życiowej ani uczuciowej i pozostanie zawsze w pełnej mierze zależne od osób znaczących. Błędem jest jednak sądzić, że jest ono pozbawione potrzeby niezależności, gdyż może decydować samo o sobie w sprawach które są dostępne tylko jego pojmowaniu.
Podobnie jak dziecko normalne odczuwa potrzebę przeciwstawienia się woli innych lub też dobrowolnego poddawania się.
Dzieci upośledzone mogą przejawiać samodzielność w bardzo różnym stopniu, w zależności od wieku, i możliwości rozumienia.
Im pełniej dziecko przeżyje swoje pierwsze „Ja chcę” i „Ja potrafię” tym bardziej wzrasta jego poczucie bezpieczeństwa, ty większe otwierają się przed nim możliwości dalszego rozwoju i perspektywy samodzielnego życia po wyjściu z wieku szkolnego.
5. POTRZEBY ZWIĄZANE Z DOJRZEWANIEM OSOBOWOŚCI EMOCJONALNO - SPOŁECZNEJ
Celem każdego wychowania jest stopniowe wyrabianie w wychowanku możliwie jak największej umiejętności samodzielnego kierowania swoim postępowaniem i poczucie odpowiedzialności za własne decyzje.
Gdy dziecko nie osiągnie tych umiejętności, jego zachowanie będzie czymś przypadkowym, zależnym od przelotnych nastrojów i doraźnych konieczności, nie zasługując na miano postępowania. – mówimy wtedy o niedojrzałej osobowości społecznej.
5.1 DOZNAWAĆ ŻYCZLIWOŚĆ I MIEĆ POCZUCIE PRZYNALEŻNOŚCI DO KOGOŚ
Potrzeba najważniejsza, jest warunkiem utrzymania poczucia bezpieczeństwa.
5.2 ROZUMIEĆ I BYĆ ROZUMIANYM
Skuteczne porozumiewanie się jest podstawowym warunkiem zarówno rozwoju dziecka, jak i równowagi uczuciowej tak jego jak i jego bliskich.
Rodzice i wychowawcy stają wobec niełatwego ale niezmiernie ważnego zadania, jakim jest zdobycie umiejętności trafnego odczytywania tego co dziecko chcę pokazać. Kierując się znajomością jego zachowania i właściwych mu środków wyrazu wychowawca musi znaleźć sposób porozumiewania się z nim nie tylko słowami, ale gestem, wyrazem twarzy, brzmienie głosu, stwarzaniem sytuacji które dziecko zdolne jest pojąć.
Postawa wychowawcy który jest w stanie zrozumieć gesty dziecka z którym pracuje określimy jako „nastawienie na odbiór”
5.3 BYĆ ZAUWAŻONYM
Bardzo istotne są choćby najmniejsze przejawy zainteresowania, które same w sobie stają się nagrodą, która może wpłynąć na dziecko i to nawet w większym stopniu niż pochwały. Zwłaszcza przeciwieństwo zauważania: ignorowanie odczuwane jest przez dziecko jako jedna z najdotkliwszych kar.
Nauczyciel dzieci upośledzonych powinien mieć nawyk zwracania się co pewien czas do ucznia, nie po to, by wydać polecenie, pytać o coś, ocenić, ale właśnie w sposób nie wartościujący , jak np. „skończyłeś śniadanie”, „masz nowe buty”. Bardziej naturalne są bezsłowne formy dawania uczniom do zrozumienia że nie są ignorowani: podejść do wychowanka, zajrzeć co robi, uśmiechnąć się do niego. Dzięki takim kontaktom dziecko staje się bardziej czujne i uważne, gdyż wie że w każdej chwili może napotkać życzliwe spojrzenie nauczyciela.
„Terapia zauważania” – metoda postępowania z dziećmi trudnymi, ale też pomocna w przeciwdziałaniu zachowaniom stereotypowym. Terapii zauważania potrzebują szczególnie dzieci głuche lub niedosłyszące oraz niewidome. Trudno im przecież zauważyć, że się na nich patrzy bądź mówi do nich.
Dziecko zauważane nie tylko częściej kieruje uwagę na zewnątrz ale również spostrzega samo siebie, jako kogoś, kto wart jest zainteresowania innych. W ten sposób kształtuje się m.in. poczucie własnej tożsamości, i po poczucie własnej wartości – tak trudno osiągalne dla dziecka upośledzonego
5.4 BYĆ RAZEM Z INNYMI LUDŻMI
Potrzeba kontaktu z rówieśnikami pojawia się u dzieci upośledzonych z pewnym opóźnieniem. Jest ona jednak bardzo silna, nawet tak głęboko upośledzonych, że jedyną dla nich dostępną formą obcowania z innymi jest porostu tylko znajdowanie się wśród innych dzieci.
Wśród dzieci upośledzonych są takie które, nawet w późniejszym dzieciństwie źle znoszą przebywanie w grupie rówieśniczej. Dzieci te źle znoszą hałas, i ruch dookoła siebie, muszą być wprowadzane do grupy stopniowo i z dużą ostrożnością. Zbyt szybkie wprowadzenie do grupy dziecka nadwrażliwego nie tylko nie sprzyja jego socjalizacji, ale może stać się przyczyną poważnych reakcji lękowych
5.5 POCZUCIE WŁASNEJ WARTOŚCI I WPRAWOWANIE OKREŚLONEJ ROLI SPOŁECZNEJ
Niezależnie od poziomu rozwoju osobowość społeczna może się kształtować tylko wtedy, gdy zachowana jest równowaga pomiędzy odczuciem trudności stawianych przed człowiekiem zadań, a poczuciem, że sprostanie im jest pomimo tego możliwe.
Przeżycie sukcesu jest bardzo ważnym choć nie jedynym warunkiem wytworzenia poczucia własnej wartości. U małego dziecka źródłem poczucia własnej wartości może być początkowo tylko miłość i uznanie z strony osób znaczących. W miarę rozwoju poczucie własnej wartości staje się coraz bardziej zależne od mierników obiektywnych, a przede wszystkim szczególnie ważne jest tu poczucie spełnienia roli użytecznego członka grupy społecznej.
Z punktu widzenia zaspokojenia potrzeb psychicznych nie jest ważne, czy praca dziecka rzeczywiście jest skuteczna. Najistotniejsze jest, by dziecko – spełniając najprostsze choćby polecenia – czuło się rzeczywiście potrzebne i włączone w nurt zbiorowego wysiłku.
5.6 POTRZEBY POPĘDOWE, ICH SOCJALIZACJA I INTELEKTUALIZACJA
U człowieka zaspakajanie potrzeb popędowych zależne jest w dużej mierze od uczenia się i dokonuje się zawsze w sytuacjach społecznych. Wychowanie w kierunku socjalizacji potrzeb jest popędowych jest konieczne i bywa skuteczne nawet w stosunku do osób upośledzonych w stopniu głębokim.
5.7 POTRZEBY POKARMOWE
Przyjmowanie pokarmu ma wielorakie cele biologiczne i społeczne:
· Zapełnianie żołądka i usunięcie skurczów głodowych
· Jedzenie, ssanie lub gryzienie jako czynności przyjemne same w sobie,
· Przyjemne doznania węchowe, smakowe, dotykowe i doznania wzrokowe związane z estetycznym wyglądem potraw i nakrycia stołu
· Miłe kontakty społeczne podczas wspólne spożywanego posiłku, dzielenie się jedzeniem
Wspólne spożywanie posiłków ma bardzo silny wpływ na tworzenie się poczucia wspólnoty społecznej.
Planowa praca nad wprowadzeniem do sytuacji pokarmowych elementów rozumienia i socjalizacji jest szczególnie ważna w wychowaniu małych dzieci i osób upośledzonych w stopniu głębokim, gdyż jest to niejednokrotnie jedyna sytuacja, w której można wywołać u nich zachowania społeczne w sensie współdziałania z partnerem społecznym – osobą karmiącą.
5.8 POTRZEBY PŁCIOWE
Już we wczesnym dzieciństwie obserwujemy u dzieci dążenie do przyjmowania wyglądu i zachowania stosownego do płci. Dążenie to ma duże znaczenie dla prawidłowego kształtowania się osobowości społecznej. Dojrzałość osobowości, to bowiem, między innymi, przygotowanie do pełnienia roli społecznej dorosłej kobiety lub dorosłego mężczyzny.
W wieku młodzieńczym ujawnia się potrzeba przyjaźni między chłopcami i dziewczętami, dlatego też również młodzieży głębiej upośledzonej należy stwarzać sposobność do spotykania się w grupach koedukacyjnych, w których przyjaźnie takie mogłyby być nawiązywane w sposób społecznie akceptowany i kontrolowany przez wychowawców. W przeciwnym wypadku popęd płciowy nie będzie mógł ulec socjalizacji.
Siła potrzeb w wąskim znaczeniu tego pojęcia jest u głębiej upośledzonych przeważnie nieco obniżona z racji ogólnej słabości biologicznej tak częstej w tej populacji. Niebezpieczeństwa związane ze ślepym i niekontrolowanym zaspakajaniem potrzeb seksualnych mogą dotyczyć raczej pewnej grupy upośledzonych w stopniu lekkim, u których sfera somatyczna rozwinięta jest prawidłowo zaś na pierwszy plan wysuwa się zaniedbanie wychowawcze. Niekontrolowane napaści seksualne ze strony chłopców, lub nierząd w dziewcząt wynikają najczęściej z braku warunków dla socjalizacji tego pędu.
Objawem dość często spotykanym w głębiej upośledzonych jest onanizm. W niektórych przypadkach stanowi on rzeczywiście zastępcze zaspokojenie popędu seksualnego, ale często podłoże onanizmu jest inne (u dzieci młodszych), może pełnić role pocieszyciela w sytuacjach napięcia emocjonalnego, napięcia niekoniecznie mającego podłoże seksualne.
Interwencja specjalistyczna potrzebna jest w przypadkach, gdy nawyk jest bardzo nasilony, stanowiąc dominującą formę aktywności dziecka, bądź jeśli uprawniany jest jawnie, stając się przyczyną niechęci otoczenia wobec dziecka.
5.9 POTRZEBA UZEWNĘTRZNIANIA NAPIĘĆ AGRESYWNYCH I SPOŁECZNIE AKCEPTOWANE ZACHOWANIA ZACZEPNO – OBRONNE
Uzewnętrznienie impulsów agresywnych należy do elementarnych potrzeb człowieka tak normalnego jak i upośledzonego, ale powinno mieścić się ono w granicach zachowań społecznie akceptowanych. Pewna doza kontrolowanego i dostosowanego do bodźca napięcia agresywnego jest składnikiem zdrowej osobowości społecznej. Dzięki niej między innymi człowiek dojrzały jest w stanie walczyć o sprawy, które uważa za słuszne i bronić się w sytuacjach zagrożenia
Całkowita niezdolność do zachowań zaczepno – obronnych, nawet w obronie własnej, jest przejawem bardzo głębokich stanów lękowych i łączy się z poważnymi zburzeniami struktury osobowości. Między innymi niezdolne do agresji są niektóre dzieci autystyczne, którym lęk nie pozwala ani na kontakty przyjacielskie, ani zaczepno - obronne, zaś dominującą formą zachowania wobec ludzi jest ucieczka.
Należy zawsze pamiętać że skłonności do działań zaczepno – odpornych nie można negować. Jeśli nie ulegnie ona samorealizacji w toku zabaw i przezwyciężania codziennych niewielkich konfliktów, przybrać może postać niekontrolowanej, ślepej agresji, bądź nawet niekiedy samouszkodzenia.
Najczęściej przyczyną nadmiernej agresywności, która nie może być społecznie akceptowana, jest silne poczucie zagrożenia. W szczególności dzieci często karane fizycznie – jeśli nie popadną w bierność i zastraszenie – odpowiadają na agresję dorosłych agresywnością wobec słabszych.
Nauczyciel musi nieraz tolerować w pewnych w pewnych granicach zachowania zaczepno – obronne, ale nie wolno mu dopuścić, by dziecko mogło na skutek tego rodzaju zachowania stracić pozycję osoby społecznie akceptowanej.
5.10 POTRZEBY, KTÓRYCH ZASPOKOJENIE JEST NIEZBĘDNE DLA ROZWOJU
POTRZEBA RUCHU
· Poruszanie się należy do najważniejszych potrzeb biologicznych i jest warunkiem utrzymania zdrowia fizycznego – dlatego skrępowanie ruchów uważane jest za jedną z najcięższych kar;
· Ruch jest najprostszym i najłatwiejszym sposobem rozładowania nadmiaru napięcia psychicznego;
· Ruch powoduje zwiększenie dotlenienia ustroju; dotyczy to również dotlenienia mózgu
· Poruszanie się wśród innych i wspólnie z nimi jest czynnikiem silnie cementującym poczucie przynależności do grupy oraz sprzyja orientacji co do własnej pozycji pośród innych;
· Koordynacja wzrokowo – ruchowa jest podstawą zdolności do każdej pracy i uczenia się;
· Wyobrażenie schematu własnego ciała jest warunkiem uzyskania prawidłowej orientacji w przestrzeni
· Podstawa ciała i sylwetka ruchowa są tymi cechami człowieka, które są pierwsze przez innych dostrzegane i ocenianiem zatem jeśli chcemy by dziecko upośledzone było akceptowane – zwłaszcza przez rówieśników – musimy pomagać mu w osiągnięciu wyprostowanej i swobodnej postawy, tak w spoczynku jak w ruchu;
· Podstawowe pojęcia przestrzenne kształtują się poprzez zbliżanie się, oddalanie, chwytanie, rzucanie i inne doświadczenia ruchowe;
· Prawidłowa siła mięśni jest warunkiem gotowości do jakiejkolwiek pracy;
· Opanowanie równowagi oznacza brak lęku przed upadkiem i stwarza możliwości dla wytworzenia się śmiałości ruchowej.
Osiągnięcie dowolnego i sprawnego posługiwania się aparatem ruchowym jest jedną z podstawowych potrzeb każdego człowieka. W wychowaniu dziecka upośledzonego umysłowo w stopniu głębokim zaspokojenie tej potrzeby stanowi warunek osiągnięcia innych celów wychowawczych. Szczególnie ważne jest przygotowanie dzieci upośledzonych do pracy fizycznej. Od ich sprawności ruchowej zależeć będzie w dużym stopniu możliwość zarobkowania i prowadzenia samodzielnego życia w granicach dla nich dostępnych.
POTRZEBA DOZNAWANIA WRAŻEŃ PRZEZ WIELE DRÓG ZMYSŁOWYCH Dotyk i spostrzeganie własnych ruchów (wrażenie kinestetyczne) i zmysł równowagi
Dzieci głębiej upośledzone potrzebują dłuższego czasu na rozwój podstawowych zmysłów bliskich (dotyk, spostrzeganie ruchu, zmysł równowago), dalekich (słuch, wzrok). Rozwój wielozmysłowy trwa dłużej dlatego też jeszcze w wieku szkolnym powinny mieć możliwość potwierdzenia dotykiem świadectwa oczu.
Doznania dotykowe oprócz tego, że stanowią bardzo ważny składnik poznawania świata, są także samoistnym źródłem przyjemności.
Zmysł równowagi jest także źródłem silnych doznań tak przyjemnych jak i przykrych. „Kiwanie się” nie jest niczym anormalny, chyba że przekształca się w nawyk i staje się najczęściej powtarzaną przez dziecko czynnością, jest to zatem sygnałem dla nauczyciela by zwrócił baczną uwagę czy podstawowe potrzeby dziecka są zaspokojone. Najczęściej – choć nie zawsze – kiwanie się bywa spowodowane przez niezaspokojenie potrzeb społecznych lub potrzeb ruchu – nade wszystko zaś przez zachwianie poczucia bezpieczeństwa.
GOTOWOŚĆ DO PATRZENIA I SŁUCHANIA
Osoby upośledzone często ujawniają przewagi reaktywności na bodźce płynące z narządów zmysłów „bliskich”; objaw ten jest tym wyraźniejszy, im głębszy jest stopień upośledzenia. Również dzieci psychotyczne i autystyczne są zazwyczaj bardziej wrażliwe na bodźce dotykowe niż wzrokowe.
Taka przewaga reaktywności na bodźce bliższe rzutuje bardzo niekorzystnie na kontakty społeczne dziecka. Gdyż ma ono trudności w skoncentrowaniu uwagi na twarzy partnera społecznego (bodziec wzrokowy), i treści jego słów (bodziec słuchowy), zachowuje się niekiedy tak, jak gdyby kontakt z ludźmi jej nie interesował. A tymczasem dzieci upośledzone oraz autystyczne przeważnie bardzo potrzebują kontaktu społecznego.
Celem jaki sobie stawiamy w wychowaniu dzieci upośledzonych, jest wzmożenie ich reaktywności na bodźce wzrokowe i słuchowe, ale nigdy w oderwaniu do doznań odbieranych poprzez zmysły „bliskie”
Plan postępowania z dziećmi upośledzonymi ująć można w kilku punktach:
a) Skupienie uwagi na bodźcu wzrokowym lub słuchowym powinno się łączyć z doznaniami przyjemnymi, gdyż tylko wtedy dziecko będzie miało ochotę doświadczenia te ponawiać.
b) Bodźce wzrokowe i słuchowe docierają do dziecka muszą być zrozumiałe; w przeciwnym wypadku bowiem prowadzą do stanu dezorientacji ...
mpwjs