Psychologia poznawcza

W latach trzydziestych i czterdziestych dwudziestego wieku psychologia zdominowana została przez behawioryzm, który w istocie zredukował procesy poznawcze do wzorców zachowań, przez co wyrugował z psychologii problematykę umysłu. Opozycja przeciwko behawioryzmowi doprowadziła do przewrotu w samej psychologii. Pojawiły się nowe programy badawcze (Jerome Bruner, George Miller, Ulrich Neisser), które dały początek psychologii poznawczej, a zarazem stały się pierwszym ze źródeł nowej nauki o procesach poznawczych. Drugim źródłem były prace z podstaw matematyki i logiki (Alonzo Church, Alan Turing, John von Neumann), które doprowadziły do powstania komputerów i informatyki. Trzecim był przewrót w językoznawstwie, jaki dokonał się za sprawą Noama Chomskiego. Wspólną cechą tych nowych propozycji, sformułowanych w trzech różnych dziedzinach nauki było przekonanie, że podstawą procesów myślowych człowieka są dające się abstrakcyjnie opisać i zalgorytmizować procesy przetwarzania informacji. Przekonanie, że umysł ludzki jest maszyną do przetwarzania informacji (po raz pierwszy sformułowane wyraźnie już w 1651 roku w Lewiatanie Hobbesa) stało się naczelnym hasłem przywódców drugiej rewolucji w wiedzy o poznaniu a zarazem twórców kognitywistyki. W swojej pierwotnej postaci miało ono postać tzw. metafory komputerowej, zgodnie z którą umysł ludzki to komputer, a jego badanie polega na odkrywaniu programów, za pomocą których radzi on sobie z rozmaitymi zadaniami poznawczymi. Za oficjalną datę narodzin tak pojmowanej i uprawianej kognitywistyki przyjmuje się rok 1956. To wówczas pojawił się termin sztuczna inteligencja, Allan Newell i Hebert Simon zaprezentowali program komputerowy zdolny do konstruowania dowodów logicznych, Noam Chomsky przedstawił koncepcję gramatyki transformacyjnej (opublikowaną w 1957) a Jerome Bruner i George Miller ogłosili swoje programowe prace.

PARADYGMAT POZNAWCZY – METAFORA KOMPUTEROWA

*”Program przetwarzania informacji” – sekwencja operacji w wyniku której realizowany jest cel czynności – jaką postać mają mózgowe systemy komputalne (operacje naliczania danych), za pośrednictwem których przekształcane są reprezentacje poznawcze?

-          takie podejście doprowadziło do dominacji procesualnych wyjaśnień, stąd też nazwa paradygmatu – informacyjno-procesualny. Obecnie procesualne ujęcie bardzo często wykorzystywane jest w każdej dziedzinie psychologii.

*Stosowanie metafory komputerowej:

-          Maszyna Tulvinga (1936) – koncepcja maszyny mającej mechaniczny charakter, która byłaby zdolna do rozwiązania każdego problemu pod warunkiem istnienia właściwych algorytmów –  jest to właściwie jeszcze prekomputerowa analogia. Teoria Tulvinga była przełomowym momentem w teorii informacji w zakresie psychologii.

-          Teoria filtru uwagi Broadbenta (1958) – opis przebiegu przetwarzania informacji (zależny od parametrów ilościowych i jakościowych). Broadberg był autorem pojęcia filtr uwagi – w uproszczeniu mówiąc badał jaka porcja uwagi dociera do STM i jaka jest przekazywana dalej w zubożałej postaci. Badał nawet ile bitów jest w stanie przełożyć dany kanał zmysłowy – badania te spotkały się z ostrą krytyką (patrz dalej).

-          Pandemonium Selfirdge’a i Neissera (1960) – pomysł zrodził się pod wpływem odkrycia neurofizjologicznego (wykrycia oddzielnych komórek reagujących na dany kształt).

-          Koncepcja magazynowa pamięci Atkinsona i Shiffrina (1973) – koncepcja magazynów pamięci VSTM. STM, LTM, przyjmująca założenie, że poszczególne funkcje muszą mieć swoją oddzielną lokalizację (teoria pudełkowa)

Sposób powstawania i znaczenie symulacji komputerowych:

-          przy konstruowaniu zaczynano od analizy funkcjonalnej umysłu, następnie rozkładano na czynniki elementarne (składowe) i tworzono na tej podstawie programy symulacji komputerowych sprawdzające spójność teorii, weryfikujące jej założenia przez porównanie z zachowaniem człowieka (możliwość zbadania w której sytuacji zachowanie człowieka odbiega od „zachowania” komputera – gdzie jest ono nie efektywne).

-          „silna równoważność procesów”(Pylyshyn) – gdy przy tych samych danych wyjściowych uzyskamy nie tylko ten sam wynik, ale także wtedy, gdy procesy te przebiegają podobnie (np. i komputer i człowiek popełniają te same błędy).

PUŁAPKI METEFORY KOMPUTEROWEJ:

-          brak kompetencji (przestarzałego komputera) – brak aktualnej wiedzy ogólnej z zakresu techniki komputerowej może być przyczyną tego, że psychologowie mogą nie doceniać, upatrywać się gorszych właściwości komputera niż to jest w rzeczywistości.

Sposób uniknięcia błędu:

-          systemy wieloprocesorowe – sieci o architekturze równoległej (nie P.C.). Komputery takie mogą przetwarzać wiele danych jednocześnie i na nich tworzone są obecnie symulacje komputerowe.

-          błąd „okularów na nosie” – traktowanie komputera jako narzędzia autonomicznego, a nie układu człowiek- komputer (analogia dotyczy nie tylko komputera ale i człowieka – umysł człowieka traktowany jest jako komputer, ale wiadomo, że komputer nie może istnieć bez człowieka, przez co błędnie włącza się człowieka jako element systemu (tautologia).

Sposób uniknięcia błędu: konieczne jest zawężenie porównania komputerowego do części (aspektów) czynności umysłowych

-          błąd perspektywy – konsekwencja poprzedniego błędu. Polega na traktowaniu komputera jako nośnika określonej ilości informacji (obraz X niesie 2 miliony informacji) bez uwzględnienia możliwości odbiorczych człowieka

(próbowano określić poszczególne miary np. przepustowość analizatora wzrokowego, selekcja uwagi, etc.: i wyrazić ich pojemność  w bitach –jest to nadużycie np. w ramach teorii detekcji sygnałów, ponieważ nie dysponujemy narzędziami pomiaru.

Sposób uniknięcia błędu: postulat unikania używania cybernetycznych miar ilościowych informacji (w komputerze przechowywanie 7 liter wymaga mniejszej ilości bitów niż przechowywanie 7 nazw książek, a ludzka pamięć (STM) mieści równie dobrze po 7 liter jak i 7 nazw).

-          kopiowanie struktury – stosowanie analogi w zakresie przypisywania każdej funkcji odpowiedniej strukturze (komputer ma określone obwody, to człowiek ma odpowiednie, wykwalifikowane i ściśle określone struktury odpowiedzialne za przypisane im procesy).Ku takiemu podejściu skłaniała się neofrenologia (badanie czaszki), Fodor – moduły, pudełka w głowie”

Centralne pytanie – pytanie o liczbę i postać systemów komputalnych („liczących”), za pośrednictwem których są tworzone i przekształcane reprezentacje poznawcze. Jednak zaznaczenia wymaga fakt, że analogie pomiędzy programami komputerowymi, a procesami komputalnymi ludzkiego umysłu przyjmować należy z durzą ostrożnością. Zwraca się przy tym uwagę na istotną różnię w sposobie zorganizowania kontroli w programach naturalnych i sztucznych (komputerowych). Naturalne – kontrola poznawcza ma charakter paradoksalny, ponieważ jest jednocześnie globalna i płynna (rozproszona). Operacje porównywania i oceny informacji (kategoryzacji), będące podstawą kontroli, realizowane są w dwóch planach – poziomym i pionowym. Dzięki temu czynności poznawcze i uwarunkowane nimi zachowania są modyfikowane zależnie od wykrywanych rozbieżności (kontrola pozioma) lub też formułowane są nowe kryteria oceny rezultatów i cele zachowania (kontrola pionowa, hierarchiczna). Poziomy aspekt kontroli poznawczej, w szerokim zakresie, jest realizowany  przez komputer. Kontrola ta nie wykracza jednak poza wzorzec standardów znanych w systemie TOTE z 1960r.  Współczesne komputery, chociaż wiele potrafią, nie mają w pełni rozwiązanej kontroli hierarchicznej i przetwarzania znaczeń. Fodor zwraca uwagę, że programy przetwarzania wiedzy oparte na takich ideałach jak ramy kontekstowe, skrypty poznawcze i systemy wnioskujące, nie modelują cech charakterystycznych dla przetwarzania centralnego. Nie umniejsza jednak znaczenia praktycznego symulacji komputerowych, podkreśla jednak konieczność dokładnego zrozumienia ograniczeń tkwiących w tych programach.

W podejściu informacyjnym podkreśla się dominację procesualnych opisów oraz wyjaśnień, stąd nazwa tego paradygmatu jako informacyjno- procesualny. Fodor uważa, że nie zawsze trafne jest odwołanie się do abstrakcyjnego automatu Tulvinga, bowiem automat ten jest zamkniętym systemem komputalnym. Jedynymi determinantami komputacji są: stan bieżący, drukowana konfiguracja symboli i program. Reszta świata jest dla takiego programu całkowicie nieważna. Organizm ludzki jest natomiast systemem otwartym.