W życiu codziennym spotykamy się z takimi czynami, które zakłócają ład społeczny i z takimi zachowaniami, które są szczególnie użyteczne i pożądane. Czynom takim towarzyszy zazwyczaj rzecz ważna – reakcja otoczenia: pochwalenie albo potępianie określonego postępowania, czasami obojętność.
Przestępczość nieletnich jest obecnie poważnym problemem na całym świecie. Stanowi ona przedmiot wielu badań naukowych prowadzonych również w Polsce. Walka z niekorzystnymi zjawiskami społecznymi, do których zaliczamy przestępczość i demoralizację nieletnich, wymaga określenia i poznania czynników je rodzących. Jeśli przyczyn nieprzystosowania poszukuje się w sferze funkcjonowania osobowości, wówczas kładzie się nacisk na składniki psychologiczne i biologiczne. W rozwoju psychicznym dziecka , o jego przystosowaniu, względnie nieprzystosowaniu decyduje wiele czynników wzajemnie ze sobą powiązanych. Ich siła oddziaływania zależy od indywidualnych układów i od całokształtu sytuacji, w której dziecko się znajduje, a także od jego właściwości psychicznych, jego otoczenia, sposobu realizowania własnych zadań życiowych. Przyczyny wykolejenia społecznego nieletnich są różne i złożone, tak jak objawy, postawy formy zachowania oraz motywacja postępowania niezgodnego z zasadami moralnymi czy obyczajami.
Działalność człowieka w dużej mierze związana jest z pełnieniem przez niego wielu ról społecznych. Pełnienie tych ról polega na wykonywaniu przypisanych im czynności, zgodnych z oczekiwaniami społecznymi. Z kolei proces nabywania umiejętności pełnienia roli, określa się mianem socjalizacji. Socjalizacja przebiega w kontekście społecznym oraz w warunkach kontroli społecznej. Każdy człowiek jest tym bardziej przystosowany społecznie, im bardziej jest zdolny i skłonny postępować z oczekiwaniami społecznymi.
Niedostosowanymi społecznie są zatem jednostki, które nie są zdolne pełnić ról społecznych zgodnie z oczekiwaniami, jak również te, które nie są skłonne ich pełnić wskutek negatywnego ustosunkowania się wobec oczekiwań społecznych. W drugim przypadku mamy do czynienia z wykolejeniem społecznym.
Formułując pojęcie wykolejenia społecznego można zauważyć, że jest to niewątpliwie zachowanie naruszające normy prawne, moralne i obyczajowe obowiązujące w społeczeństwie, jak również negatywny stosunek do tych norm, które kształtują się u jednostki wskutek negatywnego środowiska oraz zaburzeń osobowościowych uwarunkowanych czynnikami biopsychologicznymi.
Przyczyny przestępczości nieletnich
Przestępczość nieletnich jest wypadkową wielu czynników, takich jak:
· kryzysu w rodzinie (rozluźnienie więzi rodzinnych, niewydolność wychowawcza, niekorzystne wzorce osobowe – alkoholizm, narkomania)
· niepowodzeń szkolnych (brak zainteresowań i miejsc do ich rozwijania, zagospodarowania wolnego czasu)
· zagrożeń wynikających z alkoholizmu, narkomanii, przynależności do nieformalnych grup młodzieżowych
Od wielu lat odnotowuje się stały wzrost przestępczości wśród nieletnich. Zwiększa się zarówno ilość sprawców, jak i liczba popełnionych przez nich czynów karalnych. Niepokojącym zjawiskiem jest tendencja wzrostowa nieletnich sprawców, popełniających czyny o największym ciężarze gatunkowym, niebezpieczne dla życia lub zdrowia ludzkiego, a mianowicie:
Ø uszkodzenie ciała
Ø bójki i pobicia
Ø zgwałcenia
Ø kradzieże i wymuszenia rozbójnicze.
Wśród wielu elementów determinujących przestępczość nieletnich wymienić należy takie jak:
q chęć zdobycia pieniędzy lub innych korzyści materialnych
q zaimponowanie innym
q namowa kolegów lub dorosłych osób
q chęć przebywania i realizowania się w grupach nieformalnych
q powielanie wzorców i zachowań, mających swoje źródło w domu rodzinnym, bądź lansowanych w środkach masowego przekazu, scen przemocy, okrucieństwa, agresji, gwałtu
q poczucie bezkarności za wcześniejsze czyny oraz poszukiwanie akceptacji, nie mogących znaleźć oparcia i poczucia bezpieczeństwa wśród rodziców lub opiekunów.
Analizując problemy związane z przestępczością nieletnich, należy zwrócić uwagę na działania przestępcze w zorganizowanych grupach, często z udziałem dorosłych. Jest to zjawisko bardzo niepokojące, bowiem działalność przestępcza w grupach powoduje szybkie pogłębianie się procesu demoralizacji, a w związku z tym zmniejszanie szans na resocjalizację. Z tym też bardzo często wiąże się powrót do przestępstwa (recydywa).
Odrębnego zaakcentowania wymaga działalność przestępcza, której dopuszczają się coraz częściej dzieci przed ukończeniem 13 roku życia.
Obniżanie się granicy wieku nieletnich sprawców jest szczególnie niebezpiecznym zjawiskiem społecznym. Wymaga podjęcia natychmiastowych przedsięwzięć w zakresie prawa, wychowania i resocjalizacji w celu ograniczenia bądź zahamowania negatywnych zachowań dzieci. Należy podkreślić, że zjawisko to świadczy o braku odpowiedzialnej opieki w stosunku do małoletnich, o zaniedbaniach wychowawczych w rodzinie i w szkole, a także o nie podejmowaniu we właściwym czasie odpowiednich środków zaradczych wobec małoletnich, przejawiających symptomy zdemoralizowania, bądź narażonych na demoralizację ze strony osób dorosłych.
Coraz większy niepokój budzi występowanie wśród dzieci i młodzieży zjawisk patologicznych takich jak:
§ alkoholizm
§ narkomania
§ prostytucja
§ ucieczka z domów rodzicielskich oraz placówek wychowawczo – opiekuńczych podległych resortowi edukacji
§ zakładów resocjalizacyjnych podległych resortowi sprawiedliwości
Do najczęściej spotykanych przejawów nieprzystosowania społecznego, mających bezpośredni wpływ na przestępczość nieletnich, zalicza się ucieczki z domów rodzicielskich oraz placówek opiekuńczo – wychowawczych MEN i zakładów resocjalizacyjnych MS. Ucieczki wyjątkowo sprzyjają dewiacyjnym zachowaniom dzieci i młodzieży. Wielu uciekinierów nawiązało kontakt ze światem przestępczym rówieśników, a także zdeprawowanych osób dorosłych. Często pijąc alkohol uzależniało się od niego i innych środków chemicznych.
Zagrożeniem dla zdrowia oraz życia dzieci i młodzieży, a także przyczyną wielu negatywnych zachowań jest zjawisko narkomanii i alkoholizmu, które w większości przypadków mają swoją genezę w patologii rodziny. Nie można tutaj pominąć znaczenia takich czynników jak: ciekawość, naśladowanie dorosłych, zaburzenia natury osobowościowo – emocjonalnej itp.
Z uwagi na kryminogenny charakter, w zainteresowaniu policji pozostaje zjawisko prostytucji, także wśród nieletnich. Większość dziewcząt, podejrzewanych o uprawianie nierządu, stanowią uciekinierki z domów rodzicielskich, ośrodków szkolno – wychowawczych. Głównym motywem uprawiania nierządu przez nieletnie dziewczęta jest chęć zdobycia środków materialnych. Zatrudniane są one w różnego rodzaju agencjach towarzyskich i salonach masażu erotycznego. Zjawiskiem, wymagającym szczególnego zainteresowania jest trudnienie się dzieci prostytucją i sutenerstwem. Obserwuje się przypadki seksualnego wykorzystywania dzieci przez przyjezdnych cudzoziemców, zwłaszcza pochodzenia niemieckiego.
Wieloletnie krzywdzenie dzieci, niepowodzenia szkolne i wejście w konflikt z otoczeniem bardzo często kończy się samobójstwem nieletnich.
Popełnianie czynów karalnych przez nieletniego, mimo stosunkowo dużych rozmiarów, znacznego stopnia dynamiki i wysokiego współczynnika, stanowi margines tego społecznego zjawiska jakim jest przestępczość w ogóle. Jest to margines, którego istnienie nie powinno być lekceważone ani też wyolbrzymiane. Obie tendencje występują w różnej postaci, np. okresowego nasilenia publikacji prasowych, domagających się wobec nieletnich nadzwyczajnych środków represyjnych lub przeciwnie, wypowiadających się za zupełną liberalizacją. Jeżeli tendencje te są niewłaściwe, to może to stworzyć postawę do wysuwania błędnego wniosku, że w Polsce główne niebezpieczeństwo dla porządku prawnego stanowi młodzież przestępcza, a nie przestępczość ludzi dorosłych.
Na podstawie analizy okoliczności popełniania czynów karalnych przez nieletniego, zauważyć można, że stopień ich społecznego niebezpieczeństwa jest dużo mniejszy w porównaniu z przestępstwami popełnianymi przez dorosłych. Reasumując powyższe, stwierdzić należy, że przyczyną popełniania przez nieletnich czynów karalnych są cztery wyodrębnione zespoły takie jak:
· zespoły czynników dziedzicznych i wrodzonych
· zespół wpływów zewnętrznych i środowiskowych
· zmiany charakterologiczne spowodowane chorobami układu nerwowego
· wpływ działania jednostki w kształtowaniu postawy społeczno – moralnej.
Regulacje prawne wobec nieletnich
Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich przewiduje pięć grup wiekowych nieletnich sprawców czynów karalnych:
1. Dzieci do lat 13 – w stosunku do tej grupy odpowiedzialność karna jest wyłączona całkowicie. Rozumie się przez to że jeżeli dziecko, które nie ukończyło lat 13, dopuści się czynu zabronionego zagrożonego karą to i tak w efekcie nie ma przestępstwa. Jest to sytuacja, w której jedynie częściowo zostały wyczerpane znamiona przestępstwa takie jak:
· społeczne niebezpieczeństwo
· bezprawność
Brak winy w takim przypadku oznacza, że nie ma przestępstwa. Sąd może jedynie zastosować wobec tych osób środki wychowawcze.
2. Nieletni w wieku 13 – 17 lat – w tym przedziale wiekowym sprawcy podlegają odpowiedzialności warunkowej, a warunkiem takim jest świadomość. Należy przez to rozumieć, że jeżeli nieletni sprawca, znajdujący się w tej grupie wiekowej, popełni czyn zabroniony w sposób nieświadomy, to działanie sądu w stosunku do niego może być takie same jak w przypadku I grupy.
3. Nieletni którzy ukończyli lat 15 – treść art. 10 § 2 KK dokładnie precyzuje okoliczności i warunki jakie muszą być spełnione, aby 15-letniego sprawcę postawić w stan oskarżenia
4. Nieletni, którzy ukończyli lat 17, a nie ukończyli lat 18 – z treści art. 10 § 4 KK wynika kolejny przypadek odpowiedzialności warunkowej, z tym, że w tej sytuacji podmiotem zainteresowania jest sprawca młodociany, który w momencie popełnienia czynu miał już ukończone 17 lat, a nie osiągnął jeszcze 18 lat
5. Nieletni, którzy ukończyli lat 17, a nie osiągnęli lat 21 – z treści art. 115 § 10 KK wynika, iż młodocianym sprawcą jest osoba, która w chwili popełnienia czynu zabronionego nie ukończyła lat 21 i w czasie orzekania w pierwszej instancji 24 lat. Tę grupę nieletnich wyszczególnia art. 1 § 1 pkt 3 Ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, zezwalający na wykonywanie środków wychowawczych, leczniczych lub poprawczych w stosunku do osób, względem których te środki zostały orzeczone, nie dłużej jednak niż do ukończenia przez te osoby lat 24.
Kodeks karny, który wszedł w życie 1 września 1998 roku również wprowadza pewne nowe przepisy regulujące odpowiedzialność karną nieletnich sprawców przestępstw. W art. 10 § 2 przewidziana została wyjątkowa możliwość obniżenia wieku odpowiedzialności karnej sprawcy do lat 15.Chodzi tutaj przede wszystkim o takie przestępstwa jak:
· Zamach na życie Prezydenta RP art. 134 KK
· Zabójstwo i morderstwo art. 148 § 1, 2 lub 3 KK
· Umyślne ciężkie uszkodzenie ciała art. 156 § 1 lub 3 KK
· Umyślne sprowadzenie katastrofy godzącej w bezpieczeństwo powszechne art. 163 § 1 lub 3 KK
· Przejęcie kontroli nad statkiem wodnym lub powietrznym przez sprawcę stosującego podstęp, gwałt na osobie lub groźbę bezpośredniego użycia takiego gwałtu art. 166 KK
· Umyślne sprowadzenie katastrofy w komunikacji art. 173 § 1 lub 3 KK
· Zgwałcenie ze szczególnym okrucieństwem lub wspólnie z inną osobą art. 197 § 3 KK
· Wzięcie lub przetrzymywanie zakładnika art. 252 § 1 lub 2 KK
· Rozbój art. 280 KK
Warunkiem pociągnięcia nieletniego sprawcy do odpowiedzialności karnej jest stwierdzenie faktu, że okoliczności sprawy, stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste przemawiają za tym, a poprzednio zastosowane środki wychowawcze lub poprawcze okazały się bezskuteczne.
Należy dodać, że art. 54 § 1 wskazuje na fakt, iż sąd wymierzając karę nieletniemu kieruje się tym, aby miała ona charakter wychowawczy. Natomiast § 2 tego artykułu określa, iż kary dożywotniego pozbawienia wolności nie orzeka się w stosunku do sprawcy, który w czasie popełnienia przestępstwa nie ukończył 18 lat.
Środki wychowawcze
Środki te można podzielić na trzy grupy.
Pierwsza to środki odpowiadające dodatkowym warunkom nakładanym na skazanego w wypadku zawieszenia kary w kodeksie karnym. Można do niej zaliczyć zobowiązanie do określonego zachowania oraz nadzór osoby lub organizacji poręczającej. Na szczególną uwagę zasługuje zobowiązanie nieletniego lub jego rodziców do naprawienia szkody wyrządzonej przez nieletniego.
Druga grupa środków wychowawczych odpowiada niektórym karom dodatkowym przewidzianym w kodeksie karnym, takim jak:
· Przepadek rzeczy uzyskanej w związku z popełnieniem czynu karalnego
· Zakaz prowadzenia pojazdów mechanicznych
Trzecią grupę stanowią środki o charakterze wychowawczo – resocjalizacyjnym, a mianowicie:
· Skierowanie do kuratorskiego ośrodka pracy z młodzieżą
· Umieszczenie w instytucji lub organizacji powołanej do przygotowania zawodowego lub rodzinie zastępczej
Środek poprawczy
W ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich wobec nieletniego, który dopuścił się czynu karalnego zamieszczono przepis o tym, że sąd rodzinny może orzec o umieszczeniu go w zakładzie poprawczym, jeśli przemawiają za tym taki okoliczności jak:
· charakter czynu
· gdy inne środki wychowawcze nie rokują resocjalizacji nieletniego
· gdy inne środki wychowawcze okazały się nieskuteczne
Biorąc pod uwagę środki łagodzące orzeczenie o umieszczeniu nieletniego w zakładzie poprawczym sąd może:
q warunkowo zawiesić pobyt nieletniego w zakładzie poprawczym. Dotyczy to nieletnich, których właściwości osobiste i warunki środowiskowe, a także okoliczności i charakter czynu, uzasadniają przypuszczenie, że pomimo nie wykonania środka poprawczego, cele wychowawcze zostaną osiągnięte
q po upływie 6 miesięcy od umieszczenia w zakładzie warunkowo zwolnić ni...
kapitan_nemo