1. Czym zajmuje się komparatystyka? Wskaż główne kierunki badań.
·Jest tak dawna jak sama literatura, jej początki to pierwsze kontakty między
cywilizacjami uświadamiające odmienność poszczególnych nacji, np. w antyku Rzymianie mieli świadomość swojej zależności od kultury greckiej.
·Jej początki sięgają początku XIX w.
W 1816 r. we Francji ukazała się antologia przeznaczona dla wykładowców literatury zatytułowana Cours de littérature comparée Noela i La Place’a.
W Polsce pierwszą katedrę literatury porównawczej powołano w 1818 roku na UW, objął ją Ludwik Osiński.
E. Kasperski: komparatystyka jest metanauką, jest interpretacją i reinterpretacją nagromadzonej wiedzy o literaturze i kulturze.
·Komparatystyka od łacińskiego comparare, comparatio. Oznacza czynność porównywania, rezultat porównania. Jednak komparatystyka nie zajmuje się jedynie porównywaniem literatur.
·Najsłynniejszą i najbardziej nośną definicję sformułował Henry Remak:
Komparatystyka literacka to badanie literatury wykraczające poza granice jednego poszczególnego kraju i badanie związków między literaturą z jednej strony a innymi dziedzinami wiedzy i świadomości, takimi jak sztuka (malarstwo, rzeźba, muzyka), filozofia, historia, nauki społeczne (polityka, ekonomia) z drugiej strony. Jest to porównywanie jednej literatury z inną albo innymi i porównywanie literatury z innymi sferami ekspresji humanistycznej. Komparatystyka powinna stać się nauką pomocniczą, ogniwem łączącym poszczególne literatury.
·Definicja, wpisana w statut AILC z 1985 roku, brzmi mniej więcej tak: Komparatystyka to rozwijanie badań nad literaturą z punktu widzenia międzynarodowego. Są to badania nad teorią literatury, interpretacją utworów, prowadzone z punktu widzenia porównawczego i międzynarodowego.
Różnie definiowana przez różnych badaczy, zgadzają się co do tego, że badania porównawcze muszą wykraczać poza granice konkretnych państw;
·Kasperski: Komparatystyka bada udział literatur stylistycznie, językowo, kulturowo i etnicznie odrębnych w kształtowaniu literatury powszechnej, oraz, z drugiej strony, udział literatury powszechnej i regionalnej (np. lit. europejska, latynoamerykańska) w kształtowaniu literatur odrębnych, w tym przede wszystkim literatur narodowych. Unika wartościowania, patrzenia przez pryzmat wzorów jednej literatury, jednego języka lub jednego narodu. Dokonuje konfrontacji i wymiany rozmaitych, niekiedy odległych w czasie i przestrzeni, horyzontów literackich.
Współcześnie komparatystyka jest wiedzą o wzajemnym oddziaływaniu, pokrewieństwie, różnicach oraz odpowiedniościach zjawisk literackich, utworów, gatunków, stylów, prądów, epok, tematów, literatur i kręgów kulturowo-cywilizacyjnych. Współczesne trendy to: postkolonializm, feminizm, literatura mniejszości, lit. żydowska, lit. gejowska.
·Znaczenie szersze (szkoła amerykańska – od początku) Komparatystyka literacka jest częścią komparatystyki kulturowej. Jest wiedzą o wzajemnym oddziaływaniu, różnicach i odpowiedniościach pomiędzy zjawiskami literackimi i pozaliterackimi, takimi jak: muzyka, malarstwo, filozofia, film, itd.
Cele:
·Ugruntowanie dotychczasowego poznania.
·Zbadanie historycznych procesów różnicowania i rozchodzenia się, zbieżności i ujednolicania zjawisk literackich, po to, aby mimo wszelkich różnic zbudować syntetyczny obraz literatury. Obraz ten odzwierciedlają kategorie całościowe, jak lit. narodowa, lit. powszechna, lit. światowa.
Metody:
·Komparatystyka nie posługuje się tylko i wyłącznie metodą porównawczą. (Polimetodologizm) Wykorzystuje też metodą historyczno-genetyczną. (Badania typu genetycznego - zakorzenione w tradycji wpływologii, ale zmodyfikowane przez zabiegi badawcze o charakterze nowoczesnym. Są to badania, które kładą nacisk na obserwację powiązań, relacji między dziełami.
Teresa Kostkiewiczowa: W dzisiejszej komparatystyce współistnieją dwie koncepcje. W jednej z nich kładzie się nacisk na ujęcie historyczne, tzn. na poszukiwania płaszczyzny porównawczej dla faktów i zjawisk czasowo paralelnych, zaistniałych w tym samym momencie dziejowym. W drugiej postulowane jest ujęcie ponadczasowe, nie przywiązuje się wagi do tego, czy badane teksty powstały w tym samym momencie historycznym, ważna jest tylko ich jakość, istnienie elementów, które pozwalają je w sposób zasadny zestawić i porównać.)
· nie uwzględnia łańcucha przyczynowo-skutkowego (paralelizmy między epokami, te same problemy w antyku, co teraz)
Kierunki badań:
1. Badania empiryczne dotyczące oddziaływań i wzajemnych stosunków poszczególnych literatur, zjawisk. Międzynarodowa wymiana literacka, tzw. wpływologia, badanie wpływów między zjawiskami, wpływologia odarta z wartościowania uprawiana jedynie dla celów poznawczych. Badanie źródeł.
2. Badania obejmujące pewne całości kulturowo literackie (dzieła wyrastające ze wspólnego podłoża kulturowego, mające wspólne źródło), w tym badanie związków genetycznych zachodzących pomiędzy poszczególnymi utworami lub grupami utworów; analiza zależności typologicznych.
3. Historia idei, tj. badanie relacji między literaturami a ideami filozoficznymi, religijnymi, politycznymi, prądami uczuciowości.
4. Analiza porównawcza utworów podobnych pod względem struktury lub funkcji, lecz nie połączonych bezpośrednimi związkami przyczynowymi. Analiza zjawisk oddalonych od siebie czasowo i przestrzennie.
5. Badania nad podobieństwami i różnicami literatur i innych dziedzin sztuki, takich jak: malarstwo, muzyka, film, teatr.
6. Badania nad translatologią, przekładami wszelkiego rodzaju.
7. Badania nad intertekstualnością w komparatystyce. Intertekstualność jako zjawisko dające przyczynę i zasadność porównań.
8. Teoria i metodologia komparatystyki. Zakres komparatystyki, poszczególnych całostek takich jak: literatura latynoamerykańska, lit. wschodnioeuropejska itd.
9. Obrazy i psychologia narodowa.
10. Lit. feministyczna, mniejszości narodowych i społecznych, postkolonializm.
2. Szkoły komparatystyczne. Ich charakterystyka i przedstawiciele.
Szkoła francuska (historyczna, pozytywistyczna, genetyczna)
- przedstawiciele: Rene Etiemble, Paul van Tieghem, Paul Hazard
- zapoczątkowała na szeroką skalę badania komparatystyczne- pierwsze katedry komparatystyki na uniwersytetach;
- dominowała do II wojny światowej;
- powstała na bazie badań pozytywistycznych, empirycznych (chcą tylko wyników pewnych, mających poświadczenie w rzeczywistości) i historycznych; są podejrzliwi wobec czystej metody porównawczej - „zbyt mglista i niepewna”;
- rzetelne badanie historyczne kluczem do analizy;
- badania struktury;
- bardziej intensywne badania w dziedzinie stylistyki, wersyfikacji i prozodii
- porównawcze badanie obrazów poetyckich
- porównawcze studia przekładu (pełny model eksplikacji porównawczej: kilka przekładów tego samego dzieła);
- posługuje się kategorią wpływu – czyli jedna strona bierna, druga aktywna (wpływająca) i to ona jest nobilitowana; jedna z porównywanych literatur uznawana za dominującą; tym samym deprecjonowanie jednej z nich;
- europocentryzm, ignorowanie literatur małych państw, nobilitowanie literatury francuskiej, angielskiej, niemieckiej, hiszpańskiej czy włoskiej; badanie wpływów tylko między tymi literaturami;
- służyła duchowi własnego narodu, stała się polem bitwy kulturowych nacjonalizmów;
- w centrum badań nie są utwory, ale to, co pomiędzy nimi zachodzi – „wpływologia”;
- badania: źródeł i wpływów, literackich i osobistych kontaktów między pisarzami różnych narodowości, roli podróżników i pośredników w kontaktach międzynarodowych, śledzenie losów i recepcji dzieła autora w literaturach innych narodów;
- pomijanie dziedzin innych niż literatura (problem natury pragmatycznej - nie mieli tak wszechstronnie wyedukowanych badaczy);
- zrezygnowała z jakiegokolwiek wartościowania utworu, stojąc na stanowisku pozytywistycznej faktografii;
- rozwiązywanie problemów na podstawie dowodów pozaliterackich, np. prywatne dokumenty pisarzy;
- usunięcie krytyki literackiej z zakresu komparatystyki;
- współczesna szkoła francuska skoncentrowana jest na badaniu psychologii narodów;
- Francuzi (Rousseau i Pichois) zakreślają przed komparatystyką 5 pól badawczych: międzynarodowa wymiana literacka, obrazy i psychologia narodowa, ogólna historia literatury, historia idei i strukturalizm.
Szkoła amerykańska (ahistoryczna)
- badacze: Erich Auerbach, Friedrich, Henry Remak;
- odpowiedź na szkołę francuską, rozwija się po II wojnie;
- nie określa precyzyjnie czym zajmuje się komparatystyka, czym jest według nich;
- Etiemble i Wallek- (Chapel Hill 1958) zaatakowali mechaniczną wpływologię , fiszkomanię i zapędy szowinistyczne badaczy niektórych krajów. Zaprotestowali przeciwko niedocenieniu lit. małych narodów europejskich i pozaeuropejskich (ten kongres przezwyciężył kryzys komparatystyki)
- komparatystyka powinna ukazywać wartość dzieł;
- krytycyzm (krytyka literacka) – lit. por. to nie badanie związków faktycznych, ale ukazywanie wartości dzieł;
- stanowisko antypozytywistyczne: antyhistoryzm, antyfaktualizm;
- posługuje się kategorią zależności, nie wpływu – zakłada więc równorzędność obu stron; wyjście poza dominację jednej z literatur; wyjście poza europocentryzm;
- badanie związków nie tylko pomiędzy literaturami, ale pomiędzy wszystkimi dziedzinami sztuki;
- porusza zagadnienia estetyczne;
- w zakres komparatystyki powinny wchodzić: teoria literatury i krytyka literacka;
- skłonność do zbyt dużych uogólnień, za duże pole badania;
Poszczególne szkoły:
- strukturalna – Jakobson: dzieło jest realizacją modelu istniejącego poza dziełem, nie jest ono wartościowe samo w sobie, ale jako uobecnienie pewnego modelu teoretycznego;
- szwajcarska szkoła hermenutyczna – Jost: komparatystyka jako filozofia kultury;
- estetyka recepcji – Jauss: historia literatury nie jest zwykłym następstwem faktów literackich, ale wzajemnym oddziaływaniem między dziełem i jego odbiorcą;
- semiotyka – Łotman: pojmowanie każdego przejawu kultury jako znaku prowadzi do badań interdyscyplinarnych; umożliwia opracowanie języka wspólnego dla literatury i innych sztuk;
- komparatystyka antropologiczna;
- komparatystyka socjologiczna;
- komparatystyka psychologiczna;
postmodernistyczne: dekonstrukcjonizm, feminizm, postkolonializm
Rosyjska szkoła:
- Żyrmunski: ożywienie metody historycznej; w jego teorii aspekt historyczny wiązał się z estetycznym;
- literaturę pojmował jako system, historię literatury jako zespół procesów; kładł nacisk na wieloaspektową złożoność poszukiwań;
- Wiesiołowski, Żyrmunski - autonomia struktury literackiej, rządząca się immanentnymi prawami rozwoju - zapoczątkował formalistyczną i strukturalistyczną szkolę badań literackich
- Croco (zachodni formalizm) - zaproponował badania nad autonomią utworu literackiego (pierwszy kongras AILC)
- Małe kraje europejskie (D. Durisin, Z. Konstantinovic, A. Flaker) - bardzo wyczuleni na mechaniczną wpływologię, historię wątków uprawianą prze duże narody. Uprawiali wpływologię, ale w inny sposób. Mówili o odbiorze twórczym, wynikającym z wewnętrznych potrzeb literatury, która przyjmuje obce podniety i odtwarza je na swój oryginalny sposób. Zamiast pojęcia „wpływ” pojawiło się „literatura w kontekście” (uniknięto deprecjonowania niektórych kultur). Durisin twierdzi, że jądrem badań komparatystycznych jest poetyka historyczna a wszelkie próby socjologizowania w literaturoznawstwie są nienaukowe.
5,6. Komparatystyka literacka a komparatystyka kulturowa
wg Kasperskiego
KOMPARATYSTYKA LITERACKA
- bada udział literatur stylistycznie, językowo, kulturowo i etnicznie odrębnych – poprzez związki, wzajemne oddziaływania i zespołowe konfiguracje – w kształtowaniu literatury powszechnej
- bada udział literatury powszechnej i regionalnej (takiej na przykład jak literatura europejska czy latynoamerykańska) w kształtowaniu literatur odrębnych, w tym przede wszystkim literatur narodowych
- wykracza poza tradycje i wzory literatury jednego języka lub jednego etnosu (narodu)
- konfrontuje rozmaite horyzonty literackie, niekiedy odległe w czasie i przestrzeni
- policentryczna koncepcja literatur zarazem różnorodnych i równorzędnych, współzależnych i uzupełniających się, pozostających w żywych kontaktach i wzajemnym dialogu
- wiedza o wzajemnym oddziaływaniu (o realnych związkach dwu i wielostronnych), pokrewieństwie, różnicach oraz typologicznych odpowiedniościach zjawisk literackich: poszczególnych utworów, indywidualnej i zespołowej produkcji pisarskiej, gatunków, stylów, prądów, epok, tematów, literatur narodowych
- komparatystyka literacka jest fragmentem komparatystyki kulturowej
KOMPARATYSTYKA KULTUROWA
- szerszy zakres, komparatystyka literacka jest częścią komparatystyki kulturowej
- wiedza o wzajemnych oddziaływaniach, pokrewieństwie i typologicznych odpowiedniościach zjawisk literackich i pozaliterackich (malarstwo, muzyka, film, teatr itd.), a także innych niż literatura rodzajach piśmiennictwa i tekstów mówionych
- bada relacje literatury z innymi sztukami oraz z innymi niż literatura rodzajami dyskursów (jak mowa potoczna, publicystyka, krasomówstwo polityczne, piśmiennictwo religijne, filozofia, mity, hagiografia itd.)
- poszukuje wspólnych kategorii (komunikacyjnych, gatunkowych, stylowych, prądowych, strukturalnych, typologicznych) odsłaniających pokrewieństwo pozornie nieporównywalnych ze sobą zjawisk i dziedzin kultury
- bada stereotypy narodowe/kulturowe (wg Dąbrowskiego – dialogowa koncepcja kultury współczesnej)
- scala wiedzę o literaturze oraz o jej miejscy w kulturze i ewentualnie w danym kręgu cywilizacyjnym
7. Komparatystyka literacka a teoria i historia literatury. Czym się różnią?
Komparatystyka a teoria literatury.
- A. Karpiński po przyjrzeniu się wykazowi referatów na kongresie komparatystycznym w Nowym Jorku w 1982 r. zauważył, że komparatystyka, obejmując niemal wszelkie badania nad literaturą, utożsamiana jest właściwie z teorią literatury.
- Teoria literatury jest bardziej konkretna, zajmuje się konkretną literaturą albo literaturą w ogóle (wykład prof. Kasperskiego).
- Aldridge 1969 – wstęp do zbioru rozpraw Literatura porównawcza. Przedmiot i metoda wyróżnił 5 pól badawczych, z których pierwszym była krytyka i teoria literatury
- dla teorii literatury wiedza o jednostkowych zjawiskach literackich stanowi jedynie punkt wyjścia
- jej zasadniczym celem jest dotarcie do typowych i powtarzalnych cech owych zjawisk
- interesują ją układy modelowe, a nie konkretne, zindywidualizowane przejawy twórczości
- wypowiada twierdzenia odnoszące się do całych klas zjawisk literackich, a nie do poszczególnych egzemplarzy owych klas
- centralny element – teoria dzieła literackiego: dociekania nad istotą, funkcjami i sposobem istnienia utworu jako dzieła sztuki, jego strukturą, repertuarem jednostek konstrukcyjnych oraz rodzajowym i gatunkowym zróżnicowaniem dzieł literackich
Komparatystyka a historia literatury
W przeciwności do historii literatury komparatystyka nie musi brać pod uwagę czasu powstania dzieł, ich źródeł, może zestawiać ze sobą teksty z różnych czasów i miejsc. W komparatystyce oprócz nacisku na ujęcie historyczne istnieje też druga koncepcja badań: postulat ujęcia ponadczasowego – ważna jest esencjalna jedność dzieł, istnienie elementów, które pozwalają je w sposób zasadny zestawić i porównać, niekoniecznie trzeba poszukiwać płaszczyzn porównawczych jednie dla faktów i zjawisk częściowo paralelnych, zaistniałych w tym samym momencie dziejowym.
(dwie koncepcje w dzisiejszej komparatystyce przedstawione za Teresą Kostkiewiczową)
Croce (1902) utożsamia historię literatury z komparatystyką
- odmienne założenia wyjściowe
- odmienne cele
- pokrywający się zakres
- podobna metoda
- utożsamienie z historią literatury – artykuł Crocego Co to jest literatura porównawcza, 1902: kompleksowe badanie utworów literackich w płaszczyźnie porównawczej z uwzględnieniem ich historycznych uwarunkowań niczym nie różni się od tradycyjnych badań historycznoliterackich; Carré – literatura porównawcza jest gałęzią historii literatury; Mann: „ta sama dziedzina badań, te same środki i te same cele”
...
isabela3