Archaizmy i zmiany znaczeniowe notatka.pdf

Archaizmy i ich klasyfikacja

Język zmienia się, ewoluuje, chociaż to proces, z którego nie zdajemy sobie sprawy. Pewne środki językowe

wychodzą z użycia, na ich miejsce pojawiają się nowe elementy.

Formy innowacyjne (łac. innovatio = odnowienie) - nowe formy, wchodzące do systemu.

Formy regresywne (łac. regressum = odejście) - wychodzące z użycia (formy przestarzałe, z czasem stają się

archaizmami).

Archaizm (grec. archaismos) to wyraz, forma wyrazowa, konstrukcja składniowa, lub związek

frazeologiczny, które wyszły z użycia i są postrzegane jako dawne. Archaizmy bywają stosowane w

literaturze pięknej w celach stylizatorskich lub ekspresywnych (ten zabieg to stylizacja archaizująca lub

archaizacja).

Biorąc pod uwagę działy języka, których archaizmy dotyczą, te ostatnie dzielimy na:

- fonetyczne , archaiczna (nieużywana) jest postać głoskowa wyrazu, np. sierce, sąmienie, uźrzeć, wieliki,

bohatyr, na ledzie, kozieł.

Analiza Psalmu 1. ( zob. materiały umieszczone poniżej, rozdawane również na zajęciach )

Psałterz floriański, np.:

- brak jeszcze ścieśnionego o (które później > u; tu jeszcze długie o sprzed zaniku iloczasu): wod (wód), swoy (swój),

- brak uproszczenia w wyrazie: cs okoli , później ( c okol -wiek),

- forma sprzed kontrakcji: znaje (później zna ),

- forma oćcu (sprzed rozsunięcia artykulacyjnego, później > ojcu),

Psałterz Dawidowy Jana Kochanowskiego, np.:

- szcześliwy , miedzy (formy, w których nie doszło jeszcze do wtórnej nazalizacji),

- złémi, któré (zaznaczanie samogłosek ścieśnionych, które prawdopodobnie brzmiały nieco inaczej niż samogłoski

jasne), UWAGA : znak á oznacza samogłoskę a jasną: Bogá , czás,

- graficzne lub fonetyczno-graficzne (czasem zaliczane do fonetycznych) , bo archaizmy obecne np. w

dziele literackim docierają do odbiorcy poprzez grafię, np. Bog/bog , na wysokiém , nád wodámi.

Analiza Psalmu 1.

Psałterz floriański , np.:

- m ø sz : ø- na oznaczenie ę i ą , które dawniej miały tę samą barwę, znak sz na ozn. głoski ž,

- nierozróżnianie znaków i / y , np: y w fun.: y na drodze... (i na drodze), (swój), ale: b i la (była)

- brak zaznaczania iloczasu: swoy (swój)

- brak rozróznienia l i ł : szedl (szedł), bila (była), ale tak samo wola (wola),

Psałterz Dawidowy Jana Kochanowskiego, np.:

- złémi, któré (zaznaczanie samogłosek ścieśnionych), UWAGA: znak á oznacza samogłoskę a jasną: Bogá , czás.

, często nazywane archaizmami ortograficznymi (zachowują

reliktową pisownię głosek, które miały w przeszłości inną wymowę),

np: dąb (wymiawiano prawdopodobnie jak damb z rezonansem nosowym?)

rzeka (wymawiano frykatywnie r ž eka)

róg ( ó wymawiano jak głoskę pośrednią między o/u: go u ra?)

- fleksyjne , wyrazy inaczej niż współcześnie odmieniające się, np. zabit, ukrzyżowan (prosta odm.

imieslowów), zrobiłbych (dawna końcówka trybu przypuszczajacego), ji (dawna forma M. zaimka

wskazującego), krwie (dawna końcówka D. rzecz. krew), raczy, spuści (dawne formy trybu rozkazujacego z

wygłosowym -i/y ), bądź światło (dawna forma 3 os. trybu rozkazującego; później kostrukcje opisowe), ptacy

(dawna forma M. lm. r.m; po powstaniu kat. męskoosobowości w M. tego rzecz. pojawiła się forma ptaki ).

Analiza Psalmu 1.

Psałterz floriański , np.:

- jest nie szedł, nie siedział jest (formy czasu przeszlego złożonego),

- w zakonie bożem (dawna końcówka przymiotnika w Ms. lp.),

- szczepiono (dawna prosta odmiana imiesłowu; dziś: szczepione),

- od oblicza ziemie (dawna końcówka D. lp. r. ż.; dziś: ziemi),

Relikty ortograficzne

- świętemu duchu (dawna końcówka C. lp. r. m.; dziś: duchowi),

Psałterz Dawidowy Jana Kochanowskiego, np.:

- miedzy złémi, dobrémi (dawna końcówka przymiotnika w N. lm. r. m.; dziś złymi),

- podobien (dawna prosta odmiana przymiotnika r. m.; dziś: podobny),

- A przewrotne, złe ludzi cicha pomsta goni (brak kategorii męskoosobowej w przymiotnikach; dziś: przewrotnych,

złych ludzi cicha pomsta goni).

, wyrazy tworzone za pomocą przyrostków lub przedrostków, które wyszły już z użycia, np.

ogrodny (dziś: ogrodowy ), pomrzeć (dziś: umrzeć), zbrodzień (dziś: zbrodniarz), morderz (dziś: morderca ),

inszy (dziś: inny ), zwiedzieć się (dziś: dowiedzieć się ).

Analiza Psalmu 1.

Psałterz floriański , np.: csokoli (dziś: cokolwiek).

Psałterz Dawidowy Jana Kochanowskiego, np.:

drzewo porzeczne (dziś: porzeczkowe ; później dodatkowo doszło do zmiany znaczenia),

- składniowe - najczęściej wzorowane na łacinie, np. pasterz owce do wsi przepędził – z orzeczeniem na

końcu zdania, w szyku charakterystycznym dla języka łacińskiego; do archaizmów składniowych należą

także niektóre, odmienne od dzisiejszych wskaźniki zespolenia, np. aliści, azali, aliści, gwoli , czy inna

łączliwość składniowa wyrazów, np. miłość przeciwko komuś (dziś: miłość do kogoś ).

Analiza Psalmu 1.

Psałterz floriański , np.:

- na stolcu nagłego spadnienia nie siedział jest (orzeczenie na końcu zdania),

- jako była z początka (dziś: była na początku),

- na wieki wiekom (dziś: na wieki wieków).

Psałterz Dawidowy Jana Kochanowskiego, np.:

- Liścia nigdy nie tracąc, choć zła chwila przyjdzie (orzeczenie na końcu),

- podobien drzewu porzecznemu (dziś: podobny do ...).

- słownikowe – to najbardziej zróżnicowana klasyfikacyjnie grupa, zawierająca:

a) archaizmy leksykalne, wyrazowe, wyrazy, które wyszły już z użycia: czędo (dawniej: dziecko), kłodnik

(dawniej: więzień), chąźba (dawniej: kradzież ).

Analiza Psalmu 1.

Psałterz floriański , np.:

- spadnienie (upadek),

- niemiłościwi (bezbożni, źli)

- prześpieje (zdarzy się, spełni się),

gospodzin (pan).

b) archaizmy znaczeniowe, dawne znaczenie wyrazów zaginęło lub zmieniło się: maciora (dawniej:

matka), bydło (dawniej: mienie, majątek), ćma (dawniej: noc, ciemność), ciąża (dawniej: ciężar).

Analiza Psalmu 1.

Psałterz floriański , np.:

- na stolcu nagłego spadnienia nie siedział jest (w zn.: na tronie),

- w zakonie bożem (w zn.: w prawie bożym)

- A list jego nie spadnie (w zn: a liść jego nie spadnie).

Psałterz Dawidowy Jana Kochanowskiego, np.:

- Ani siadł na stolicy (w zn.: na tronie),

- w Pańskim rozmyśla zakonie (w zn.: Pańskim prawie)

c) frazeologiczne , np. wziąć kogoś na szable , działać gwałty , rzucać klimkiem (kłamać).

Analiza Psalmu 1.

Psałterz floriański , np.:

- iść po radzie niemiłościwych (iść, postępować zgodnie z radą złych, bezbożnych).

Psałterz Dawidowy Jana Kochanowskiego, np.:

- Którzy B oga i wstydu nie znają.

- słowotwórcze

Archaizmy słownikowe dzielimy na:

- całkowite - zupełnie niezrozumiałe, np.: pierca (adwokat), prawota (sprawiedliwość),

- częściowe - znane, ale nieużywane, np. kusza, myto ( należą do biernego zasobu słownictwa).

Mogą występować w języku czynnym w stałych związkach frazeologicznych , np.: wrócić do

rodzinnych pieleszy ( pielesz - kryjówka dzikiego zwierza), oddać z nawiązką ( nawiązka -

rekompensata materialna przyznawana przez sąd). Do archaizmów częściowych należą także

wyrazy przestarzałe ( formy regresywne ) takie jak np .: niewiasta, kajet, turbować ‘sprawiać

kłopot’.

- archaizmy rzeczowe, historyzmy :- wyrazy, które odnoszą się do dawnych, nieistniejących już realiów

(mogą to być archaizmy leksykalne lub frazeologiczne):

- nazwy danin, podatków ( poradlne, opole),

- nazwy dawnych kar ( niestanne, chąziebne ),

- nazwy dawnych urzędów ( cześnik, podkomorze>podkomorzy, podczaszy, ciekacz ),

- nazwy dawnych strojów ( opończa, ciżmy, rąbek ),

- nazwy dawnych miar i wag ( stopa, łokieć, garnce, kwarty ).

Rozwój semantyczny wyrazów polskich

Wg D. Buttler ( Rozwój semantyczny wyrazów polskich , 1978) dociekania dotyczące historycznej zmienności

znaczeń wyrazów stanowią, obok badań etymologicznych, najbardziej tradycyjną dziedzinę leksykologii.

Trzeba powiedzieć na wstępie, że nie ma jednej, powszechnie przyjętej klasyfikacji przeobrażeń

semantycznych . Celowość tych badań była niejednokrotnie podważana.

Założenia ogólne, które należy uwzględnić:

Treść nazwy – zespół cech, na podstawie którego osoba używająca danej nazwy gotowa jest uznać jakiś

przedmiot za desygnat tej nazwy (treść nazwy dom to: coś zbudowanego z cegły, ma okna i dach,

mieszkają tam ludzie).

Zakres nazwy – zbiór wszystkich desygnatów danej nazwy, zbiór wszystkich desygnatów, którym

przysługują dane nazwy (wszystkie domy).

Zmiany znaczeniowe polegają na przeobrażeniach zarówno treści , jak i zakresu nazwy.

Najważniejsze typy klasyfikacji:

I. KLASYFIKACJA LOGICZNO-RETORYCZNA (Hermana Paula), według której wyróżniamy:

1) Zawężenie znaczenia / Specjalizacja (np. pol. pątnik - pierwotnie używane w znaczeniu "podróżnik,

potem "podróżnik wędrujący do miejsc świętych"),

2) Rozszerzenie znaczenia / Generalizacja (np. pol. robota - pierwotnie używane w znaczeniu "praca

niewolnicza", później "praca wszelkiego rodzaju"),

3) Przeniesienie znaczenia (np. pol. guz "narośl na ciele", używany wtórnie w zn. "zapięcie").

Klasyfikacja Paula została uzupełniona przez innych badaczy, którzy wśród przeniesień znaczenia

wyodrębnili dwa podtypy zmian:

3a) metafora (przesunięcie na zasadzie podobieństwa), np: myszka, guz, księżyc ,

3b) metonimia (przesunięcie na zasadzie styczności), np: ćma, mężczyzna .

II. KLASYFIKACJA AKSJOLOGICZNA (K. Jaberga), w której zostały zaprezentowane dwie nowe

klasy przeobrażeń semantycznych:

1.melioracja :

- kobieta , który jeszcze w wieku XVI był nazwą obelżywą i pogardliwą (etymologiczny związek z

rzeczownikiem * kob - (chlew),

2. degradacja :

- niemiecki z pochodzenia wyraz gbur zachował swoje pierwotne znaczenie zamożny chłop tylko w

niektórych gwarach północnej Polski, na pozostałym obszarze nabrał treści pejoratywnej ordynarny prostak,

- motłoch - dawniej tłum .

Generalnie rzecz biorąc, należy zgodzią się z tym, że nie istnieje obecnie żadna, powszechnie przyjęta

klasyfikacja przeobrażeń semantycznych wyrazów . Najczęściej, poszczególni autorzy podejmujący

tematykę zmiany semantycznej wyrazów zaczynali od całkowitego zanegowania dorobku poprzedników i

starali się stworzyć własną typologię zmian znaczeniowych.

ZMIANY ZNACZEŃ, wybrane przykłady :

to ograniczenie zakresu znaczeniowego (następuje wzrost treści):

jarzyna (roślina jara, również zboże>roślina, warzywo jadalne):

Jarzyny polne, ale słuszniej zbożnemi zowiemy legumina, jako groch , krupy i innych wiele, co z ziarna

przyprawują ( Sienn. Wykł.)

namiot (to, co namiecione, narzucone na wierzchu>schronienie turystyczne):

Namiotem haniebnych gór ociśniony (Żeb. ow. 3b)

niepodległość (wolność, niezależność>wolność ojczyzny, kraju):

Ja nie ożeniłem się dla wielu przyczyn, a między innymi może i dla tej, że pragnąłem zachować

niepodległość .

bielizna (to, co białe>pościel stołowa, osobista>osobista bielizna, niekoniecznie biała):

Bielizna na drzewie pod wierzchnią skórą aż do rdzenia (Mącz., alburnum)

Bielizna stołowa (Teat, 28b, 108),

ciąża (wszystko, co ciężkie, ciężar>stan oczekiwania na dziecko):

Kamień ciążą jest względem kapusty, którą przykłada (Oss. Wyr.)

To co przykrywa, swoją ciążą zatrzymywa od wznoszenia się to, co przykrywa (Oss. Wyr.)

chromota (kalectwo ogólnie>kalectwo nogi, kulenie), dziś archaizm:

Człowiek na sławie bardzo chromy (Stryjk. 341)

W Greckim języku chromy i ułomny, tak jak i w Polskim, ściąga się podczas na tych, którzy są na nogi,

podczas na tych, którzy na ręce chromiabo ułomni są (Sekl. Math. 15)

mogiła (wzgórze, wzniesienie>grób):

Stało batalionów dwa, z których jeden na pochyłości wznoszącej się w polu mogiły formował czerwoną

plamę (Jeż)

opona (obicie, okrycie, zasłona>okrycie kół):

Ściany oponami Atalickimi obite (Warg. 118)

gwara (dawniej zdolność mówienia>mowa, język>mowa wsi):

Swej się nieboga gwary lękła (Żebr. Ow. 21)

piać (śpiewać>tylko o kogucie):

Mieli się modlić samemu Bogu, a oni jedni temu, a drudzy owemu modlitwy pieją (Gil.Post.215)

złodziej (czyniący zło>czyniący konkretne zło; ten, który kradnie):

Jakeś mi zło wyrządził, zowię cię złodziejem (Mon. 76, 371)

zabawa (zajęcie>zajęcie służące rozrywce):

Aby się nie nalazł nikt w państwie próżnujący, tak chłop jak szlachcic, lecz zabawę mający (Star. Vot. Eb)

myśliwy (umiejący myśleć, bystry, zdolny>zdolny w jednej dziedzinie, w polowaniu):

( specjalizacja

znaczenia

Często dochodzi do specjalizacji wyrazów mających dawniej to samo znaczenie:

pochwa i poszwa (dawniej oba wyrazy znaczyły to samo: pokrycie, okrycie, później doszło do zróżnicowania i

specjalizacji znaczeń obu wyrazów):

Starzy Polacy mieczów w kościele z pochew do połowicy dobywali (Krom. 62)

Wsiadającemu na koń, wymknął się miecz z poszwy, na który spadł, i zabił się (Weresz. Reg. 72)

puszcza i pustynia (dawniej oba wyrazy oznaczały miejsce puste, pustkowie, później doszło do ich specjalizacji:

pustynia >dziś, teren piaszczysty; puszcza > teren zalesiony, ale bez obecności człowieka):

Zadają ewangelickim doktorom, że z puszczy na której ś. Jan mieszkał, uczynili niepuszczą (Żarn. Post. 3,

621b)

Swoistym rodzajem zawężenia jest przekształcenie się nazwy pospolitej w nazwę własną:

Ukraina , skraj jakiegoś terenu (por. też Krajna ):

Plan obronny ukrain obu państwa ma być postawiony na zjeździe.

Języki germańskie zdawały się leżeć w ognisku tego rozległego obszaru jezykowego, na którego

ukrainach działały wpływy podłozy etnicznie obcych.

tło (posadzka, podłoga>tło, na którym widać pewne cechy, przestrzeń – pionowa?:-):

Ujrzał marmurową na tle tablicę, a owo po nim deptać nie chciał (Sk. Dz. 574)

naród (to, co się narodziło; gatunek>ród, rodzina>nacja):

Żadnego niemasz w narodzie twym, coby go zwano Janem (Sk. Kaz. 565)

( generalizacja

znaczenia

zawężenie

)

rozszerzenie

)

ojczyzna (ojcowizna>kraj):

Ojczyznę między syny podzieliła (Warg. Wal. 47)

Syn by nierad temu, by się ojczyzna dostała innemu . (J. Kochanowski)

dziedzina (sukcesja po dziadku>wieś, włość, posiadłość>dowolny obszar>dowolny obszar kultury, nauki, sztuki):

Jaka dziedzina, tacy kmiecie (Rej. Wiz. 115)

niewiasta (synowa>kobieta):

Gdym była panienką, byłam ojcu we wszystkiemu posłuszną; ale gdym już niewiastą została, mężowi

jestem posłuszna (Kosz. Lor. 68b)

piwnica (miejsce na trunki, picie> pomieszczenie na zapasy, sprzęty):

O różnych piwnicach, jako to winnych, jako to winnych, piwnych, mlecznych, o lodowniach i sklepach

(Świtk. Bud. 310)

Swoistym rodzajem rozszerzenia znaczenia jest przekształcenie się nazwy własnej w pospolitą ( adidasy , lewisy ,

paragon, chuligan ).

(nazywanie nowych realiów za pomocą istniejących już wyrazów, na zasadzie metafory

(podobieństwa) lub metonimii (styczność):

- metafora :

kaganiec (osłona na lampę>osłona na pysk zwierzęcia):

Lampa, to jest kaganiec olejowy (Cresc 28)

Ogród kagańcami oświecony (Teat. 13,39)

kiosk (altanka ogrodowa> podobna do niej budka na tytoń, dziś nie tylko na tytoń):

Weszli do ogrodu, a przyszli do bardzo pięknego kiosku (Kras. List. 2, 19)

podniebienie (sklepienie niebieskie>sklepienie budynku>część jamy ustnej ze wzgl. na podobny kształt):

Coż piękniejszego nad to podniebienie, ktorym Bog swe stworzenie nakrył (Suszyc. Pieśń, 3)

cecha (znamię wypalane na skórze zwierzęcia>znak charakterystyczny, wyróżniający):

Rumak na łbie pańską oznaczony cechą (Zab. 1533)

ciekawy (szybki, szybko biegnący>porywczy, prędki>bystry, przenikliwy>chcący coś wiedzić):

Tchórz ma nogi ciekawe (Klon Wor. 3)

Zająca prędkiego myśliwy zwie ciekawym (Klon. Fl. E. 2)

znaczenia

- metonimia :

strzelba (strzelanie, bicie z dział>broń):

Częstą i gęstą strzelbę z zamku na miasto wypuszczać każe (Krom. 616)

ćma (ciemność>owad żyjący w ciemności):

Wolę ćmę aniżeli jasność (Birk. Ob. Kaz. I, 2b)

bydło (byt, istnienie>mienie, majętność>konkretny byt, zwierzęta):

Tyś jest rozkosz bydła rajskiego (w zn. byt; XV w.),

Postawił ji księdzem wszego bydła swego (w zn. dobytek; XV w.)

- melioracja (polepszenie znaczenia):

komnata (daw. każdy pokój z kominem, mały pokój>pokój w zamku, pałacu):

Kanclerz dla odprawy listów salę porzucić i do komnaty iść musiał (Gorn. Dw. 9) (tu:gabinet)

podwoje (daw. boki drzwi>wrota):

Na cóż to między drzwi i podwoje palec wrażać ? (Teat. 30,25)

gorliwy, gorliwość (daw. zapamiętały w gniewie, zawiść):

Jeśli ma żone najupodobańszą , musi ją z domu wypędzić, żeby sołtany do gorliwości nie przywieść

(Kłok. Turk. 90).

zmiennik (człowiek zmienny; zdrajca):

Judasz, zmiennik chcąc swoją ogrodzić Niecnotę, rzekł: Azalim ja jest Rabbi (Odym. Św. 2X3b)

skrzętny (porywczy, nalegający>kzątający się wokół czegoś, dbający o coś>dokładny):

Człowiek, że się przeciwko panu krnąbrnym a skrzętnym stawił, zaginie z ludu swego (Leop., Num. 15)

- degradacja (pogorszenie znaczenia):

chryja (daw. rozprawa, utwór> awantura, kłótnia):

Skończyłem trzecią pieśń "Pana Tadeusza". Zanosi się na dużą chryję i dotąd dosyć się udaje (A.

Mickiewicz)

kmieć (daw. zamożny gospodarz>chłop):

Rolnicy nasi, jedni mają znaczne gospodarstwo, jako to szoltysi, okupnicy, kmiecie; drudzy połowę

mniejsze (Świtk. Bud.441)

flejtuch (opatrunek kładziony z maścią na ranę, może też przeniesienie nazwy):

Flejtuch jest u barwierzów owo, co wyskubują nici ze starej chusty (...), na to maści nakładą, a na rany

przyłożą .

przeniesienie

4. zmiany

barwy emocjonalnej

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: