4. EMILE DURKHEIM (1858-1917)
Lektury:
O podziale pracy społecznej
Zasady metody socjologicznej
Elementarne firmy życia religijnego. System totemiczny w Australii – religia jako element integrujący ludzi
Suicide – zjawisko anomii społecznej
Emile Durkheim jest twórcą socjologii religii jako fenomenu społecznego.
Socjologia u Durkheima to nauka odrębna, królowa nauk o człowieku – negacja psychologizmu, redukcjonizmu i nominalizmu.
1. CO TO JEST SOCJOLOGIA?
SOCJOLOGIZM – teoria według której socjologia wystarcza, by wyjaśniać fakty społeczne. Socjologizm objaśnia jak zjawiska społeczne powinny być badane i wyjaśniane oraz jest w stanie rozwiązywać problemy filozoficzne i moralne.
Socjologizm nawiązuje do Comte’a (brak miejsca dla psychologii, antyindywidualizm), Spencera (społeczeństwo jako organizm, ponadorganiczna ewolucja) oraz do wszystkich koncepcji społeczeństwa jako nieredukowalnej całości.
Cechy socjologizmu:
· gałąź pozytywizmu – nauki przyrodnicze są naukami wzorcowymi;
· antyredukcjonizm – ze zjawisk jednostkowych nie możemy wnioskować o całości;
· autonomia i samowystarczalność socjologii – socjologia wyjaśnia wszelkie zjawiska kulturowe;
· socjologia jako podstawowa nauka społeczna – dostarcza źródeł innym naukom społecznym;
· przezwyciężenie ewolucjonizmu – zamiast schematów rozwoju Durkheim proponuje studia porównawcze;
· fenomenalizm – rzeczywistość się nam jawi i wszystko, co się jawi możemy określać jako realne;
· indukcjonizm – fakty społeczne składają się na sui generis;
· neutralizm aksjologiczny – nauka ma być wolna od wartościowań;
· kognitywizm – nauka ma walor poznawczy, socjologizm jest kognitywistyczy.
2. RELACJA JEDNOSTKA A SPOŁECZEŃSTWO
Durkheim negował liberalizm, w którym społeczeństwo jest „rzekomym ciałem złożonym z poszczególnych osób” (Bentham). Uważał liberalizm za ideę niesłuszną i niebezpieczną, sprowadzającą społeczeństwo do mechanizmów wymiany i produkcji, a człowieka do homo oeconomicus. Według Durkheima socjalizm jest pokrewny ideologiom liberalnym, gdzie państwo jest instrumentem życia ekonomicznego. Jednostka jest podporządkowana siłom społecznym, bo rzeczywistość jest zastana. Człowiek jest bezwolną istotą urobioną przez społeczeństwo.
3. FAKTY SPOŁECZNE – JAK JE BADAĆ?
Fakty społeczne są niesprowadzalne do życia jednostkowego. Fakt jest powszechny, ma własną egzystencję, niezależną od jednostkowych manifestacji i jest przymuszający, przynależny do kultury. Fakty są faktami sui generis – wszystkie razem i w powiązaniu. Należy je badać od zewnątrz, gdyż są zewnętrzne w stosunku do faktów ludzkich, biologicznych.
Postulat metodologiczny: fakty społeczne należy badać jak rzeczy. Socjolog do przedmiotu badań ma podchodzić bez emocji. Durkheim postuluje metodologiczną niewiedzę jako pewną utopię epistemologiczną – nic o faktach nie wiemy. Wchodzimy w rzeczywistość poprzez odwołanie się do zewnętrznych, obserwowalnych zjawisk.
Rzecz jest to coś zewnętrznego względem podmiotu poznającego, niepoznawalne introspekcyjnie.
„Rzecz jest przeciwstawiona idei jako to, co poznaje się z zewnątrz temu co poznaje się od wewnątrz. Rzeczą jest wszelki przedmiot poznania, który nie jest ze swej natury przenikalny dla inteligencji”.
Zatem dla poznania rzeczy ważna jest obserwacja i eksperyment. Najpierw rzeczywistość musimy zaobserwować, stworzyć teorię i przełożyć ją na badania, studia porównawcze.
4. TEZA HOMO DUPLEX
Człowiek jest istotą rozdartą pomiędzy ciałem a duszą, zmysłami a rozumem, instynktem a świadomością. Aspekty indywidualne Durkheim przeciwstawia aspektom uniwersalnym, a jednostkowe społecznym. Pomiędzy nimi istnieje trwały antagonizm, człowiek chce realizować swoje instynkty, ale społeczeństwo staje mu na drodze.
W życiu społecznym szczególną rolę pełni religia. Dzięki niej jednostka staje się człowiekiem uczestnicząc w czymś co ją przerasta i wykracza poza sferę zmysłów. Zwierzęcość egzystencji zostaje pokonana, człowiek wychodzi poza sferę profanum (zmysły, biologiczność, codzienność) w sferę sacrum – sakralizacja.
Durkheim w bóstwie widział symboliczny obraz społeczeństwa – to ono czyni jednostkę rozumną i moralną.
Dychotomia sacrum i profanum to dychotomia tego co społeczne i jednostkowe – życie we wspólnocie neguje w człowieku pewne elementy profanum.
Sui generis – ponad jednostką jest społeczeństwo jako system działających sił, które go urabiają (realizm).
5. NIEBEZPIECZEŃSTWO BRAKU INSTYTUCJI
Instytucje to zespół działań i idei zastanych przez jednostki. Mają one zasób narzędzi i potencjalnych środków działania.
Wg Durkheima socjologia to nauka o instytucjach, które koncentrują się na problemie świadomości zbiorowej, która oddziałuje na jednostkę.
A. RELIGIA – INSTYTUCJA WZORCOWA
Wszystkie elementy społeczne wzięły się z religii, ponieważ tylko życie w religijnej wspólnocie może integrować ludzi. Według Durkheima religia jest nie tylko „ostatecznym źródłem całego instytucjonalnego aparatu społeczeństwa, lecz musi przetrwać, jeśli aparat ten ma nadal działać” (G. Piaggi).
Według Gellnera badając religię w jej najprostszych formach (totemizm australijski) poznajemy instytucje w stanie czystym.
Durkheim określa religię nie przez treść wierzeń, ale poprzez jej funkcje (podobnie jak później Malinowski):
· integrowanie społeczeństwa;
· regulowanie zachowań jednostki.
Gellner zauważa, że Durkheim wyjaśnia myślenie pojęciowe w kontekście społecznym, a przede wszystkim przymusowej natury pewnych naszych ogólnych pojęć. Pojęcia mogą istnieć tylko w kontekście społecznym, a ważne kategorie pojęciowe, od których są uzależnione wszystkie inne pojęcia, wymagają rytuału (powtarzania), jeśli mają być utrzymane.
Teoria rytuału i religii Durkheima to metoda utrzymująca kategorie w umysłach członków danej kultury jako zrozumiałe i przymusowe.
Zjawiska społeczne mają zawsze charakter mniej lub bardziej religijny.
Religia jest w pełni funkcjonalna ponieważ:
§ poprzez obrzędy religijne dokonuje się inicjacja jednostki do życia zbiorowego (np. chrzest);
§ obrzędy religijne służą zespoleniu zbiorowości i na co dzień oddalonych od siebie ludzi;
§ obrzędy pełnią rolę kultywowania tradycji grupowych (np. Wielkanoc);
§ pełnią funkcję euforyczną (np. gdy członek grupy umiera, obrzędy pomagają przejść trudną chwilę).
B. ANOMIA I SAMOBÓJSTWO
Człowiek potrzebuje oparcia moralnego w grupie. W przeciwnym wypadku traci umiejętność normalnego funkcjonowania. Tylko dzięki temu, że przyswajamy pewne wzorce moralne możemy współistnieć z innymi. Moralność to konstrukt społeczny, a zatem podlega zmianie, lecz nie zmienia się z dnia na dzień. Społeczeństwo, gdy staje się niezdolne do sprawowania nad człowiekiem opieki i kontroli, staje na skraju rozkładu, czyli anomii.
Anomia ma podwójny wymiar:
§ rozpad więzi łączącej z grupą;
§ utrata kontroli społeczeństwa nad jednostką.
Nazwisko Durkheima symbolizuje (także w medycynie) wyjaśnienie samobójstwa czynnikami społecznymi.
Przejawem anomii są samobójstwa. Samobójstwo jest symptomem zakłócenia normalnych stosunków z grupą. Jest to sygnał, że kontrola społeczna uległa osłabieniu. W społeczeństwach współczesnych stopa samobójstw rośnie, gdy warunek integracji, który trzyma jednostkę w ryzach, nie zostaje spełniony. Samobójstwo ma przyczynę społeczną – zakłócenie komunikacji z najbliższymi (w grupie pierwotnej: rodzina, przyjaciele, społeczność lokalna).
Trzy typy samobójstw:
¨ anomiczne – wskazuje na brak regulacji;
¨ altruistyczne – popełniają osoby zanadto zintegrowane ze społeczeństwem, przesocjalizowane, o niskim poziomie indywidualności;
¨ egoistyczne – popełniają osoby niezintegrowane społecznie, nie akceptujące narzuconych im ról; dotyczy indywidualistów, ludzi, którzy sami wyznaczają sobie reguły postępowania (Granice śmierci).
Samobójstwa altruistyczne i egoistyczne też są anomiczne, są jednak bardziej związane z osobowością człowieka.
Dzieło Samobójstwo z 1897 roku jest przykładem systematycznego badania zależności, sprawdzania hipotez i teorii socjologicznych. Durkheim używa zasięgu religii katolickiej i protestanckiej jako informacji, która pozwala mu wyodrębnić społeczności o większej i mniejszej spoistości. By zbadać czysty wpływ religii Durkheim zaczyna prowadzić badania porównawcze tych dwóch odłamów chrześcijaństwa w Niemczech i Szwajcarii. Dochodzi do wniosku, że im wyższa proporcja katolików, tym niższa liczba samobójstw. Kościół protestancki w większym stopniu dopuszcza swobodne studiowanie prawd wiary, zawiera mniej wspólnych wierzeń, mniej rytuałów, jest bardziej zindywidualizowany niż kościół katolicki, mniej chroni przed samobójstwem. Katolicyzm nastawiony jest antymodernistycznie. Modernizm ma związek ze zmianą. Mając rozbudowaną sieć instytucji dostarcza wiernym podstaw silnej i trwałej afiliacji (przywiązania).
Po wielu latach badacze amerykańscy powtórzyli badania Durkheima. Pośród katolików faktycznie zanotowano mniej samobójstw. Dlaczego? Ponieważ w środowiskach katolickich samobójstwa były ukrywane przed społecznością. Tak naprawdę i u katolików, i u protestantów są równie częste. Durkheim nie odkrył tego, bo istnieje większa presja społeczności lokalnej na jednostkę i rodziny. W aktach kościelnych samobójstwa były zapisywane jako nagłe wypadki. Wstyd rodziny, presja społeczności wygenerowała fakt ukrywania samobójstw. Nie podważyło to jednak tezy, że istnieje związek między integracją społeczną a samobójstwem.
Istnieje również zależność między liczbą samobójstw a wzrostem zagrożenia. W czasie wojen i rewolucji spada liczba samobójstw, gdyż wraz ze wzrostem zagrożenia rośnie integracja. Podobnie u Simmla, konflikt jest funkcjonalny, bo grupa wobec zagrożeń integruje się. Durkheim uczynił z samobójstw jako zdarzeń indywidualnych kolektywny fakt społeczny. Pominął jednak w swojej teorii sytuacyjne i wewnętrzne motywy.
Alain Turain zajmował się mechanizmami społecznymi (np. Solidarność – zagrożenie zewnętrzne uratowało wiele jednostek, bo ludzie zintegrowali się wobec komunizmu).
6. TEZA REALIZMU SOCJOLOGICZNEGO – SPOŁECZEŃSTWO JAKO RZECZYWISTOŚĆ SUI GENERIS
Sui generis – empirycznie ugruntowana teza, że społeczeństwo jest zewnętrzne wobec jednostki, ponieważ:
§ zjawisk życia społecznego nie można wyjaśnić właściwościami komórek, z jakich składa się organizm;
§ jednostki razem zachowują się inaczej niż w odosobnieniu (Psychologia tłumu le Bon);
§ rzeczywistość społeczna jest zawsze zastana;
§ świadomość jednostkowa jest z gruntu fałszywa – świadomość indywidualna nie istnieje, jest tylko zbiorowa, podzielona przez innych.
Charakterystyczne atrybuty natury ludzkiej pochodzą od społeczeństwa. Społeczeństwo istnieje tylko w jednostkach i poprzez jednostki. Jest wobec jednostek tym mniej zewnętrzne, im bardziej jednostka jest uspołeczniona, im bardziej zinternalizowała działania społeczne.
7. SOLIDARNOŚĆ MECHANICZNA I ORGANICZNA
Durkheim dostrzega zróżnicowanie i zmienność więzi społecznych. Poszczególne społeczeństwa rodzą się, rozwijają i umierają niezależnie od siebie. Nawet pojęcie „społeczeństwo” wydawało się Durkheimowi zbyt szerokie.
Tym, co istnieje realnie są szczególne formy solidarności społecznej – rodzina, grupa zawodowa, naród.
Więzi społeczne należy badać tylko jako fakt społeczny, obiektywny i zewnętrzny wskaźnik, taki jak np. prawa.
Istnieją dwa rodzaje przepisów prawnych:
¨ karne – w społeczeństwach o przewadze prawa karnego kontrola społeczna obejmuje całe życie jednostkowe, dominuje solidarność mechaniczna, zakres świadomości jednostkowej jest tożsamy z zakresem świadomości zbiorowej;
¨ kooperacyjne – dominuje solidarność organiczna, jednostka wymyka się kontroli świadomości zbiorowej, specjalizacja kształtuje osobowość, jednolita moralność ustępuje miejsca indywidualizmowi.
We wszystkich społeczeństwach współwystępują oba rodzaje solidarności. Im więcej tego drugiego, tym bardziej nowoczesne społeczeństwo. Zmiany społeczne generują indywidualizm.
8. MORFOLOGIA I FIZJOLOGIA JAKO PODŁOŻE ZJAWISK SPOŁECZNYCH
Morfologia – ład, porządek; znalezienie podłoża świadomości zbiorowej oraz jego związków z wyobrażeniami, zachowaniem społecznym; badanie materialnych form.
Fizjologia – funkcjonowanie, dynamika, zmiana, spojrzenie na fakt oddziaływania rzeczywistości sui generis na jednostki; badanie zmienności norm, funkcjonowania instytucji.
Zawsze istnieje przewaga grupy nad jednostką.
Morfologii (statyka) i fizjologii (dynamika) nie można badać oddzielnie.
9. PODSUMOWANIE
Szacki określa stanowisko Durkheima jako „wyrafinowany pozytywizm”. Badania porównawcze (katolicyzm, protestantyzm), czyli zestawianie dwóch rzeczywistości, Durkheim zaproponował jako pierwszy. Posunął się w likwidacji schematu ewolucjonistycznego, przeciwstawiając mu badania porównawcze jako pośrednią drogę między ewolucjonizmem a skrajnym historyzmem. Zachował częściowo słownictwo organiczne, ale jest poprzednikiem funkcjonalizmu, jasno formułuje postulat analizy funkcjonalnej.
Durkheim jest pierwszym funkcjonalistą. Na nim kończy się pierwsza socjologia (pozytywistyczna), która formułowała wielkie systemy.
6
HISTORIA MYŚLI SOCJOLOGICZNEJ - WYKŁADY
isabela3