Milewska Katarzyna
Gr. I CN
KAROL MARKS
Marks Karol urodził się 5 maja nowego stylu 1818 r. w Trewirze (Pruska Nadrenia). Ojciec jego był adwokatem, Żydem, który w 1824 r. przeszedł na protestantyzm. Rodzina była zamożna, kulturalna, ale nie rewolucyjna. Po ukończeniu gimnazjum w Trewirze Marks wstąpił na uniwersytet, najpierw w Bonn, a potem w Berlinie, studiował nauki prawnicze, głównie jednak historię i filozofię. Ukończył studia w 1841 r. złożywszy dysertację doktorską o filozofii Epikura. Jeśli chodzi o poglądy Marksa, to był on wówczas jeszcze heglistą-idealistą. W Berlinie należał do kółka "lewicowych heglistów" (Bruno Bauer i inni), którzy usiłowali z filozofii Hegla wyciągać wnioski ateistyczne i rewolucyjne.
Po ukończeniu uniwersytetu Marks przeniósł się do Bonn licząc na to, że zostanie profesorem. Ale na skutek reakcyjnej polityki rządu, Marks musiał wyrzec się kariery naukowej. Rozwój poglądów szkoły młodoheglowskiej w Niemczech posuwał się w tym czasie bardzo szybko naprzód. W tym czasie reńscy radykalni burżua, mający punkty styczne z lewicowymi heglistami, założyli w Kolonii opozycyjne pismo "Gazeta Reńska" (zaczęła wychodzić 1 stycznia 1842 r.). Marks i Bruno Bauer zostali zaproszeni do niej jako główni współpracownicy, a w październiku 1842 r. Marks został naczelnym redaktorem i przeniósł się z Bonn do Kolonii. Rewolucyjno-demokratyczny kierunek gazety w okresie, gdy redagował ją Marks, stawał się coraz wyraźniejszy i rząd najpierw poddał gazetę podwójnej i potrójnej cenzurze, a następnie postanowił ją z dniem 1 stycznia 1843 r. całkowicie zamknąć. Marks musiał zrezygnować do tego czasu ze stanowiska redaktora, jednakże jego odejście nie uratowało gazety i została ona zamknięta w marcu 1843 r. Praca dziennikarska przekonała Marksa, że nie jest wystarczająco obeznany z ekonomią polityczną, wziął się więc gorliwie do jej studiowania.
We wrześniu 1844 r. do Paryża przyjechał na kilka dni Fryderyk Engels, który odtąd stał się najbliższym przyjacielem Marksa. Obydwaj żywo uczestniczyli w ówczesnym burzliwym życiu rewolucyjnych grup Paryża (szczególne znaczenie miała doktryna Proudhona, z którą Marks stanowczo rozprawił się w swej "Nędzy filozofii", 1847 r.) i wypracowali, walcząc ostro z rozmaitymi doktrynami drobnomieszczańskiego socjalizmu, teorię i taktykę rewolucyjnego socjalizmu proletariackiego, czyli komunizmu (marksizmu). W 1845 r. Marks pod naciskiem rządu pruskiego został wydalony z Paryża jako niebezpieczny rewolucjonista. Przeniósł się do Brukseli. Na wiosnę 1847 r. Marks i Engels przystąpili do tajnego stowarzyszenia propagandowego: Związku Komunistów, wzięli wybitny udział w II Zjeździe tego związku (listopad 1847 r. w Londynie) i na jego polecenie opracowali słynny "Manifest partii komunistycznej", który ukazał się w lutym 1848 r. W dziele tym z genialną jasnością i wyrazistością został nakreślony nowy światopogląd, konsekwentny materializm, ogarniający również dziedzinę życia społecznego, dialektyka jako najbardziej wszechstronna i głęboka nauka o rozwoju, teoria walki klasowej oraz powszechnohistorycznej rewolucyjnej roli proletariatu — twórcy nowego, komunistycznego społeczeństwa.
Kiedy wybuchła rewolucja lutowa 1848 r., Marks został wydalony z Belgii. Przyjechał znów do Paryża, a stamtąd, po rewolucji marcowej, udał się do Niemiec, a mianowicie do Kolonii. Wychodziła tam od 1 czerwca 1848 do 19 maja 1849 r. "Nowa Gazeta Reńska"; jej naczelnym redaktorem był Marks. Nowa teoria znalazła wspaniałe potwierdzenie w przebiegu rewolucyjnych wydarzeń lat 1848—1849, podobnie jak potwierdzały ją później wszystkie proletariackie i demokratyczne ruchy wszystkich krajów świata. Zwycięska kontrrewolucja najpierw oddała Marksa pod sąd (uniewinniony 9 lutego 1849 r.), a potem wydaliła go z Niemiec (16 maja 1849 r.). Marks udał się początkowo do Paryża, został również stąd wydalony po demonstracji 13 czerwca 1849 r. i wyjechał do Londynu, gdzie mieszkał do końca życia.
Marks w wielu pracach historycznych opracowywał swą materialistyczną teorię, poświęcając siły głównie studiowaniu ekonomii politycznej. Naukę tę Marks zrewolucjonizował w swych dziełach: "Przyczynek do krytyki ekonomii politycznej" (1859) i "Kapitał" (t. I. 1867).
W 1864 r. (28 września) została założona w Londynie słynna I Międzynarodówka — Międzynarodowe Stowarzyszenie Robotników. Marks był duszą tego stowarzyszenia, autorem jego pierwszej "Odezwy" i mnóstwa rezolucji, oświadczeń, manifestów. Jednocząc ruch robotniczy różnych krajów, usiłując skierować na tory wspólnej działalności różne formy socjalizmu nieproletariackiego, przedmarksistowskiego. Po upadku Komuny Paryskiej (1871), którą Marks tak głęboko, trafnie i tak rewolucyjnie ocenił ("Wojna domowa we Francji", 1871), i po rozłamie dokonanym w Międzynarodówce przez bakuninistów istnienie jej w Europie stało się niemożliwe. Po kongresie Międzynarodówki w Hadze (1872) Marks doprowadził do przeniesienia Rady Generalnej Międzynarodówki do Nowego Jorku. I Międzynarodówka zakończyła swą historyczną rolę ustąpiwszy miejsca okresowi nieporównanie większego wzrostu ruchu robotniczego we wszystkich krajach świata, a mianowicie okresowi jego rozszerzania się, tworzenia masowych socjalistycznych partii robotniczych na gruncie poszczególnych państw narodowych.
2 grudnia 1881 umarła żona Marksa, zaś 14 marca1883 on sam. Oboje zostali pochowani na cmentarzu Highgate w Londynie. Według badaczy brytyjskich Marks przez znaczną część życia cierpiał na ropną chorobę skóry, która jako bolesna i upokarzająca mogła prowadzić do obniżenia samooceny, co znajdowało odbicie w jego twórczości
Marksizm — to system poglądów i nauki Marksa. Marks kontynuował i genialnie doprowadził do końca trzy główne nurty ideowe XIX wieku, należące do trzech najbardziej przodujących krajów ludzkości: klasyczną filozofię niemiecką, klasyczną angielską ekonomię polityczną i francuski socjalizm wespół z francuskimi teoriami rewolucyjnymi w ogóle. Uznawana nawet przez przeciwników Marksa niezwykła konsekwencja i jednolitość jego poglądów, stanowiących razem współczesny materializm i współczesny socjalizm naukowy jako teorię i program ruchu robotniczego wszystkich cywilizowanych krajów świata.
Począwszy od lat 1844—1845, gdy poglądy Marksa sformowały się, był on materialistą, w szczególności zwolennikiem L. Feuerbacha, upatrując i później jego słabe strony jedynie w niedostatecznej konsekwencji i niedostatecznej wszechstronności jego materializmu. Powszechnohistoryczne, "epokowe" znaczenie Feuerbacha Marks widział mianowicie w zdecydowanym zerwaniu z idealizmem Hegla i w głoszeniu materializmu, który już "w XVIII wieku, zwłaszcza we Francji, był nie tylko walką z istniejącymi w owym czasie instytucjami politycznymi, a także z religią i teologią. Marks stanowczo odrzucał nie tylko idealizm, związany zawsze w ten czy inny sposób z religią, lecz również rozpowszechnione szczególnie w naszych czasach stanowisko Hume'a i Kanta, agnostycyzm, krytycyzm, pozytywizm w rozmaitych postaciach, uważając, że tego rodzaju filozofia jest "reakcyjnym" ustępstwem na rzecz idealizmu, a w najlepszym wypadku "wstydliwym sposobem uznawania materializmu cichaczem, a wypierania się go wobec świata". W szczególności należy podkreślić pogląd Marksa na stosunek wolności do konieczności: "konieczność jest ślepa o tyle tylko, o ile nie została zrozumiana [...] wolność—to zrozumienie konieczności". Marks i Engels uważali, że: (1) materializm był "przeważnie mechanistyczny", nie uwzględniał najnowszego rozwoju chemii i biologii (a obecnie należałoby jeszcze dodać: elektrycznej teorii materii); (2) stary materializm był niehistoryczny, niedialektyczny (metafizyczny w sensie antydialektyki), nie stał konsekwentnie i wszechstronnie na stanowisku rozwoju; (3) "istotę człowieka" rozumieli oni abstrakcyjnie, a nie jako "całokształt" (określonych w sposób konkretny, historyczny) "wszystkich stosunków społecznych" i dlatego tylko "interpretowali" świat, podczas gdy chodzi o to, by go "zmieniać", tj. nie rozumieli znaczenia "rewolucyjnej praktycznej działalności".
MATERIALIZM DIALEKTYCZNY
Materializm swój Marks i Engels nazywali „dialektycznym". Co przez to rozumieli, wymaga wyjaśnienia, używali bowiem tego wyrazu w innym znaczeniu, niż to dotąd było w zwyczaju. Mianowicie „dialektyka" nazywano dotąd metodę myślenia, która posługiwali się
Grecy, a która odnowił Hegel; zarówno u Greków, jak u Hegla była to metoda wyłącznie umysłową, polegająca na snuciu myśli bez odwoływania się do doświadczenia. I zarówno u Platona, jak u Hegla związana była z filozofia idealistyczna. Marks i Engels przejęli nazwę „dialektyki", ale pojęli ja tak dalece inaczej, ze ich dialektyka stała się bez mała przeciwieństwem tego, co dotąd tak nazywano. Dotąd była własnością myśli, teraz zaś - materialnej przyrody; dotąd była metoda nie zależna od doświadczenia, teraz stała się właśnie wyrazem doświadczenia; dotąd była związana z idealizmem, teraz zaś z materializmem. A jednak przejecie tej nazwy przez Marksa i Engelsa nie było bynajmniej przypadkowe;
rzecz w tym, iż za podstawową cechę przyrody uznali tę cechę, która dawniej zaobserwowano na myślach i której wyrazem była metoda dialektyczna: iż jest w nieustannym ruchu, iż ciągle się rozwija. Przez „dialektyczny" materializm rozumieli pogląd, że istnieje jedynie materia, ale materia nieustannie się rozwijająca, przyjmująca coraz nowe postacie.
Dokładniej mówiąc, dialektyczne pojmowanie przyrody przypisywało jej aż cztery właściwości:
1)przyroda składa się z rzeczy ze sobą spojonych, wzajem się warunkujących i przeto względnych;
2) jest w ciągłym ruchu, przemianie, rozwoju;
3) rozwijając się wytwarza nowe jakości;
4) motorem rozwoju jest walka wewnętrznych przeciwieństw.
Podobny pogląd mieli juz dawniej niektórzy myśliciele, przede wszystkim w starożytności Heraklit. Ale bodaj większość filozofów doszukiwała się w świecie jedności i tożsamości i skutkiem tego miała inny pogląd. W szczególności metafizycy zwykli byli konstruować byt jednolity, niezmienny, nie podlegający rozwojowi, absolutny. Dialektyczna zaś filozofia Marksa i Engelsa odwołując się do doświadczenia twierdziła, iż nie ma innego bytu jak tylko rozwijający się, zmienny i zależny. Wiec też przeciwstawiali dialektyce - metafizyce. Bo metafizyka to filozofia absolutu, a dialektyka – filozofia zmienności bytu. I dla filozofii Marksowskiej nic nie było bardziej charakterystyczne jak to przeciwstawienie. Jeszcze u Hegla dialektyka była metodą konstruowania idealistycznej metafizyki, teraz
zaś stała się przeciwieństwem zarówno idealizmu, jak metafizyki.
Zasady materializmu historycznego zostały sformułowane przez Marksa i Engelsa w pracy „Ideologia niemiecka”. Do podstawowych warunków istnienia i rozwoju stosunków ludzkich, a przez to i historii, zaliczają oni m.in.: istnienie przyrody, rezultatem rozwoju której jest istnienie i możność istnienia ludzi, istnienie materialnych warunków życia ludzi i ich działania, możność zaspokojenia podstawowych potrzeb gwarantujących życie i rozwój. Do podstawowych czynników procesu historycznego zaliczali:1) pojawienie się potrzeby nowego typu, tj., takiej, której nie można było zaspokoić dotychczasowymi środkami lub dotychczasowymi sposobami, lub też jej realizacja wymagała zarówno nowych środków, jak i nowych sposobów.2) pojawienie się w wyniku realizacji tej potrzeby świadomości refleksyjnej, i, co za tym idzie, świadomej i celowej działalności - pracy.3) zmienienie stosunku do przyrody, samego siebie i innych ludzi w wyniku zrealizowania potrzeby nowego typu, wytworzenie innych potrzeb nowego typu. W tym kontekście została wypowiedziana teza o pierwotności bytu ludzkiego w stosunku do ludzkiej świadomości: „Nie świadomość określa życie, lecz życie określa świadomość”. Tak rozumiany materializm historyczny wyklucza istnienie jakichkolwiek innych niematerialnych (nie przyrodniczych) bytów i wpływanie ich na dzieje i losy ludzkości. K. Marks i F. Engels tworząc teorię materializmu historycznego wykazali, że:1) rozwój społeczeństwa określają obiektywne prawa, które nauka może wykryć i badać.2) poglądy ludzi i instytucje społeczne, zmiany w zakresie polityki, ideologii i kultury są warunkowane przez:a) rozwój materialnego życia społecznego.b) rozwój przekazywanych przez ludzi, utrwalonych i nietrwałych form świadomości, tj. dorobku nauki, kultury, religii itp., które raz ukształtowane oddziałują zwrotnie na dalszy rozwój zarówno życia materialnego, jak i duchowego ludzi. Materializm historyczny sformułował szereg praw rozwoju społecznego ludzkości, m.in.: postępujących sił wytwórczych, koniecznej zgodności stosunków produkcji z charakterem sił wytwórczych.
Bibliografia:
W. Tatarkiewicz „Historia Filozofii”
Francis Wheen „Karol Marks: biografia”
Stefan Opara „Filozofia. Współczesne kierunki i problemy”
Encyklopedia Powszechna PWN, Warszawa 1975
isabela3