II. Systemy penitencjarne
● do pol. XVI w. – odwet i odplata (dolegliwość kary);
Zakłady amsterdamskie:
Dla mężczyzn (1575 r.) w zakładach tych starano się realizować poprawcze cele kary wobec
Dla kobiet (1576 r.) osób umieszczonych: poprawa „młodocianych przestępców” i
przyzwyczajenie do pracy włóczęgów.
● system celkowy
Więzienie w Gandawie – 1775 r. „odrodzenie więźnia przez pracę”
Hrabia Vilaina uważał, że jedynie praca może poprawić moralnie przestępcę i przekształcić go w uczciwego człowieka.
System gandawski przewidywał pewną segregację więźniów, co miało przeszkadzać wzajemnej demoralizacji.
- spanie pojedynczo, w oddzielnych celach, przy jednocześnie wspólnej pracy podczas dnia;
- nakaz milczenia podczas jej wykonania;
- całkowite osamotnienie – miało ono chronić więźnia przed niekorzystnym wpływem innych więźniów oraz skłaniać go do przemyśleń na temat swojego przestępczego życia, doprowadzić do poczucia winy i skruchy, a w rezultacie do odrodzenia moralnego;
- więźniów mógł odwiedzać jedynie duchowny
(I-szy zakład w Filadelfii zal. W 1790 r., prowadzony przez kwarków)
• system celkowy pensylwański (więzienie pensylwańskie – 1827r)
Wprowadzenie Biblii jako literatury umoralniającej, mimo iż większość pensjonariuszy nie umiała czytać.
• system celkowy auburski (więzienie w Auburn )
Nowym rozwiązaniem systemu auburskiego było wprowadzenie wspólnej pracy więźniów we dnie i utrzymania osamotnienia w nocy.
W późniejszych latach zniesiono całkowity nakaz milczenia.
System celkowy nie osiągnął zakładanej skuteczności w zapobieganiu recydywie. W praktyce system celkowy, którzy także rozwinął się w Europie, mimo poprawczych intencji, działał przede wszystkim przez dolegliwość i odstraszanie. Działalność wychowawcza była znikoma. Założenia systemu, zwłaszcza bezgraniczna wiara w osamotnienie i milczenie, a także syrowy rygoryzm dzilal negatywnie ma osobowość więźniów i był wręcz szkodliwy.
● System progresywny Maconochiego (pol. XIX w.)
Odmiana angielska
- dolegliwość szczególnie w początkowym okresie odbywania kary i dozujący ją w zależności od zachowania się.
- wykorzystanie w postępowaniu z więźniami: naukę i pracę
- dawał pensjonariuszom szansę na skrócenie pobytu w więzieniu po uzyskaniu przez nich ściśle określonych, mierzonych punktami osiągnięć.
Trzy etapy Systemu Maconochiego:
I. Pobyt w osamotnieniu wg Systemu pensylwańskiego (od 3-9 m-cy) w zależności od kategorii przestępców;
II. Roboty przymusowe wg Sytemu auburnskiego, bez nakazu milczenia podczas wspólnej pracy. Ten etap dzielił się na cztery etapy:
Mężczyźni mogli zdobyć max. 6 punktów, kobiety 4.
III. Nabycie prawa do wcześniejszego (warunkowego) zwolnienia; dopiero po okresie próby, równym pozostałej do odbycia karze, więźniowie mogli otrzymać bezwarunkową wolność,
● System progresywny W Crofftona
Odmiana irlandzka
- wzbogacił angielską odmianę o etap umieszczenia skazanego w więzieniu przejściowym, który poprzedzał przedterminowe zwolnienie.
- wprowadził policyjny dozór nad skazanym podczas warunkowego zwolnienia.
I. izolacja więźnia w pojedynczej celi;
II. wspólne wykonywanie ciężkich robót;
III. umieszczenie w więzieniu przejściowym;
IV. warunkowe przedterminowe zwolnienie;
● System reformatorów amerykańskich
Powstał pod wpływem modyfikacji systemu progresywnego w Stanach Zjednoczonych.
- zakłada ideę wychowania i poprawy;
- system ten nawiązywał do irlandzkiej wersji systemu progresywnego, ale wprowadzono wyroki nieoznaczone – określano minimalny czas trwania kary, a decyzję o zwolnieniu skazanego podejmowała administracja na podstawie oceny stopnia poprawy skazanego.
- podział na 3 klasy zasadnicze – czerwona, czarna, niebieska – od koloru ubrań;
- 4 klasa-specjalna – przeznaczona dla skazanych nie wykazujących poprawy – pozbawieni pracy, [przywilejów i ulg;
- nowo przyjęty więzień rozpoczynał karę od klasy średnie i albo był awansowany albo degradowany;
● Angielskie zakłady borstalskie (dla młodych przestępców w wieku od 16 do 21 lat)
● Amerykańska Republika Młodocianych (dla młodzieży w wieku od 14 do 18 lat)
Cala powojenna Europa stosowała w działalności penitencjarnej kwalifikację więźniów, a więc dzielono ich według określonych, lepszych lub gorszych kryteriów na pewne odrębne kategorie. Znane też były takie metody pracy z więźniami, jak nauka, w tym nauka zawodu, praca, zajęcia kulturalno-oświatowe i sport. Wskazywało to cele poprawcze kary pozbawienia wolności, choć na przykład w Niemieckiej Republice Federalnej idea poprawy (resocjalizacji) przestępcy w więzieniu zyskała właściwe miejsce dopiero w 1969r.
W Polsce po II wojnie światowej więzienia służyły celom politycznym, a tzw. „resocjalizacja” polegała na wpajaniu lojalności wobec nowej komunistycznej władzy. Szczególnie miało to miejsce w okresie „kształtowania się tzw. władzy ludowej” Dopiero po 1956 r. po odwilży politycznej, polska penicjarystyka systematycznie zmieniała kierunek swojego rozwoju.
Państwa o dużej cywilizacji prawnej przez wiele dziesięcioleci rozwijały swoją myśl penitencjarną. W 1955r. powstały Reguły Minimalne ONZ, zalecające humanitarne traktowanie więźniów oraz prace penitencjarną, której celem powinno być ograniczenie powrotu do przestępstwa (m.in. przez realizowanie procedur poprawczych).
W 1987r. Rada Europy wydala Europejskie Reguły Więzienne, które zalecają:
Rozwijanie poczucia odpowiedzialności oraz tych postaw i umiejętności, które pomagają w powrocie do społeczeństwa, stwarzając najlepsze możliwości prowadzenia po zwolnieniu życia zgodnego z prawem o utrzymania się samemu.
W latach 70-tych można było zauważyć dążenia ku humanitaryzacji warunków wykonywania kary pozbawienia wolności, ku podmiotowemu traktowaniu więźniów, ku ich resocjalizacji w trudnych warunkach penitencjarnej izolacji, ku zbliżeniu warunków więziennych do wolnościowych i ku złagodzeniu dolegliwości zawartej w karze pozbawienia wolności.
Ożywienie międzynarodowego ruchu penitencjarnego, realizował się poprzez różne zjazdy i kongresy penitencjarne – do 2000 roku z inicjatywy ONZ odbyło się ich 10.
Po przełomie politycznym w latach 1989-1990 polskie więziennictwo wyraźnie zbliżyło się do europejskich systemów penitencjarnych pod względem istoty modelu, zachowując cele poprawcze.
● Współczesne systemy penitencjarne
Powstały na zasadzie progresji i indywidualizacji postępowania ze skazanymi.
Indywidualizacja postępowania ze skazanymi zakłada dostosowanie trybu i sposobu wykonywania kary do indywidualnych właściwości skazanego. Realizacja tej zasady związana jest z różnicowaniem zakładów karnych i systemów wykonywania kary pozbawienia wolności, z klasyfikacją skazanych oparta na badaniach ogólnopoznawczych oraz stosowaniem różnorodnych środków i metod oddziaływania resocjalizacyjnego.
Zasada progresji oznaczająca uzależnienie warunków odbywania kary od postawy i zachowania skazanego współcześnie ujmowana jest jako zasada wolnej progresji.
W porównaniu z klasycznym systemem progresywnym, który zakładał sztywny podział na poszczególne etapy wykonywania kary i sformalizowane (punktowe) kryteria przechodzenia do kolejnego etapu, system penitencjarny oparty na zasadzie wolnej progresji jest znacznie bardziej elastyczny i zorientowany na zmianę warunków odbywania kary stosownie do zamierzonego celu o osiągniętych rezultatów oddziaływania.
[W literaturze penitencjarnej system wykonywania kary pozbawienia wolności oparty na zasadzie wolne progresji często traktowany jest jako odrębny system penitencjarny – system wolnej progresji]
Zasada wolnej progresji wyrażona jest w art. 89 k.k.w.
Zgodnie z tym przepisem, w trakcie odbywania kary skazanego przenosi się z zakładu zamkniętego do półotwartego lub bezpośrednio do zakładu otwartego, jeżeli przemawiająca tym jego postawa i zachowanie. Pozytywna ocena postawy i zachowania skazanego odbywającego karę w zakładzie półotwartym stanowi podstawę do przeniesienia go do zakładu otwartego. Przeniesienie do zakładu charakteryzującego się mniejszym stopniem zabezpieczenia i izolacji skazanych oraz większą swobodą w zakresie poruszania się wewnątrz zakładu i poza jego obrębem podporządkowane jest zasadzie indywidualizacji oddziaływania i realizacji podstawowego celu wykonania kary pozbawienia wolności, tzn. celu indywidualno-prewencyjnego.
Zasada wolnej progresji nie jest jednak realizowana w przepisach prawa karnego wykonawczego w pełni konsekwentnie.
Jeden z wyjątków od tej zasady przewidziany jest w art. 89 § 3 kkw i dotyczy skazanych na karę dożywotniego pozbawienia wolność, W odniesieniu do tej grupy skazanych rozpoczynających odbywanie kary zawsze w zakładzie typu zamkniętego, przeniesienie do zakładu półotwartego obwarowane jest dodatkowo przesłanką formalną i możliwe jest najwcześniej po odbyciu 15 lat kary.
Przeniesienie skazanego na karę dożywotniego pozbawienia wolności z zakładu półotwartego do zakładu otwartego wymaga odbycia przez niego co najmniej 20 lat kary.
Kolejny wyjątek od zasady wolnej progresji wprowadził regulamin, określając formalnie część kary, po odbyciu której skazani mogą być przenoszeni z zakładu zamkniętego bezpośrednio do zakładu otwartego. Zgodnie z § 74 ust. 3 regulaminu jest to możliwe dopiero po odbyciu przez skazanego polowy tej części kary, po której mógłby się ubiegać o warunkowe przedterminowe zwolnienie.
Ujemna ocena postawy i zachowania skazanego, a także względy bezpieczeństwa uzasadniają przeniesienie go do zakładu o większym stopniu zabezpieczenia i izolacji oraz mniejszym zakresie swobody poruszania się. I tak skazany z zakładu otwartego może być przeniesiony do zakładu półotwartego lub bezpośrednio- do zakładu zamkniętego, a skazany odbywający karę w zakładzie półotwartym – do zakładu zamkniętego.
Przy dokonywaniu ocen uwzględnia się:
Ø stosunek skazanego do popełnionego przestępstwa;
Ø stopień przestrzegania przez skazanego porządku i dyscypliny;
Ø stosunek skazanego do pracy;
Ø charakter kontaktów z rodziną i wywiązywanie się z obowiązku lożenia najej utrzymanie
Ø zachowanie skazanego wobec innych skazanych i przełożonych
Ø zmiany w zachowaniu się skazanego w okresie od ostatniej oceny
Dokonana przez komisję penitencjarną ocena okresowych postępów skazanego resocjalizacji może być podstawą do podjęcia z urzędu decyzji o przeniesieniu go do zakładu karnego innego typu. Również sam skazany może zwrócić się do komisji penitencjarnej z wnioskiem o przeniesienie do odpowiedniego typu zakładu karnego. Decyzja komisji penitencjarnej w tym zakresie podlega kontroli sądu penitencjarnego. W razie uznania jej ze sprzeczną z prawem, sąd penitencjarny orzeka o jej uchyleniu lub zmianie.
Przenoszenie skazanych do zakładu karnego innego typu nastepuje w trakcie odbywania kary pozbawienia wolności.
■ Reguły Minimalne ONZ (1955r.)
Zalecały humanitarne traktowanie więźniów oraz pracę penitencjarną, której celem powinno być ograniczenie powrotu do przestępstwa (m.in. przez realizowanie procedur poprawczych)
■ Europejskie Reguły Więzienne (1987 r.)
Zalecały one rozwijanie poczucia odpowiedzialności oraz tych postaw i umiejętności, które pomagają w powrocie do społeczeństwa, stwarzając najlepsze możliwości prowadzenia po zwolnieniu życia zgodnego z prawem i utrzymania się samemu.
I. Podstawowe zasady postępowania z osobami pozbawionymi wolności, które mówią o zakazie dyskryminacji, kontroli jednostek penitencjarnych i ochrony praw osobistych więźniów;
II. Minimalne standardy zarządzania instytucjami więziennymi w zakresie przyjmowania, rejestracji, rozmieszczenia i klasyfikacji więźniów, zapewnienie warunków bytowych i opieki medycznej, dyscypliny, karania, kontaktu ze światem, opieki religijnej i moralnej, informowanie o możliwości skarg o próśb;
III. Odnosi się do personelu więziennego dotyczą doboru, szkolenia, zatrudniania i składu personalnego, powołania i zakresu działania naczelnika zakładu, warunków użycia siły.
IV. Sposoby i środy realizacji celu postępowania z uwięzionymi – istoty kary jest samo pozbawienia wolności, ma za zadanie podtrzymać związki z krewnymi i pomyślny powrót do życia po zwolnieniu. Reguła ta mówi również o stosowaniu środków oddziaływania: pracy edukacji, wychowania fizycznego, sportu i rekreacji oraz specjalnych kategoriach uwięzionych: więźniów śledczych, prawa cywilnego, więźniów chorych i zaburzonych psychicznie.
mpwjs