ZAJĄC Miriam, Stosunek władz PRL do zgromadzenia sióstr elżbietanek.pdf

Stosunek władzy PRL do Zgromadzenia Sióstr Elżbietanek 263

PERSPEC T IVA

Legnickie Studia

Teologiczno-Historyczne

Rok IV 2005 Nr 2

S. M. M IRIAM Z AJĄC CSSE

STOSUNEK WŁADZY PRL

DO ZGROMADZENIA SIÓSTR ELŻBIETANEK

R EPRESJONOWANIE OSÓB ZAKONNYCH POPRZEZ PRÓBY

ZASTRASZANIA , WYSIEDLENIE SIÓSTR I UMIESZCZENIE

ICH W OBOZACH PRACY

Zgromadzenie Sióstr św. Elżbiety po zawierusze wojennej spotkało

się z narastającymi trudnościami i problemami. Jedną z ważniejszych

zasad pracy na polu charytatywnym było umiejętne nastawienie na

zwalczanie tak bardzo rozpowszechnionej nędzy moralnej i materialnej.

Chodziło wówczas o stworzenie nowej jedności narodowej, o scalenie

i scementowanie nowego społeczeństwa, przez wojnę rozdartego i roz-

bitego. Całokształt warunków gospodarczych i społecznych Polski wy-

magał od osób zakonnych otwartej postawy na potrzeby społeczeństwa,

wiedziało ono bowiem doskonale, że zawsze i w każdej sytuacji może

liczyć na siostry zakonne. Ta chęć służenia człowiekowi potrzebującemu

była wyrazem współczucia, ale była też chrześcijańską odpowiedzią na

Chrystusowe wołanie: „Cokolwiek uczyniliście jednemu z tych moich

braci najmniejszych, Mnie uczyniliście” (Mt 25, 40).

Pierwsze lata wspólnego wysiłku Kościoła, władz terenowych

i ludności dla wspólnego dobra Ojczyzny tworzyły podłoże do stabilizacji

kraju. Wszystko wskazywało na szeroko pojętą współpracę z państwem,

były to jednak tylko sprytnie zakamuﬂowanepozory,bojakwskazują

na to niezbite dowody i fakty, już w latach 1949-1956 stworzono nową

sytuację trudną dla wielu zgromadzeń, a dla Kongregacji Sióstr św.

Elżbiety w szczególności. Ustawa z 20 marca 1950 r. o przejęciu przez

państwo „dóbr martwej ręki”, celem zagarnięcia majątku kościelnego

†

264

S. M. M IRIAM Z AJĄC CSSE

i zakonnego, naraziła zgromadzenie na znaczne straty 1 . Władze pań-

stwowe bacznie obserwowały zaangażowanie sióstr w życie społeczne

i zdawały sobie doskonale sprawę z wpływu, jaki na to społeczeństwo

wywierały zakony.

Akty przemocy wobec Kościoła przybierać zaczęły na sile już

od 1949 r., a wzmogły się jeszcze od 1951. Każdy, kto choć trochę

orientował się w zasadach logiki gry politycznej bez trudu mógł wy-

wnioskować, że walka komunistów z Kościołem i zakonami dopiero

się zaczynała.

Literatura dotycząca polityki władz PRL w stosunku do zakonów

jest stosunkowo uboga. Pod słowem „polityka” rozumiemy świadome,

celowe i konkretne działanie dotyczące ograniczenia działalności za-

konów, pozbawienia ich podstaw materialnych, całkowitą likwidację

prowadzonej działalności, a nawet próby likwidacji zakonów czy z

gromadzeń zakonnych. Antyzakonna działalność władz państwowych

była wieloaspektowa, wielowarstwowa, bezpardonowa i bezwzględna.

Zwykle walka z Kościołem rozpoczynała się od walki z zakonami – one

pierwsze szły pod odstrzał i były likwidowane. Oto jeden z jaskrawych

przykładów tej walki. W stosunkowo krótkim czasie, bez żadnego uprzed-

niego porozumienia z władzami kościelnymi czy zakonnymi, władze pań-

stwowe przejmowały szkoły, przedszkola, zabierały z takim trudem or-

ganizowane i odbudowane internaty, domy dziecka. Dokonano pewnych

rozgraniczeń własności kościelnej, w wyniku których część nieruchomo-

ści sióstr zaliczono do rzędu majątków opuszczonych, czyli tzw. ponie-

mieckich, i przejęto na Skarb Państwa. Cały dorobek sióstr zakonnych

zagarnięto. Dla zobrazowania sytuacji pragnę podkreślić, iż w 1949 r.

w Polsce było jeszcze 2 488 domów zakonnych, prowadzono 87 szkół

i internatów, 95 burs, 263 domy dziecka, 680 przedszkoli, 73 świetlice,

46 żłobków, 18 zakładów dla dzieci specjalnej troski 2 .

W miarę umacniania się władzy, akcje antykościelne nabierały zor-

ganizowanych i przemyślanych form. Jednym z rażących przykładów

dyskryminacji – według Prymasa Wyszyńskiego – było nie uznanie przez

1 Por. J. G ODLEWSKI . Kościół rzymsko-katolicki w Polsce wobec sekularyzacji życia

publicznego . Warszawa 1978 s. 141-144.

2 A. Ł Ą CZKA . Wspomnienia o współpracy międzyzakonnej zgromadzeń zakonnych w

Polsce po II wojnie światowej do 1960 r . (maszynopis), Sekretariat Episkopatu (SE)

s. 28. Por. A. W. Z UBERT . Sytuacja Kościoła i instytucji zakonnych w Polsce . „Życie

konsekrowane” 2:1996 nr 10 s. 47.

Stosunek władzy PRL do Zgromadzenia Sióstr Elżbietanek 265

władze państwowe placówek zakonnych założonych po roku 1949, jako

sprzecznych z przepisami o stowarzyszeniach. Dążono do likwidacji

bezhabitowych zgromadzeń zakonnych 3 .

Kościół czynił wszelkie starania, by na płaszczyźnie „dogada-

nia” się unormować sprawy sporne. Prymas Polski, być może wbrew

własnemu przekonaniu, a kierując się wyłącznie dobrem Kościoła

i Ojczyzny, poszukując rozwiązań pokojowych, doprowadził do pod-

pisania dnia 14 kwietnia 1950 r. „Porozumienia” między Kościołem

a Państwem 4 . Szybko okazało się, że strona rządowa nie zamierza-

ła bynajmniej dotrzymać uprzednio danego słowa zawartego w pod-

pisanym Porozumieniu. Lata 1950-1955 to okres systematycznego

łamania jego przepisów, to czas silnego ataku na Kościół. Specjalnie

3 Por. J. K OWALIK . Polityka władz PRL wobec zakonów . „Chrześcijanin w świecie”

24:1994 nr 1 s. 140.

4 Por. P. K ĄDZIELA . Kościół a Państwo w Polsce 1945-1965. Biblioteczka Nowego

Życia . Wrocław 1990 s. 41-43; Z. P ESZKOWSKI . Ojciec. Wspomnienie o Stefanie Kard.

Wyszyńskim Prymasie Polski . Orchard Lake 1987 s. 44.

Dlaczego doszło do Porozumienia? Ks. Kardynał odpowiada na to kontrowersyjne

posunięcie w Zapiskach Więziennych . Oto fragment: „Dlaczego doprowadziłem

do Porozumienia? Byłem od początku i jestem nadal tego zdania, że Polska a z nią

i Kościół święty zbyt wiele utraciła krwi w czasie okupacji hitlerowskiej, by mogła

sobie obecnie pozwolić na dalszy jej upływ. Trzeba za każdą możliwą cenę zatrzymać

ten proces duchowego wykrwawiania się, by można było wrócić do normalnego ży-

cia, niezbędnego do rozwoju Narodu i Kościoła, do życia zwyczajnego, o które tak

w Polsce ciągle trudno. Kościół polski, po 150 latach niewoli i wegetacji, miał zaledwie

kilkanaście lat wolności. Okupacja hitlerowska była strasznym ciosem (...) Z wojny

wyszliśmy tak okaleczeni, że ledwie zdolni do życia. Byłoby rzeczą nierozważną nie

liczyć się z tą sytuacją. (...) Do kół kierowniczych Episkopatu należało tak prowadzić

sprawy Kościoła w polskiej rzeczywistości, by oszczędzić mu nowych strat. Możemy

się spodziewać, że cały rozwój przemian społecznych może doprowadzić do konﬂiktu:

chrześcijaństwo-bezbożnictwo. By jednak ten konﬂiktniezastałnasnieprzygotowa-

nych, trzeba zyskać czas, by wzmocnić siły do obrony Bożych pozycji . A więc Porozu-

mienie miałoby spełniać rolę zderzaka, łagodzącego narastający konﬂikt?Itak,inie.

Tu już wchodzi w grę cały sposób rozumowania, który wyrasta z formacji duchowej

człowieka biorącego na siebie odpowiedzialność (...) Zarówno Ewangelia, jak ﬁlozoﬁa

tomistyczna, ﬁlozoﬁaspołecznai prawopubliczneKościoła,katolickanaukao państwie

i władzy, wreszcie socjologia ogólna czy też etyka społeczno-ekonomiczna, łącznie

z encyklikami społecznymi, wszystko to tworzy swój ciężar gatunkowy. Taka formacja

jest niewątpliwie moim dorobkiem życiowym, który musiał zaważyć na całym trudzie

poszukiwania rozwiązań pokojowych. Nie byłem koniunkturalny, nie politykowałem,

nie stawiałem «na przetrwanie». Wierzyłem, że ułożenie stosunków jest konieczne,

podobnie jak nieunikniony jest fakt współistnienia Narodu o światopoglądzie katolickim

z materializmem upaństwowionym” Zapiski więzienne . Paryż 1982 s. 20-22.

266

S. M. M IRIAM Z AJĄC CSSE

w tym celu 19 kwietnia 1950 r. utworzono Urząd do Spraw Wyznań

przy Prezydium Rady Ministrów, na czele którego stanął człowiek bez

skrupułów, Antoni Bida 5 . Urząd ten razem z odpowiednim Departamen-

tem Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego kierował wszelkimi

akcjami przeciwko biskupom, duchowieństwu, zakonom. Jak dalece

władze państwowe chciały ingerować w wewnętrzne sprawy Kościoła,

mówi m.in. § 4 Statutu Urzędu do Spraw Wyznań. A oto jego treść:

„Sekcja Spraw Kościoła będzie sprawowała nadzór nad teologicznymi

i klasztornymi seminariami oraz innymi szkołami religijnymi” 6 . Ewi-

dentną było rzeczą, że władzom komunistycznym zależało przede

wszystkim na przeprowadzeniu dalekosiężnego planu zniszczenia

wszystkiego, co kościelne, sparaliżowaniu wpływu Kościoła na społe-

czeństwo, złamaniu jego siły i wyeliminowaniu go z życia narodu.

Zakusy uderzania w Kościół nie rokowały nic dobrego. Stosowane

formy dyskryminacji osób zakonnych prześcigały się w różnorodności.

Wydarzeniem nie mającym precedensu w powojennej historii była

eksmisja sióstr zakonnych mieszkających na Dolnym Śląsku, Śląsku

Opolskim oraz na Ziemiach Odzyskanych. Wywołało to duży niepokój

wśród ludności, z przerażeniem dowiadywano się o likwidowaniu do-

mów zakonnych, o przymusowym wywożeniu sióstr w nieznane miej-

sca. Działalność Urzędu była bardzo rozwinięta i szeroko zakrojona,

choć przed opinią publiczną skrzętnie ukrywana. Nie udało się jednak

władzy państwowej zamaskować całej tej akcji. Podczas jej trwania

gromadzili się ludzie, którzy starali się przeszkodzić w zabieraniu sióstr.

Często zostawali brutalnie usuwani. Z bólem serca i z modlitwą na

ustach towarzyszyli ukochanym i biednym – jak mawiali – siostrzycz-

kom. Tak więc rozpoczął się bolesny EXODUS sióstr.

Akcję wysiedleńczą sióstr przygotowano bardzo dokładnie i z

wielką precyzją. W dniach od 27-29 lipca 1954 r. władze państwowe

dokonały weryﬁkacji danych o klasztorach przeznaczonych do li-

kwidacji, zaś dnia 30 lipca tego roku odbyła się w Warszawie pouf-

na narada, podczas której premier Józef Cyrankiewicz poinfor-

mował urzędników zainteresowanych likwidacją klasztorów, że

5 Por. J. P ATER . Ustrój i zarząd Kościoła w polityce PRL . „Chrześcijanin w świecie”

24:1994 nr 1 s. 97. Urzędy do Spraw Wyznań z reguły obsadzane były zdecydowanymi

wrogami Kościoła, często ludźmi z UB, a nawet także księżmi apostatami.

6 K ĄDZIELA . Kościół a Państwo. s. 43. Por. J. P ATER . Lata stalinowskiego terroru 1951-

1956 . „Nasze Życie” 10 (1995) s. 20. Referaty terenowe Urzędu do Spraw Wyznań

miały nakaz przesyłania dokładnych sprawozdań, m.in. o zatrudnianiu zakonnic.

Stosunek władzy PRL do Zgromadzenia Sióstr Elżbietanek 267

dnia 3 sierpnia 1954 r. o godz. 6.00 rozpocznie się akcja „X2” 7 ,

w czasie której władze dokonają na Górnym i Dolnym Śląsku likwida-

cji 323 domów zakonnych żeńskich, należących do 10 zgromadzeń.

W każdym z tych województw powołano tzw. „Kolektyw” złożony

z przedstawicieli Urzędu do Spraw Wyznań, Ministerstwa Bezpieczeń-

stwa Publicznego, Komitetu Wojewódzkiego PZPR oraz tzw. trójki

powiatowej.

Tym bolesnym ciosem dotknięte zostały również Siostry św. El-

żbiety. W ramach realizacji tej akcji, dnia 3 sierpnia 1954 r. roz-

poczęła się na terenie województwa stalinogrodzkiego (katowickiego),

opolskiego i wrocławskiego likwidacja domów zakonnych 8 . Z tych

trzech regionów Polski wywieziono około 1 500 sióstr, w tym samych

elżbietanek około 400 z 85 domów zakonnych. Siostry umieszczono

w obozach pracy w Kobylinie, Gostyniu i Dębowej Łące.

Zawiadomienie sióstr o wysiedleniu odbyło się zgodnie z wcześniej

zaplanowanym programem. Przełożona prowincji M. Jolenta Przybył 9

7 Z. K APUŚCIK . Akcja X2 . „Tygodnik Kulturalny” nr 18, s. l. J. P ATER . Z dziejów wrocław-

skiego Kościoła . Wrocław 1997 s. 102. J. S WASTEK . Rządcy Archidiecezji Wrocławskiej

w latach 1945-1995 . Wrocław 1998 s. 59-60.

8 Archiwum WKN we Wrocławiu. Nakaz władz wojewódzkich dot. likwidacji domów

zakonnych Sióstr św. Elżbiety z dnia 31 VII 1954 r.

9 AEPW. Akcja wywłaszczeniowa 1954-1958 . Teczka IV. 1.7. Matka Jolenta Marianna

Przybył (1895-1961) ur. 50.07.1895 r. w Staniewie, pow. Krotoszyn. Pochodziła z ro-

dziny ziemiańskiej. Do Zgromadzenia wstąpiła w 1910 r. w Poznaniu mając zaledwie

16 lat. Z powodu młodego wieku wysłana została do Konserwatorium muzycznego,

które ukończyła z wynikiem celującym. W 1916 r. otrzymała habit i rozpoczęła nowicjat

we Wrocławiu. Po nowicjacie wróciła do Poznania gdzie przez 12 lat pracowała jako

organistka w Domu Prowincjalnym. W pierwszych latach życia zakonnego pracowała

na różnych placówkach w Poznaniu, Starogardzie Gd., Gdyni Orłowo, a od 1932-1958

sprawowała na tych placówkach urząd przełożonej. W 1942 r. została przez władze

okupacyjne zmuszona do upuszczenia Orłowa – traﬁładoLądkaZdroju,anastępnie

25. 07. 1945 r. odwołano ją do Wrocławia. Odznaczała się wielką zapobiegliwością,

bystrością umysłu, wysoką kulturą, dobrą organizacją. Cechowała ją na co dzień wiara

w Opatrzność Bożą i szerokie serce dla wszystkich. Przełożeni wyżsi wykorzystali

jej umiejętności i dnia 17.09.1945 r. Zarząd Generalny mianował ją Wizytatorką Ge-

neralną dla 6 prowincji polskich. Urząd obejmowała dnia 15-10.1946 r. w momencie

ewakuacji dotychczasowego Zarządu Generalnego do Niemiec z siedzibą w Reinbek.

Od samego początku jest bardzo aktywna. Na zgliszczach i rumowiskach przyszło jej

odbudowywać nie tylko klasztory ale i od nowa tworzyć życie zakonne. Powołuje do

życia nowicjat wychodząc z założenia, że zgromadzenie nie może żyć wspomnienia-

mi przeszłości, ale musi tworzyć i budować przyszłość. W tym samym czasie pełni

również urząd przełożonej prowincjalnej dla Dolnego Śląska. Przyjęcie tych urzędów

skłaniało ją do urzeczywistnienia zadania, które odczytała jako wyraz woli Bożej. Nie

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: