rynek krakowski w legendzie.pdf

Michał Myśliński

Rynek krakowski w geometrii „starodawnych” legend

i współczesnych mistyfikacji

Spojrzyj na to miasto... widzisz jak niby skrzydła orle

rozciąga nad Wisłą swe przedmieścia.

Wygląda stąd jak nasz orzeł biały (...)

Szlachetne miasto! Kolebka naszej Rzeczypospolitej,

grobowiec naszych bohaterów,

Rzym Słowiański.

Adam Mickiewicz

Przytoczony powyżej cytat, niezwykle patetyczny i podniosły, a zyskujący dodatkową

wartość jako wypowiedź Wieszcza, jednoznacznie podkreśla rolę Krakowa w dziejach Polski:

Kraków to miasto pełne najcenniejszych zabytków, narodowych pamiątek i miejsc

historycznych; miasto będące historią samą w sobie, włącznie ze swymi przedmieściami.

Motto jest zatem jednym z wielu wyrazów ogólnonarodowego mitu Krakowa – dawnej

stolicy, świadka chwały Państwa Polskiego, centrum kultury, nauki i sztuki, zwłaszcza

w czasach upadku politycznego lub niewoli. Wymowy ideowej motta nie mąci nawet

świadomość, że Mickiewicz nie znał dokładnie Krakowa i krakowskich zabytków, nigdy

bowiem nie odwiedził tego miasta, choćby przejazdem 1 .

Ta powszechna świadomość wyjątkowej roli Krakowa, żywa zwłaszcza na przełomie

XIX i XX wieku, pozwalała ówcześnie traktować w sposób szczególny pojedyncze zabytki

lub całe ich zespoły przestrzenne. Nawet jeśli w przeszłości nie był znany kontekst

„historyczno-zabytkowy” jakiejkolwiek budowli lub miejsca, to w mieście tak zabytkowym

jak Kraków można było niejako naturalnie spodziewać się stwierdzenia tego kontekstu; każda

zatem budowla i miejsce były tu potencjalnym zabytkiem i pamiątką, choćby najmniej

1 M. Paś, Adam Mickiewicz. Pamiątki ze zbiorów Muzeum Narodowego w Krakowie (katalog wystawy),

Kraków 1995.

efektowną i niepozorną. To szczególne umiłowanie zabytków oraz zabytków potencjalnych

ironicznie skomentował Tadeusz Boy-Żeleński pisząc w Lamencie Pana Radcy nad „Basztą

Kościuszki” : „ Dzieją się cuda! ot! stała buda, pies nie zatroszczył się o to... Aż w jednej

chwili coś w niej odkryli! To świętość! Relikwia! Złoto! Tu pod tą gruszką drzemał

Kościuszko, dopiero robi się skweres, a pod tą drugą Kołłątaj Hugo załatwiał mały interes... ”.

Niezależnie od tak ironicznego spojrzenia na Kraków jakakolwiek ingerencja w zabytkową

przestrzeń miasta budziła u wielu jego mieszkańców dość żywiołowe i gorące emocje – choć

z różnych przyczyn. Przypomnieć warto, iż Jan Matejko urzędników magistrackich

planujących likwidację średniowiecznej zabudowy dawnego szpitala św. Ducha nazwał

pogardliwie „burzymurkami”, natomiast ocalenie Bramy Floriańskiej z częścią murów

miejskich zawdzięcza Kraków Feliksowi Radwańskiemu st. argumentującemu w r. 1817, iż

zburzenie Bramy spowoduje niekorzystny wpływ na zdrowie statecznych mieszczan,

udających się m.in. na niedzielną sumę do kościoła Mariackiego. W tym ostatnim przypadku

decydujące okazały się względy higieniczne i zdrowotne, a nie wartość zabytkowa budowli.

To nagromadzenie zabytków zadecydowało współcześnie o konieczności wyznaczenia

tzw. tras turystycznych, znacznie ułatwiających zwiedzanie miasta i wiodących od jednego

miejsca do drugiego, od jednego zabytku do kolejnego. Niektóre z tych tras biegną zgodnie

z tradycyjnymi i historycznymi szlakami, jak np. Droga Królewska (Barbakan-Brama i ulica

Floriańska-wschodnia pierzeja Rynku-ulica Grodzka-Wawel), inne zaś stanowią wynik

łączenia w atrakcyjną przechadzkę wybranych punktów, np. budowli, pomników i in. Warto

zauważyć, że uwarunkowana historycznie Droga Królewska pozostaje niezmienna, natomiast

przemianom wręcz nieustannym podlegają trasy tworzone decyzjami biur turystycznych

i referatów promocji miasta; trasy te można zmieniać, bowiem nie posiadają one prawie

żadnej tradycji historycznej. Przykładem takiej istotnej zmiany w przebiegu trasy może być

dokonana w październiku 2002 r. likwidacja dotychczasowej siedziby Muzeum Stanisława

Wyspiańskiego przy ul. Kanoniczej, będącego od roku 1986 jednym z punktów „Szlaku

Młodej Polski”. Przeniesienie tego Muzeum do kamienicy Szołayskich przy placu

Szczepańskim zmieniło diametralnie ustaloną już trasę turystyczną. Współcześnie

obserwujemy także tworzenie nowych tras, czego przykładem może być z kolei szlak

„Ścieżkami Jana Pawła II” (w tym przypadku łatwo można stwierdzić nawiązania do tradycji

pielgrzymkowych) 2 . Warto dodać, że szlaki te często się ze sobą przecinają lub łączą, np.

2 Głównym punktem szlaku jest Dom Dziekański (ul. Kanoniczej 21), gdzie w latach 1958-1969 mieszkał

biskup sufragan diecezji krakowskiej Karol Wojtyła.

dawna kawiarnia Jana Michalika przy ulicy Floriańskiej jest zarówno punktem „Szlaku

Młodej Polski” jak i atrakcją poznawaną podczas turystycznej przechadzki Drogą

Królewską 3 , natomiast punktem wspólnym wszystkich turystycznych tras w Krakowie jest

oczywiście Rynek Główny. Już to zatem pozwala rozpatrywać Rynek jako miejsce będące

samo w sobie atrakcyjną trasą turystyczną.

Rynek Główny otaczano szczególną estymą ze względu na jego niezwykle bogatą

historię oraz zabytkową zabudowę bloku śródrynkowego wraz z kamienicami

mieszczańskimi; przestrzeń Rynku do dziś poddawana jest nieustannym interpretacjom

kulturowym, co zrozumiałe w przypadku centrum dawnego i współczesnego miasta. O tej roli

Rynku tak pisał Tadeusz Szydłowski: „ Rynek (...) skupia w sobie i jednoczy cały ruch i życie,

tak, że dopiero gdy w nim się znajdujemy, mamy w pełni to uczucie, że jesteśmy właśnie w

samem mieście ” 4 . Nie omawiając tu szczegółowo poznanych już różnych funkcji i ról Rynku

w dziejach miasta wspomnieć należy, że przedstawiono już wnikliwie Rynek jako miejsce

krzyżowania się dawnych szlaków handlowych, których pozostałością są zarówno

specyficzne ukształtowania biegu ulic jak i niektóre ich nazwy 5 – stwierdzono także, iż

niektóre współczesne trasy komunikacyjne odzwierciedlają układ szlaków

wczesnośredniowiecznych 6 . Jasno też ukazana została dawna handlowa funkcja Rynku, której

obecnie jedynym żywym reliktem są krakowskie kwiaciarki i sprzedawcy obwarzanków (o

roli tej we współczesnej świadomości raczej się zapomina, traktując Rynek jako miejsce

rekreacyjne) 7 . Znana jest również ceremonialna rola Rynku w królewskich pochodach

triumfalnych, pogrzebach, hołdach i innych podniosłych wydarzeniach, np. papieskich

mszach 8 ; wreszcie znana jest funkcja Rynku w uroczystościach tzw. roku obrzędowego 9 .

3 Bieżące problemy rozliczeń własnościowych mogą spowodować zamknięcie kawiarni, zniknąłby zatem

kolejny punkt „Szlaku Młodej Polski”.

4 T. Szydłowski, W obronie śródmieścia Krakowa i jego starodawnego i artystycznego charakteru, Kraków

1912, s. 20.

5 Przykładem specyficznego ukształtowania ulic przyrynkowych jest m.in. lejkowaty wylot ulicy Grodzkiej

oraz wygięty bieg ulicy Brackiej, zaś nazwa ulicy Sławkowskiej pochodzi od szlaku wiodącego w kierunku

Sławkowa.

6 J. Duda, Komunikacyjna rola Rynku Głównego w Krakowie, [w:] Kraków. Przestrzenie kulturowe,

Kraków 1993, s. 63-73.

7 J. Bieniarzówna, Krakowskie targi w dawnych wiekach, [w:] Kraków. Przestrzenie..., s. 51-62 (tamże

wcześniejsza literatura).

8 Zob.: M. Rożek, Forum regale. Rynek krakowski jako miejsce wydarzeń politycznych (XIV-XVIII w.),

[w:] Kraków. Przestrzenie..., s.11-26 (tamże wcześniejsza literatura).

Omówienia wspomnianych wyżej funkcji Rynku odnoszą się do prawdziwych wydarzeń,

rzetelnie ustalanych i interpretowanych. Zwrócić jednak warto baczną uwagę na współcześnie

przedstawianą rolę Rynku, traktowanego niemalże wyłącznie jako atrakcja turystyczna,

przesycona legendami oraz opowieściami pozbawionymi jakiegokolwiek kontekstu

historycznego. Analiza tych ciekawostkowych opowieści przewodników miejskich pozwala

stwierdzić, że ich głównym zadaniem jest podniesienie atrakcyjności wybranych budowli,

którymi są prawie wyłącznie kamienice narożne pierzei rynkowych. Ich wskazanie i

opatrzenie „warstwą werbalną” tworzy zatem swoiście przemyślany plan topograficzny,

pozwalający szybko i wyraźnie podkreślić prostokątny układ Rynku. Tym samym na jego

historyczną przestrzeń nakładana jest nowa „siatka” łatwych do wyznaczenia punktów, zaś

rzeczywiste konteksty kulturowe zastępowane są współczesnym pseudokontekstem, który

pozbawiony umocowania historycznego staje się wyłącznie świadomą mistyfikacją 10 .

Dokonany tak wybór budowli pełniących od tego momentu rolę nadrzędnych punktów

opisywanej przestrzeni pozwala niejako organizować – porządkować – pozostałe miejsca i

budowle. Dzięki temu znacznie bardziej czytelna staje się forma wzajemnych odniesień

blisko pięćdziesięciu zabytków architektonicznych: Sukiennic i Wieży Ratuszowej, kamienic

w ciągłej zabudowie pierzei, kościołów, pomników oraz tablic pamiątkowych wmurowanych

w płytę Rynku. Działanie takie wynika głównie z chęci szybkiego „ogarnięcia” przestrzeni

Rynku – łatwiej jest bowiem snuć opowieści o kamienicach wyróżniających się swoim

usytuowaniem, niż o budowlach w zabudowie zwartej (pierzeje Rynku Głównego obejmują

43 kamienice, pojawiają się tu zatem pewne problemy z usytuowaniem kamienicy,

wymagające np. opisywania „kamienica siódma z lewej” lub „ta czerwona po prawej tej dużej

z herbem pod dachem”).

9 Zob.: B. Pilichowska, Rok obrzędowy na krakowskim Rynku w minionych stuleciach, [w:] Kraków.

Przestrzenie..., s. 27-49 (tamże wcześniejsza literatura).

10 Na taką mistyfikacyjną rolę współczesnych opowieści tworzonych ad hoc uwagę zwrócił fakt, iż grupie

młodzieży zgromadzonej w katedrze wawelskiej wyjaśniano symboliczne znaczenie gotyckiego grobowca króla

Kazimierza Wielkiego dokonując jego nader swobodnej interpretacji ikonograficznej 10 . Przewodnik miejski

opisujący rzeźbioną postać zmarłego władcy stwierdził bowiem, że królewski pas składa się z ogniw

formowanych w kształt murowanych baszt i bram, zaś pod stopami króla leży martwy bóbr; zdaniem

przewodnika rzeźbiarz zawarł w nagrobku królewskim istotną, choć ukrytą treść: pas królewski symbolizuje

architekturę murowaną, a bóbr architekturę drewnianą, ponieważ – zdaniem przewodnika – powszechnie

wiadomo, iż bobry jedzą drewno; nagrobek odzwierciedla zatem znane porzekadło, iż „król Kazimierz zastał

Polskę drewnianą, a zostawił murowaną”.

Wymownym przykładem takiego działania jest secesyjna kamienica Czynciela (RG. 4),

którą wzniesiono w r. 1908 w narożniku północno-wschodnim, na miejscu wyburzonej

uprzednio kamienicy barokowo-klasycystycznej (nienaruszone pozostały wyłącznie

wczesnogotyckie piwnice z ok. r. 1300 oraz gotyckie 1400). Do dziś jednak kamienica

Czynciela wskazywana jest jako miejsce, gdzie niegdyś stała kamienica, w której mieszkający

przez pewien czas Stanisław Wyspiański napisał w r. 1900 „Wesele” (upamiętnia to

odpowiednia tablica). Fakt, że „oryginalna” kamienica już nie istnieje, a jej rolę niejako

przejęła budowla, która z Wyspiańskim nie miała nic wspólnego, nie umniejsza

w powszechnej, turystycznej świadomości rangi kamienicy (il. 1). Drugim przykładem

uatrakcyjnienia kamienicy narożnej, wzniesionej u zbiegu ulic Św. Anny i Wiślnej („pod

Janem Kapistranem”, RG 26) jest rzekoma lecz atrakcyjna legenda jakoby ok. poł. w. XVI

miał tu swoją pracownię czarnoksiężnik Jan Twardowski. Zazwyczaj pomija się fakt, iż

w latach 1453–4 mieszkał tu kaznodzieja Jan Kapistran, kanonizowany w r. 1724, od imienia

którego kamienica wzięła swą nazwę (il. 2). Wzniesiony nieopodal kamienicy „pod Janem

Kapistranem” pałac Potockich „Pod Barany” wyróżniany jest opowieścią o kabarecie „Pod

Baranami”, nabierającą już powoli cech mitu i legendy. Drugim narożnikiem zachodniej

pierzei jest pałac „Pod Krzysztofory”, do którego odnosi się w miarę dawna legenda

o skarbach ukrytych w piwnicach pałacu, zapisana po raz pierwszy przez Ambrożego

Grabowskiego 11 (il. 3). Wyodrębnienie budowli narożnych przez opatrzenie ich ciekawą

opowieścią nastąpiło również w pierzei północnej, tzn. słynnej linii A-B, gdzie w kamienicy

„Pod Jeleniem” (RG 36), wyznaczającej narożnik pn.-zach., mieścił się od poł. w. XVIII

znany zajazd. W nim to od 5 do 7 września r. 1790 zatrzymał się Wolfgang Goethe, co

oczywiście upamiętnia odpowiednia tablica mimo, iż Goethe nie wykazywał prawie żadnego

zainteresowania Krakowem (poeta zatrzymał się w Krakowie w drodze do pobliskiej kopalni

soli w Wieliczce). W tym samym zajeździe zatrzymał się w r. 1849 car Mikołaj I podczas

tzw. wojny węgierskiej, o czym już jednak żadna tabliczka nie informuje (il. 4). Pierzeję

zamyka kamienica Margrabska upamiętniona w r. 1792 noclegiem Tadeusza Kościuszki – i tu

przewodnicy zazwyczaj przypominają cytowany już wyżej „Lament Pana Radcy nad Basztą

Kościuszki” (il. 5).

Nie ulega zatem wątpliwości, że mamy do czynienia z procesem tworzenia

współczesnych mistyfikacji pozwalającym całkowicie swobodnie wyznaczać nowe punkty

11 Wspomnienia Ambrożego Grabowskiego, t. I, (wyd. S. Estreicher), Kraków 1909 (Biblioteka

Krakowska 40), s. 273-275. Jedna z wersji legendy drukowana była już w r. 1837 w „Gazecie Warszawskiej”.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: