Henryk Kiereś, Relatywizm.pdf

RELATYWIZM (łac. relativus – względny; od: referre – odnosić, oddawać)

– stanowisko głoszące, że prawda jest zmienna, stopniowalna i że zależy od

tego, kto coś twierdzi i w jakich okolicznościach; r. jest związany z idealizmem

filozoficznym; przeciwieństwem r. jest absolutyzm (łac. absolutus – pewny,

bezwarunkowy).

R. pojawił się już w starożytnej Grecji, m.in. w myśli sofistów

(Protagoras, Gorgiasz), a jego przyczyną był kryzys poznawczy, rezultat

rozbieżności stanowisk w sporze o niezawodne źródło wiedzy prawdziwej i

intersubiektywnie sprawdzalnej. W sporze tym debatowano nad kwestią, jaka

władza, czynność (metoda) lub dyspozycja poznawcza gwarantuje osiągnięcie

prawdy o świecie. Na skutek pojawienia się w tym sporze rozbieżnych, a nawet

przeciwstawnych sobie poglądów, wyłoniły się sceptycyzm (gr. 

[skepsis] – dociekanie, powątpiewanie, powstrzymanie się od sądu) oraz

agnostycyzm (gr.  [ágnostos] – niepoznawalny). Sceptycyzm głosi, że

problem prawdy jest problemem nierozstrzygalnym, zaś agnostycyzm

utrzymuje, że nie istnieje metoda poznawcza, za pomocą której można by

wykazać, że prawda istnieje. Na tym tle myślowym relatywiści zwrócili

uwagę, że przynajmniej niektóre zdania są przez nas wypowiadane z

wewnętrznym przekonaniem o ich prawdziwości oraz że niektóre ze zdań

cechuje doraźna użyteczność, stanowią one podstawę skutecznego,

osiągającego jakieś dobro działania. W związku z tym uznali, że względy

psychologiczne i pragmatyczne przemawiają za tym, że prawda istnieje, ale że

jest ona względna. R. jest zatem stanowiskiem w sporze o właściwości prawdy.

Zdaniem relatywistów, za względnością prawdy przemawiają następujące

argumenty: 1) historyczna zmienność kwalifikacji prawdziwości (fałszywości)

przypisywanej określonym zdaniom, tzn. zdania niegdyś uznawane za zdania

prawdziwe dziś są uznawane za fałszywe i na odwrót (np. zdanie „Ziemia jest

płaska” było niegdyś prawdziwe, a dziś jest fałszywe); 2) stopniowalność zdań

pod względem ich prawdziwości względnie fałszywości (np. jeśli w koszu

znajduje się 100 jabłek, to zdanie mówiące, że jabłek jest 95 jest zdaniem

prawdziwszym od zdanie mówiącego, że jabłek jest 90; 3) zależność zdań od

wypowiadających je osób i ich światopoglądów, a także zależność tych osób od

towarzyszących im okoliczności zewnętrznych; okoliczności te wpływają –

czego nie jesteśmy świadomi – na ludzkie postawy wobec świata; i tak, osoby

o odmiennym poglądzie na świat będą głosiły inne prawdy: to, co dla jednej

RELATYWIZM PEF ― © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu

jest prawdziwe, dla drugiej będzie fałszywe; podobnie ma się rzecz ze

zdaniami wypowiadanymi w kontekście różniących się okoliczności

zewnętrznych: to samo zdanie jest w jednej sytuacji prawdziwe, a w innej jest

fałszywe.

Na gruncie teorii poznania naukowego, głównie w dziedzinie

przyrodoznawstwa, r. prawdy przybiera postać tzw. probabilizmu (łac.

probabilis – prawdopodobny, możliwy do zaakceptowania), wg którego zdania

naukowe są zdaniami co najwyżej prawdopodobnymi albo mniej lub bardziej

prawdopodobnymi. Inną jego odmianą związaną z naukami przyrodniczymi

jest tzw. progresywizm (łac. progressus – postęp, rozwój), wg którego

wszystkie lub większość zdań (praw) naukowych cechuje się aktualnie

względnością, ale ponieważ ma miejsce postęp poznawczy w odkrywaniu

prawdy, poszerza się i pogłębia wiedza prawdziwa, dlatego można wnosić, że

w bliżej nieokreślonej przyszłości posiądziemy wiedzę absolutną;

progresywizm jest związany z tzw. historycyzmem w wersji optymistycznej,

który głosi, że kosmos i ludzka kultura podlegają koniecznemu i celowemu

rozwojowi, zmierzają nieuchronnie i z dziejową koniecznością do stanu

doskonałości bytowej (G. W. F. Hegel, A. Comte, K. Marks, P. Teilhard de

Chardin, A. N. Whitehead). Inną odmianą r. jest konwencjonalizm (łac.

conventio – umowa, układ), wg którego sądy tzw. prawdziwe są rezultatem

umowy społecznej, są owocem dialogu i porozumienia (konsensu)

zainteresowanych stron; konwencje są doraźne i zmieniają się wraz ze

zmieniającymi się warunkami życia. Relatywiści stoją na gruncie

nieklasycznych koncepcji prawdy, głównie koncepcji pragmatystycznej i

dialogicznej.

Oceniając r., należy podkreślić, że stanowisko to nie spełnia żadnego z

koniecznych warunków dyskursu naukowego. To, co r. głosi, jest skażone

błędem wewnętrznej sprzeczności, a więc nawet nie jest fałszywe, lecz po

prostu absurdalne, np . kluczowa teza r. „Prawda jest względna” jest tezą, która

jednocześnie akceptuje oraz neguje warunki sensowności (racjonalności)

wypowiedzi, stwierdza bowiem bezwzględnie (absolutnie), że prawda jest

względna, inaczej mówiąc, głoszona przez r. powszechna i bezwarunkowa

względność prawdy nie stosuje się do zdania głoszącego tę względność.

Broniąc własnego stanowiska relatywiści utrzymują, że ich kluczowa teza jest

wyjątkiem od zawartej w niej reguły i że ów wyjątek potwierdza słuszność

RELATYWIZM PEF ― © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu

reguły. W odpowiedzi zauważmy, że, po pierwsze, wyjątek zawsze uchyla

regułę i że, po drugie, gdyby rzeczywiście panowała powszechna względność

prawdy, nigdy tego nie moglibyśmy stwierdzić, bo przecież każda nasza

wypowiedź jest – jak chce tego r. – ex definitione względna.

Nie da się w związku z powyższym utrzymać żadnego ze szczegółowych

argumentów r. I tak, teza głosząca, że prawda jest zmienna, myli ze sobą dwie

różne rzeczy, a mianowicie, prawdziwość lub fałszywość sądu (czyli jego

zgodność lub niezgodność z jego przedmiotem) z uznaniem sądu za prawdziwy

lub fałszywy przez kogoś. Z tego, że ktoś uzna zdanie za prawdziwe, nie

wynika, że zdanie to jest rzeczywiście prawdziwe. Sąd „Ziemia jest płaska”

jest sądem bezwzględnie fałszywym; sąd ten nigdy nie był i nigdy nie będzie

prawdziwy, a jedynie został błędnie uznany za sąd prawdziwy, kiedy ów błąd

rozpoznano, stwierdzono jego fałszywość. Wynika z tego, że zmienia się nie

prawda – sąd jest albo prawdziwy albo fałszywy – lecz zmienia się, czyli

doskonali nasza wiedza o świecie. Dokonuje się to dzięki specjalizacji

poznania i – jak się potocznie mówi – jego rozwojowi, bogaceniu się punktów

widzenia i sprawności stosowanych narzędzi.

Stwierdzenie powyższe podważa kolejną tezę r. Otóż prawda czy

prawdziwość sądu nie jest sprawą stopnia; prawda nie jest stopniowalna,

stopniowalne jest natomiast poznanie – może ono być bardziej czy mniej

sprawne w pozyskiwaniu wiedzy, dlatego jego sprawność jest przedmiotem

krytyki poznania i wymaga treningu poznawczego w danej dziedzinie wiedzy.

Przykłady podawane przez relatywistów, mające świadczyć o stopniowalności

prawdy, mylą ze sobą prawdziwość zdania z jego, by tak rzec, odległością od

prawdy. I tak, jeśli w koszu jest 100 jabłek, to zdaniem prawdziwym będzie

wyłącznie zdanie „W koszu jest 100 jabłek”, natomiast zdanie „W koszu jest

90 jabłek” jest zdaniem bliższym prawdy (a nie prawdziwszym!) od zdania „W

koszu jest 80 jabłek”, ale oba te zdania są zdaniami fałszywymi!

Podobnie ma się rzecz z trzecim argumentem r. Faktem jest, że nasze

wypowiedzi o świecie są warunkowane przez nasz światopogląd i

towarzyszące naszemu życiu okoliczności zewnętrzne, ale z tego nie wynika

względność prawdy. Poznanie (nie tylko) naukowe polega m.in. także na tym,

że się celowo i świadomie rozpoznaje wszelkie podmiotowe (związane z

poznającym człowiekiem), przedmiotowe (związane z poznawanym

przedmiotem) oraz kontekstowe (dotyczące okoliczności) uwarunkowania

naszego poznania, a poznaje się po to, aby zneutralizować je bądź

wyeliminować, mogą one bowiem zniekształcić obraz poznawanego

przedmiotu.

Relatywiści bronią się przed przywołanymi zarzutami, głosząc, że

argumentacja za względnością prawdy wynika z samych faktów, czyli z opisu

tego, jak faktycznie jest, a nie obchodzi ich, jak powinno być, bowiem

powinność to rzecz postulatów i związanych z nimi ideałów czy norm, a

postulaty wyrażają myślenie tzw. życzeniowe, przekraczające granice wiedzy o

poznaniu i prawdzie. W odpowiedzi warto zauważyć, że z tego, co się

faktycznie głosi o prawdzie i co (jakie sądy) uznaje się za sądy prawdziwe, nic

wiążącego dla prawdy i prawdziwości nie wynika. Inaczej mówiąc z

rozbieżności sądów nie wynika relatywizm. Teoria poznania naukowego i

teoria prawdy nie ferują norm czy ideałów, lecz ujawniają to, co jest konieczne

w ludzkim poznaniu i co określa jego prawdziwość, czyli – powtórzmy – jego

zgodność z rzeczywistością. W nauce nie jest ważne, kto głosi tezy i co w tych

tezach głosi, lecz jak uzasadnia sądy, czyli jak wykazuje ich prawdziwość i

sprawdzalność. Każda nauka czy dziedzina wiedzy wypracowuje własne

procedury poznawcze. Polemika z r. pokazuje, że mamy do czynienia ze

stanowiskiem absurdalnym i przez to niebezpiecznym dla kultury i życia

społecznego.

Współcześnie r. jest lansowany przez postmodernizm – nurt myślowy

wyrastający z irracjonalizmu i jego pseudofilozofii.

T. Kotarbiński, Elementy teorii poznania, logiki formalnej i metodologii

nauk , Lw 1929, Wwa 1986 3 ; Krąpiec Dz II; S. Adamczyk, Krytyka ludzkiego

poznania , Lb 1962; A. B. Stępień, Teoria poznania. Zarys kursu

uniwersyteckiego , Lb 1971; J. Hołówka, R. etyczny , Wwa 1981; R. J.

Bernstein, Beyond Objectivism and R. Science, Hermeneutics, and Praxis , Ox

1983; Czy sprzeczność może być racjonalna , Lb 1986; R., Interpretation and

Confrontation , Notre Dame 1989; Język, znaczenie, rozumienie i r. , Wwa 1991;

Aspects of R. Moral, Cognitive and Literary , Lanham 1992; S. Olczyk,

Epistemologiczny sens r. poznawczego , Łódź 1994; Habermas, Rorty,

Kołakowski. Stan filozofii współczesnej , Wwa 1996; R. Rorty, Obiektywność, r.

i prawda (tłum. J. Margański), Wwa 1999; Z. Gierszewski, Kultura,

moralność, względność , Pz 2000; J. A. Majcherek, Źródła r. w nauce i kulturze

XX wieku , Kr 2004.

Henryk Kiereś

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: