Adam Czesławiak

Publiczna Szkoła Podstawowa nr 2

w Sokołowie Podlaskim

POZNAWANIE UCZNIA A PRACA WYCHOWAWCZA NAUCZYCIELA

Istotą zadań należących do wychowawcy klasy jest sprawowanie bezpośredniej opieki nad uczniami i kierowanie życiem zespołowym klasy. Nauczyciel prowadzi w powierzonej mu grupie planową pracę, zmierzającą do pełnej realizacji celów wychowawczych szkoły, przede wszystkim przez wytworzenie zwartego zespołu uczniowskiego, świadomie współdziałającego z nauczycielami bądź wychowawcami w pracy nad osiąganiem przez klasę jak najlepszych wyników w nauce i wychowaniu. Aby jednak skutecznie organizować nauczanie i wychowanie, nauczyciel musi znać swoich uczniów. Musi posiadać informacje dotyczące nie tylko ich cech psychicznych, ale i warunków ich życia, sytuacji rodzinnej, środowiska. Niezbędna jest mu również wiedza o właściwościach zespołu uczniowskiego, który oddano mu pod opiekę. Chodzi tu o poznawanie nie tyle w sensie naukowym,
tj. zgodnym z wszelkimi rygorami wymagań metodologicznych, ile raczej o charakterze praktycznym, czyli podporządkowanym celom wychowawczym, jakie przyświecają nauczycielom i wychowawcom. Nie oznacza to bynajmniej, iż nie powinni oni poznawać swych podopiecznych w sposób metodologicznie poprawny, lub że nie obowiązują ich żadne zasady badań pedagogicznych. Rzecz jasna im takie poznanie jest bliższe tego rodzaju zasadom, tym większa przysługuje im wartość poznawcza i użyteczność praktyczna.

Poznawanie dzieci i młodzieży przez wychowawców i nauczycieli służy wspomaganiu rozwoju psychicznego jak i społecznego wychowanków, w znaczącym stopniu intensyfikuje oddziaływanie wychowawcze, jest jednym z ważniejszych czynników usprawniających pracę wychowawczą nauczyciela. Jest procesem, który ma wyraźnie charakter praktyczny.
Cele poznawania uczniów

Zdobywanie przez nauczyciela informacji o swych wychowankach w znacznym stopniu ułatwia organizację i prowadzenie przez niego pracy wychowawczej. Zdobywanie informacji, służące sprawie poznawania uczniów często określa się w literaturze pedagogicznej mianem działania rozpoznawczego[1].

Konieczność zdobywania informacji o uczniach może być jednak właściwie ocenione dopiero na tle całokształtu procesu wychowawczego. Jest rzeczą oczywistą, że zdobywanie informacji nie może być nigdy celem samym w sobie i źle stałoby się, gdyby ktoś odniósł wrażenie, iż działania zmierzające do poznania uczniów mogą zastępować działania wychowawcze. Poznawanie uczniów jest bowiem nie oddziaływaniem wychowawczym,
a jedynie zbieraniem danych umożliwiających prowadzenie pracy wychowawczej opartej na racjonalnych podstawach. Jest to działanie, które pełni wobec procesu wychowania rolę służebną.

Celem rozpoznania może więc być diagnoza zjawiska, które budzi niepokój nauczyciela, rozpoznanie prowadzi się także chcąc zdobyć informacje o warunkach,
w których będzie prowadziło się działalność wychowawczą, niekiedy zdarza się też,
że rozpoznanie prowadzone będzie w celu zorientowania się, jaki jest stan, w stosunku
do którego wychowawca powinien dokonać zmian. Działanie rozpoznawcze może być także prowadzone w celu sprawdzenia skutków oddziaływań pedagogicznych. Tego rodzaju zdobywaniem informacji może być badanie postaw i poglądów wobec spraw istotnych wychowawczo. Takie działania rozpoznawcze prowadzone są po pewnym ciągu oddziaływań wychowawczych w celu określenia ich rezultatów.

              Działanie rozpoznawcze nie ma stałego miejsca w procesie wychowania, ponieważ może pojawić się we wszystkich jego stadiach. Najbardziej potrzebne i zasadne będzie
na początku kontaktów wychowawcy z zespołem uczniowskim i jego poszczególnymi członkami lub przy rozpoczynaniu określonych etapów pracy. Bywa jednak także niezbędne w trakcie procesu wychowawczego, chociaż w tym wypadku dotyczy głównie jednostek, których postępowanie wskazuje na odbieganie od standardów klasy lub na nieskuteczność zabiegów wychowawczych. Czasami też zbieranie informacji może następować pod koniec procesu wychowawczego – szczególnie dla podsumowania jego rezultatów i wyciągnięcia wniosków przydatnych do dalszej pracy pedagogicznej z dziećmi i młodzieżą.

Niekiedy zdobywanie informacji organizowane jest dla poinformowania uczniów. Wychowawca wykonuje je przede wszystkim dlatego, aby uczeń mógł sam dowiedzieć się czegoś o sobie, aby mógł dostrzec rezultaty swojej pracy i porównać je z rezultatami uzyskiwanymi przez kolegów, aby zachęcić go do samokształcenia bądź samodoskonalenia.

Często w rozpoznaniu należy położyć nacisk na prognozę dalszego postępowania, ponieważ przewidywanie stanów przyszłych może być ważne nawet wówczas,
gdy aktualnego stanu rzeczy nie uważamy za niewłaściwy.

Czasem gromadzenie informacji potrzebne jest wychowawcy do określenia przeciętnej wartości zjawiska, czyli np. stwierdzenia, jakie zainteresowania są typowe, jakie aspiracje kulturalne występują u uczniów. Nauczyciel zbierający takie informacje chce po prostu sprawdzić, jaki rozkład odpowiedzi charakteryzuję jego grupę uczniów. Tego rodzaju działania należy uznać za pożądane, ponieważ zwiększają one wiedzę nauczyciela
o wychowankach, umożliwiają mu zdobycie pewnego wyczucia na temat tego, co jest
w normie zwykle pojawiających się zachowań, a co od tej normy odbiega. Poczucie to okazuje się bardzo przydatne przy zetknięciu się wychowawcy z uczniami o cechach negatywnych czy wybitnie pozytywnych – będzie on umiał określić, w jakiej dziedzinie
i w jakim stopniu uczniowie ci są gorsi bądź lepsi od swych rówieśników.

Sfery wiedzy o wychowanku

              Traktowanie procesu wychowania jako jednostronnego przepływu informacji
od nauczyciela do ucznia jest całkowicie niewystarczające. Proces wychowania jest procesem wzajemnej wymiany informacji[2]. W proces ten zaangażowane są nie tylko umiejętności dydaktyczne nauczyciela i nie tylko zdolności poszczególnych uczniów, ale uczestniczą
w nich także takie czynniki jak: motywacja ucznia, jego zainteresowania czy stosunki w grupie rówieśniczej. Konfiguracja tych czynników tworzy u każdego ucznia pewien niepowtarzalny układ. Aby wykorzystać ten układ do pracy wychowawczej, trzeba jak najwięcej o nim wiedzieć. W związku z tym nauczyciel musi zdobywać informacje zarówno
o uczniu, jak i sprawach wywierających wpływ na jego kształcenie i wychowanie.

              Realizując cele dydaktyczne nauczyciel organizuje sobie dopływ informacji
o skutkach nauczania – informacje te dotyczą tego, jak przebiega proces uczenia się danego ucznia. Wiedza ta potrzebna jest głównie do wprowadzenia korekt w przebiegu procesu nauczania bądź w postępowaniu ucznia. Inny rodzaj informacji odnosi się do tego, ile uczeń skorzystał z poszczególnych etapów procesu kształcenia. Wiedza ta potrzebna jest nauczycielowi przy ocenie wyników i starań ucznia. Powyższe typy informacji zdobywane są w szkole za pomocą sprawdzianów wiadomości przeprowadzanych w formie odpytywania, klasówek, testów, itp.

              Istnieje jeszcze inny rodzaj informacji, obejmujących tzw. efekty oddziaływania społeczno-emocjonalnego, albo inaczej: „skutki wychowawcze” w wąskim, ograniczonym tylko do spraw społeczno-emocjonalno-moralnych, tego słowa znaczeniu. Wiedza o nich jest niezbędna do prowadzenia planowanej pracy wychowawczej.

Zadaniem nauczyciela, poza realizacją zadań dydaktycznych, jest także wypełnianie określonych zadań wychowawczych, sprowadzających się, najogólniej rzecz ujmując,
do wyrobienia u uczniów pewnych nawyków zachowań i postaw. Informacje o skuteczności tych oddziaływań są nauczycielowi niezbędne. Aby efektywnie prowadzić wychowanie, wychowawcy potrzebne są jednak również wiadomości charakteryzujące układ, w obrębie którego prowadzi się oddziaływania pedagogiczne.

Działania rozpoznawcze można prowadzić w następujących dziedzinach:

1. Wiedza o uczniu – obejmująca niektóre właściwości rozwoju społeczno-emocjonalnego ucznia oraz niektóre właściwości umysłowości ucznia. Wiedza ta potrzebna jest
   do zrozumienia niepowodzeń czy trudności ucznia w szkole oraz jego zachowań, potrzeb
   i motywów.
2. Wiedza o zespole wychowanków – nie można bowiem zrozumieć zjawisk wynikających
   z procesu nauczania jeśli nie odniesie się wielu spraw dotyczących poszczególnych uczniów do problematyki zespołu uczniowskiego. Nawet bogaty zasób wiedzy
   o poszczególnych uczniach nie daje bowiem jeszcze wiedzy o ich zespole.
3. Wiedza o postawach, poglądach i opiniach uczniów związanych z różnymi ważnymi
   dla wychowania obiektami.
4. Wiedza o stosunku uczniów do szkoły i jej wymagań, w skład której zaliczyć można stosunek uczniów do nauczycieli, nastawienie i oczekiwania w stosunku do nich, identyfikacja z nimi oraz stosunek do przedmiotu nauczania.
5. Wiedza dotycząca pozaszkolnej aktywności ucznia oraz całokształtu wpływów,
   którym podlega on wskutek kontaktowania się ze środowiskiem społecznym.
6. Własna działalność dydaktyczno-wychowawcza nauczyciela, który powinien być zainteresowany wyrobieniem sobie obiektywnego sądu o własnej działalności[3].

Przedmioty wymienionych działań wychowawczych są dość rozległe. Niektóre z nich dotyczą ucznia, inne jego kolegów lub całej ich grupy traktowanej jako jedność, jeszcze inne rodziców czy pozostałych osób związanych z wychowankiem. Nie są to oczywiście wszystkie sfery poznania wychowanka. Przedstawione powyżej w sposób najbardziej optymalny mogą służyć nauczycielom i wychowawcom w procesie gromadzenia informacji o uczniach,
a w efekcie udoskonaleniu oddziaływań wychowawczych na nich kierowanych.

Warunki poznawania uczniów             

Działanie rozpoznawcze nie jest tożsame z działaniem wychowawczym – lecz jest jakby jego przygotowaniem, uzupełnieniem, korygowaniem, a czasem też podsumowaniem. Nie wynika z tego wszakże, aby można było dowolnie łączyć każdy rodzaj działania wychowawczego ze zdobywaniem informacji. Przede wszystkim nie do pogodzenia
z postulatami leżącymi u podstaw zdobywania informacji będą autokratyczne i surowe metody oparte na strachu, nieposzanowanie godności ucznia i jego praw do bycia partnerem w procesie wychowania. W klimacie nienawiści do nauczyciela większość dostępnych technik zdobywania informacji staje się nieskuteczna; uczniowie będą udzielać informacji nieszczerych lub po prostu nie udzielą ich wcale. Pamiętać wobec tego należy, aby zapewnić każdemu wychowankowi przysługujące mu prawo do szacunku, do samostanowienia, prawo do wolności od nadmiernego lęku, od upokorzeń i bezwzględnego posłuszeństwa. Nauczyciel-wychowawca musi pamiętać, że zebrane informacje mają służyć mu przede wszystkim do usprawniania i unowocześniania pracy wychowawczej z dziećmi i młodzieżą,
a nie do zaspokajania jego ciekawości. Gdyby służyły wyłącznie temu ostatniemu celowi, mogłoby wyrządzić więcej szkody niż pożytku.

Chcąc skutecznie poznawać uczniów wychowawca powinien pamiętać o kilku podstawowych zasadach usprawniających, czy wręcz umożliwiających gromadzenie informacji. Są to:

-           Szczerość – jeśli uczniowie postrzegają nauczyciela jako osobę nieszczerą, nie powinno dziwić, że nie chcą, by zbyt dużo o nich wiedział.

-           Zdawanie sobie sprawy ze „szkolnego” dystansu – wielu uczniów traktuje nauczyciela jako psychicznie odległego, do którego trudno jest „dotrzeć”.

-           Umożliwienie przepływu informacji – nie może występować sytuacja sztywnego podziału ról, gdzie nauczyciel jest od zadawania pytań, uczeń od odpowiadania, bądź nauczyciel od wyrażania sądów, uczeń zaś od potakiwania.

-           Zorientowanie się, co kto widzi – w obcowaniu z uczniami nauczyciel inaczej postrzega sytuację niż uczniowie, co może stać się źródłem nieporozumień.

-           Rozumienie kontaktów niewerbalnych – uczniowie często starają się przekazać swoje nastroje, odczucia, pragnienia bez użycia mowy, poprzez porozumienie niewerbalne: uśmiechy, mimikę twarzy, ruchy głowy.

-           Zaufanie ze strony uczniów – nie można żądać zaufania tylko dlatego, że jest się nauczycielem; na zaufanie trzeba zasłużyć.

-           Empatia – działania rozpoznawcze nie odniosą sukcesu, jeśli wychowawca nie będzie potrafił wczuwać się w sytuację młodego człowieka, nie będzie rozumiał jego stanów psychicznych.

              Zwrócić także należy uwagę na zjawiska utrudniające poznawanie uczniów:

-           Sytuacje ograniczenia możliwości obserwowania – kontakt nauczyciela z uczniami
w klasie jest raczej dość ograniczony, tylko niektóre właściwości uczniów mogą się tu ujawnić, dlatego też, aby lepiej poznać uczniów należy wyjść poza klasę – nawet jeden dzień na wycieczce pozwoli zobaczyć ich z innej strony.

-           Nauczycielskie widzenie świata – nauczyciel powinien zdawać sobie spraw, że często wykazuje tendencję do nauczycielskiego sposobu postrzegania młodego człowieka, bogactwo jego cech psychicznych i umysłowych sprowadzając do odpowiedzi
na pytania: Czy dobrze się uczy?, Czy poprawnie się zachowuje? W skrajnych przypadkach nauczycielskiego widzenia ucznia może pojawić się „efekt aureoli” („efekt halo”), czyli wzajemne przenikanie się odpowiedzi na oba pytania – ktoś, kto źle się zachowuje, zaczyna być postrzegany także jako źle uczący się.

-           Nadmierna władza nad porozumiewaniem się w klasie – tylko nauczyciel ma prawo do wypowiadania komunikatów na temat wypowiedzi (tzw. metakomunikatów), panuje nad kolejnością wypowiedzi, określa, co ma być powiedziane, ma poza tym prawo przerywania, poprawiania[4].

Główne sposoby poznawania uczniów

Upraszczając, można powiedzieć, że poznajemy drugiego człowieka obserwując go lub uzyskując od niego informacje wywołane przez pytania. Niekiedy mówi się też o metodach projekcyjnych wykorzystujących fakt, że niektóre z ukrytych myśli człowieka manifestowane są pośrednio w jego zachowaniu lub wytworach.

Nauczyciel-wychowawca może poznawać uczniów, stosując:

-           obserwację (wraz z jej odmianami),

-           ankiety (zadawanie pytań z możliwością uzyskania odpowiedzi na piśmie),

-           wywiad i rozmowę (zadawanie pytań z możliwością uzyskania odpowiedzi ustnych),

-           wypracowanie,

-           skalę ocen,

-           techniki socjometryczne (zadawanie specyficznych pytań dotyczących wzajemnej atrakcyjności osób w zespole, klasie),

-           metody autoekspresyjne,

-           eksperyment,

-           studium przypadku

-           zapis zbiorczy.

Z racji ograniczonej objętości artykułu, a także trochę z przekory, nie charakteryzuję poszczególnych metod i technik gromadzenia informacji. Literatura pedagogiczna przedstawia je o wiele dokładniej. Wystarczy tylko po nią sięgnąć…

Uwagi końcowe

Podsumowując zagadnienie poznawania uczniów w pracy wychowawczej jeszcze raz podkreślić należy, iż głównym celem przyświecającym nauczycielowi przy gromadzeniu wszelkich informacji o uczniach powinna być chęć zrozumienia przyczyn zaistniałego stanu rzeczy, powodu wystąpienia danego zjawiska lub przebiegu jakiegoś procesu,
a nie zaspokojenie własnej ciekawości. Gromadzenie danych nie może wywoływać wśród uczniów wrażenia, że są osaczani, że w kartotekach gromadzi się notatki o ich wykroczeniach, aby żadne z nich nie zostało zapomniane, lecz musi stać się czymś,
co w oczach uczniów będzie procesem niezbędnym w nawiązywaniu prawidłowych partnerskich kontaktów interpersonalnych z kadra pedagogiczną. Będzie czymś, co uczniowie zaakceptują i uznają za potrzebne, a wręcz niezbędne w nawiązywaniu jak najlepszych stosunków ze swymi wychowawcami czy opiekunami.

Bibliografia

1. Janowski A.: Poznawanie uczniów. Zdobywanie informacji w pracy wychowawczej. Warszawa 1975, WSiP
2. Kruszewski K. (red.): Sztuka nauczania. Czynności nauczyciela. Warszawa 2004, Wydawnictwo Naukowe PWN
3. Lewin A. (red.): Wychowawca gromadzi materiały o klasie. Warszawa 1963, „Nasza Księgarnia”

4.      Łobocki M.: ABC wychowania dla nauczycieli i wychowawców. Warszawa 1992, WSiP

5.      Łobocki M.: Metody i techniki badań pedagogicznych. Kraków 2000, Oficyna Wydawnicza „Impuls”

6.      Łobocki M.: Rola informacji zwrotnych w pracy wychowawczej. „Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze” nr 5/1993

7.      Łobocki M.: Teoria wychowania w zarysie. Kraków 2003, Oficyna Wydawnicza „Impuls”

8.      Pilch T., Bauman T.: Zasady badań pedagogicznych. Strategie ilościowe i jakościowe. Warszawa 2001, Wydawnictwo Akademickie „Żak”

9.      Zaczyński W.: Praca badawcza nauczyciela. Warszawa 1995, WSiP

1