1
Na podstawie: Ks. W. Rakocy CM, Chronologia Starego Testamentu, Kraków 1994.
Mówiąc o chronologii Starego Testamentu trzeba mieć na uwadze, że jest to okres sięgający początków stworzenia (Rdz 1-11) a zatem niemożliwy do ustalenia w czasie w swej pierwszej fazie. Także większość postaci i wydarzeń z tamtego okresu, które tak żywo są opisane w Biblii trzeba uznać za fikcję literacką. Głównym zamiarem autora natchnionego było ukazanie ich teologicznego charakteru a nie historyczności. Nasuwa się zatem pytanie od którego momentu wydarzenia opisane w Biblii można traktować jako faktycznie zaistniałe. Najczęściej wskazuje się na królestwo dawidowo-salomonowe, gdyż od tamtego czasu Izrael zaczyna istnieć jako wspólnota etniczna i polityczna. Są to według Biblii początki państwowości izraelskiej. Zastanawia fakt, że poza tekstami biblijnymi opisującymi ten okres, które na marginesie powstały dużo później, nie istnieje żadna wzmianka w tekstach starożytnego Bliskiego Wschodu potwierdzająca istnienie państwowości izraelskiej w tamtym okresie. Co prawda najstarsza wzmianka o istnieniu Izraela pochodzi z drugiej połowy XIII w. p.n.e. (zob. niżej) ale jej znaczenie nie jest do końca jasne. Pierwsze pewne świadectwa pochodzą dopiero z drugiej połowy IX wieku. W takim wypadku, co do wydarzeń poprzedzających czasy Dawida i Salomona nie można mieć pewności historycznej. Zasadniczo jedynym ich źródłem są teksty biblijne. Dlatego też zostaną potraktowane w dużym skrócie.
Okres Patriarchów (Rdz 12-50)
ok. 1800-1750 - historia Abrahama powołanego przez Boga, który wyrusza z Ur Chaldejskiego w Mezopotamii i udaje się do Kanaanu, tj. późniejszej Palestyny. Tu koło Sychem, u stóp góry Garizim, wybudował swój pierwszy ołtarz po przybyciu do Kanaanu (Rdz 12,6-7). Dla Samarytan góra Garizim stała się później miejscem prawdziwego kultu Boga, a nie Jerozolima jak utrzymywali Żydzi. Potwierdzają to słowa Samarytanki skierowane do Jezusa (J 4,20). W Kanaanie urodził się Abrahamowi w wieku stu lat Izaak (Rdz 21,5), ojciec Jakuba i Ezawa.
W związku z Abrahamem wspomina się także po raz pierwszy sanktuarium w Betel (Rdz 12,8), gdzie wybudował ołtarz, a Jakub ujrzał we śnie drabinę i wstępujących i zstępujących po niej aniołów (Rdz 28,llnn.).
ok. 1792-1750 - jest to czas panowania w Babilonii Hammurabiego, najbardziej znanego króla z pierwszej amoryckiej dynastii. Jest on promotorem słynnego kodeksu praw powstałego pod koniec jego panowania i zawierającego 282 przepisy prawne.
ok. 1700 - Patriarcha Jakub; etniczne początki Izraela. Jego historia jest opisana w Rdz 25-50. Bóg zmienił jego imię na Izrael (Rdz 32,28; 35,10), gdyż od niego wszyscy należą do Izraela. Jego synowie dali początek dwunastu pokoleniom Izraela: Ruben, Symeon, Lewi, Juda, Issachar, Zabulon, Beniamin, Dan, Neftali, Gad, Aser i Józef.
ok. 1650 - Józef jest centralną postacią w Rdz 37,1-47,27. Sprzedany do Egiptu zostaje tam mianowany zarządcą dóbr faraona. Jakub razem ze swymi synami zstępuje do Egiptu i osiedla się w ziemi Goszen. Początkowo byli traktowani dobrze. Po pewnym czasie stali się jednak niewolnikami (por. Wj 1,11). Są to początki niewoli w Egipcie. Niektórzy sądzą, że pobyt Józefa w ziemi Goszen rozpoczął się, kiedy w Egipcie panowała XV-ta i XVI-ta dynastia (ok. 1700-1550). Byli to Hyksosi, których egipskie teksty określają jako "obcych władców". Faktycznie byli w dużej mierze pochodzenia semickiego (egip. "azjaci"; por. Rdz 5,32), podobnie jak Izraelici, i podbili Egipt w okresie wielkich wędrówek Amorytów, tj. około 1700 roku. Kiedy jednak zostali wyparci z Egiptu, nowa dynastia zaczęłaby uciskać Izraelitów. Hipoteza napotyka jednak na liczne trudności i została przez wielu uczonych odrzucona.
ok. 1370 - listy z el-Amarna w Egipcie. Jest to korespondencja dyplomatyczna faraona Amenhotepa IV, która rzuca światło na stosunki istniejące w Kanaanie. Za jego czasów dochodziło tam do ciągłych walk między miastami. Między innymi władca Sychem z pomocą Habiru (Hapiru) zdobył Gezer i Megiddo oraz miasta leżące w dolinie Dotan, Ezdrelon i na równinie Szaron. Wzmiankę o Habiru łączy się z Hebrajczykami i z opanowaniem przez, nich Kanaanu. Pewien związek między nimi jest niepodważalny, chociaż o przeszło wiek wyprzedza podbój Kanaanu.
Koniec niewoli egipskiej i wejście do Kanaanu (Wj - Joz)
ok. 1270-1250 - kończy się niewola egipska trwająca około czterystu lat (por. Wj 12,40-41). Najczęściej wskazuje się na faraona Ramzesa II (1299-1232), za którego panowania miałoby nastąpić wyjście z Egiptu. Izraelici wychodzą z Egiptu pod wodzą Mojżesza i przez czterdzieści lat (cyfra może mieć znaczenie symboliczne) zmierzają do Ziemi Obiecanej. Jednym z największych wydarzeń jakie miały miejsce podczas wędrówki Izraelitów było przejście przez Morze Czerwone (Wj 12,17-14,31). Tłumaczenie hebrajskiego terminu jako "Morze Czerwone" sięga czasów Septuaginty, i nie jest poprawne. Takie tłumaczenie zawdzięczamy najprawdopodobniej dwom tekstom (1 Krl 9,26; Jr 49,21), w których wyrażenie odnosi się do wschodniego ramienia Morza Czerwonego, tj. do dzisiejszej Zatoki Aqaba. Hebrajski termin znaczy w pierwszym rzędzie "szuwary, zarośla", które jeszcze dziś występują w delcie Nilu. Przejście przez tzw. "Morze Czerwone" byłoby przejściem przez rozległe połacie sitowia w delcie Nilu.
Drugim niezwykle ważnym wydarzeniem w drodze do Kanaanu było nadanie na Synaju Prawa (Wj 19nn.). Prawa, które otrzymali Izraelici są spisane w tzw. Księdze Przymierza (Wj 20,23-23,33). Stanowią je przede wszystkim Dekalog (dziesięć przykazań) i różne przepisy o charakterze cywilnym, karnym i kultowym.
Tuż przed wejściem do Kanaanu umiera Mojżesz i zostaje pochowany na terenie Moabu. Wcześniej z góry Nebo oglądał panoramę Ziemi Obiecanej (Pwt 34,1-4).
ok. 1230 - Izraelici wchodzą do Ziemi Obiecanej pod wodzą Jozuego, którego Bóg naznaczył jako następcę Mojżesza (Lb 27,12-23; Pwt 3,28; 31,14). Po przejściu Jordanu ma miejsce znany opis zdobycia Jerycha (Joz 6). Współczesna archeologia wykazuje, że miasto było już wówczas zburzone od przynajmniej 150 lat. Po pokonaniu mieszkańców Kanaanu Jozue przydzielił każdemu pokoleniu terytorium jako ich dziedzictwo (Joz 13-21).
ok. 1220 - powstaje w Egipcie stela faraona Mernepty (1224-1204). Jest to najstarsza wzmianka o istnieniu Izraela, znaleziona w Tebach. Jej kopię znaleziono również w Karnak, co potwierdza poprawność odczytanej nazwy. Stela wymienia ludy, które faraon Mernepta uczynił swymi wasalami. Pośród nich znajduje się Izrael, umiejscowiony w Kanaanie, ale określony najprawdopodobniej jako lud koczowniczy. Interpretacja nie jest całkowicie jasna. Gdyby faktycznie tak było, Izrael byłby jeszcze w przejściowej fazie rozwoju.
ok. 1200 - Wybrzeża Palestyny zalała fala Ludów Morskich przybyłych z wysp i pomocnych części Morza Śródziemnego. Część spośród nich zajęła terytorium od Gazy po Ekron, tzw. Równinę Szefela i znamy ich jako Filistynów. Utworzyli konfederację pięciu miast zwaną Pentapolem. Oprócz już wspomnianych należały do niej jeszcze Aszdod, Aszkelon i Gat. Lud len wsławił się ciągłymi walkami z Hebrajczykami.
Okres Sędziów (Sdz)
ok. 1200-1025 - w tym okresie sprawowali władzę nad Izraelem Sędziowie. Księga Sędziów wymienia ich trzynastu: Otniel (3,7-11), Ehud (3,12-30), Szamgar (3,31), Debora (4-5), Gedeon (6-8), Abimelek (9), Tola (10,1-2), Jair (10,3-5), Jefte (10,6-12,7), Ibsan (12,8-10), Elon (12,11-12), Abdon (12,13-15) i Samson (13-16).
ok. 1050 - Arka Przymierza zostaje wzięta z Szilo przez Izraelitów i dostaje się do niewoli filistyńskiej po przegranej bitwie pod Afek. Na wieść o tym, i o śmierci dwóch swoich synów, umiera kapłan Heli (1 Sm 4-5).
Na ten okres przypada działalność proroka Samuela uważanego za ostatniego sędziego Izraela (1 Sm 7nn.). Jako chłopiec został poświęcony na służbę Bogu, którą pełnił w Szilo pod okiem Helego (1 Sm 3). Po upadku sanktuarium w Szilo sprawował sądy nad Izraelem w Rama. Każdego roku odbywał podróż do Betel, Gilgal i Mispa sprawując również tam sądy (1 Sm 7,16-17). Jego największym wkładem była rola jaką odegrał w formowaniu się monarchii izraelskiej namaszczając Saula na króla w Izraelu, a następnie Dawida. Samuel zmarł w Rama w momencie, kiedy Saul prześladował Dawida.
Powstanie monarchii w Izraelu (1 Sm 8 - 1 Krl 11)
1040-1010 - Saul, pochodzący z pokolenia Beniamina (1 Sm 9,1-2), zostaje pierwszym królem w Izraelu; namaszczony przez Samuela (1 Sm 10,lnn.). Dokonuje zjednoczenia pokoleń, które dotychczas byty autonomiczne. Nie miały one wiele wspólnego ze sobą. Łączyła je jedynie świątynia w Szilo (1 Sm 1-3).
Saul odniósł wiele zwycięstw nad Filistynami. W jego imieniu walczył także młody Dawid odnosząc tak wielkie sukcesy, że zrodziło to u Saula zazdrość i próbował go zabić. Dawid musiał uciekać przed nim i schronił się ostatecznie w kraju Filistynów. Saul zginął w bitwie stoczonej z Filistynami w okolicach gór Gilboa w pobliżu miasta Betszean (1 Sm 31).
1010-970 - Dawid zostaje namaszczony przez Samuela na króla Izraela jeszcze za życia Saula (1 Sm 16,1-13). Nastąpiło to po sprzeniewierzeniu się Saula, który nie wypełnił Bożego rozkazu obłożenia klątwą Amalekitów i całej ich własności (1 Sm 15). Dawid pochodził z pokolenia Judy i był najmłodszym z siedmiu synów Jessego Betlejemity. Panowanie Dawida miało dwie fazy: siedem i pół roku panował w Judei a trzydzieści trzy lata nad całym Izraelem. Kiedy zaczął panować w Judei miał trzydzieści lat:
Jak długo Dawid panował w Judei, Hebron mógł być stolicą jego królestwa. Kiedy jednak rozciągnął swą władzę nad wszystkimi pokoleniami, zdecydował się przenieść stolicę do Jerozolimy, która wówczas była miastem Jebuzytów (2Sm 5,6-9). Wybrał neutralne miejsce, które miało być znakiem jedności między wszystkimi pokoleniami.
Dawid uczynił Jerozolimę nie tylko twierdzą ale również centrum religijnym Izraela sprowadzając Arkę Przymierza (2Sm 6). W jego zamiarach było wybudowanie świątyni. Nie udało mu się spełnić tego planu, który zrealizuje później jego syn Salomon. Dawid zmarł w Jerozolimie w wieku lat siedemdziesięciu jeden (1 Krl 2,10).
970-931 - Salomon zostaje trzecim królem Izraela po swym ojcu Dawidzie. Był drugim synem Dawida z Batszebą (2Sm 12,24). Koronacja Salomona miała miejsce za życia Dawida i jej celem było wykluczenie innych pretendentów do tronu (1 Krl 1,8-40). Jako król umocnił królestwo swego ojca. Podzielił całe terytorium, poza Judea, na dwanaście okręgów nie zważając na dawne granice pokoleń. Roztoczył w ten sposób kontrolę nad całym państwem. W czwartym roku panowania rozpoczął budowę świątyni. Prace trwały siedem lat i zostały zakończone w jedenastym roku jego panowania (1 Krl 6).
Salomon umocnił Jerozolimę, zdobył ważniejsze miasta jak Megiddo, Hazor i Gezer i zakończył ostatecznie podbój Kanaanu. Jego królestwo słynęło z handlu. Jego statki pływały do najodleglejszych znanych wówczas portów, tak że podróż trwała do trzech lat (9,26-28; 10,22). O znaczeniu jego królestwa świadczy również poślubienie córki faraona (1 Krl 3,1). Chociaż Bóg dał mu mądrość jakiej nie znano w jego czasach (1 Krl 3,4nn.), liczne małżeństwa z pogańskimi księżniczkami odwiodły go od kultu prawdziwego Boga (1 Krl 11,1-8). Salomon zmarł w Jerozolimie a rządy przejął po nim jego syn Roboam (1 Krl 11,43).
Podział Królestwa Izraela (1 Krl 12 nn.)
W latach od ok. 931 do niewoli asyryjskiej w 721 roku królestwo dawidowo-salomonowe było podzielone na Królestwo Judzkie (południowe) i Królestwo Izraelskie (północne). Pierwsze stanowiły pokolenia Judy i Beniamina; drugie pozostałe dziesięć pokoleń. Nastąpiło to po śmierci Salomona i pierwszych pięć dekad charakteryzowała wzajemna wrogość.
Król. Judzkie (południowe) Król. Izraelskie (północne)
Roboam (931-914) Jeroboam I (931-909)
Roboam miał czterdzieści jeden lat, kiedy zaczął królować w Izraelu po swym ojcu Salomonie (1 Krl 12,1; 14,21). W krótkim czasie doszło do konfliktu z północnymi pokoleniami i do powstania oddzielnego królestwa, którego pierwszym królem został Jeroboam I (1 Krl 12,3-16). Tylko Judea i część pokolenia Beniamina poparły Roboama, który usunął się do Jerozolimy. Roboam pozostał wierny Bogu Izraela tylko przez trzy lata (2Krn 11,13-17), po czym zaczął czcić pogańskich bożków.
Jeroboam pochodził z pokolenia Efraima i był synem Nebata i Serui (1 Krl 11,26). Obwołany królem przez północne pokolenia, stolicą swego królestwa uczynił najpierw Sychem a następnie Tirsę. Z obawy, aby północne pokolenia udając się na święta do Jerozolimy nie odwróciły się od niego, kazał ulać dwa cielce i umieścić jednego na samej północy, w Dan, a drugiego w Betel, niedaleko granicy z Judea (1 Krl 12,26-30). Tym sposobem zapoczątkował bałwochwalczy kult w Izraelu.
Abijam (914-911)
Asa (911-874)
Nadab (909-908)
Basza (908-886)
Ela (886-885)
Omri (885-873)
Okres dynastii Omriego (885-843) wzmocnił znaczenie Królestwa Izraela. Brak wzmianki o przodkach Omriego należy rozumieć jako próbę ukrycia jego nie-izraelskiego pochodzenia. Omri założył ok. 870 roku miasto Samarię, która stała się nową stolicą państwa pomocnego. Chociaż oddał niektóre północne terytoria królowi Syrii Ben-Adadowi, to pełnym sukcesem zakończył się podbój Moabu, który uczynił swym wasalem. Pod rządami Jozafata w Judei, ta stała się sprzymierzeńcem Królestwa Izraela. Znaczenie królestwa Omriego podkreślają teksty asyryjskie powstałe przeszło wiek później, a określające Izrael jako "dom Omriego".
Przypuszcza się, że w tym czasie oba królestwa miały większe znaczenie niż w czasach Salomona. Teksty biblijne odnoszą się negatywnie do panowania Omriego (1 Krl 16,25), co było spowodowane propagowaniem synkretyzmu religijnego w Samarii za jego czasów.
Jozafat (874-850) Achab (873-851)
Działalność proroka Eliasza przypada na czas, kiedy Achab, syn Omriego, propagował kult Baala w miejsce kultu Jahwe, prawdopodobnie pod wpływem swej fenickiej żony Izebel. Eliasz pochodził z Tiszbe w Gileadzie a działał w Królestwie Izraelskim. Po zabiciu 450 proroków Baala na górze Karmel (1 Krl 18,20-40), był zmuszony uchodzić przed gniewem Izebel. Podążył w kierunku południowym aż dotarł do góry Horeb (Synaj), gdzie kilka wieków wcześniej Mojżesz otrzymał tablice Prawa (1 Krl 19,1-14). Eliasz podobnie jak Henoch (Rdz 5,25) nie umarł śmiercią naturalną ale został porwany do nieba (2Krl 2). Przed swym odejściem uczynił swym następcą, na polecenie Boże, Elizeusza.
Za panowania króla Achaba powstała stela Meszy, króla Moabu. Razem z annałami asyryjskimi jest to najstarsze świadectwo potwierdzające istnienie monarchii w Izraelu. Mesza opanował Moab ok. 865 roku ale został zmuszony do płacenia daniny Achabowi. Po śmierci Achaba zaprzestał jej płacenia doprowadzając w ten sposób do wojny (2Krl 3,6-27). Według słów znajdujących się na sieli, Mesza odniósł zdecydowane zwycięstwo nad Izraelem, co tylko w części potwierdza tekst biblijny (2 Krl 3,26-27).
Ochozjasz (851-849)
Joram Judz. (850-843) Joram Izrael. (849-843)
Działalność proroka Elizeusza w Królestwie Izraela trwała około pół wieku (ok. 849-799). Jego posłannictwo charakteryzowała wielka liczba cudów jak na przykład uzdrowienie z trądu Naamana, wodza wojsk króla Aramu (2 Krl 5). Elizeusz dopełnił także polecenia, które otrzymał Eliasz (1 Krl 19,15-21), aby namaścił Chazaela na króla Aramu i Jehu na króla Izraela. Chociaż nie namaścił osobiście Chazaela, ale przepowiedział, że zostanie następcą Ben-Hadada (2 Krl 8,8-15). Nie namaścił również osobiście Jehu ale posłał jednego ze swych uczniów dając mu naczynie z oliwą (2Krl 9). Elizeusz zmarł za panowania Joasza Izraelskiego (2 Krl 13,14-20).
Ochozjasz (843)
Atalia (843-837) Jehu (843-816)
Atalia była żoną Jorama Judzkiego i matką Ochozjasza, który panował zaledwie przez rok i został zabity przez Jehu, króla izraelskiego. Po śmierci swego ostatniego syna Ochozjasza ogłosiła się królową i przez sześć lat kierowała królestwem judzkim jako jedyna w jego historii kobieta. Ginie na skutek spisku, a na tron wstąpił po niej jej wnuk Joasz (2 Krl 11). Mające miejsce w tym czasie zamachy stanu wprowadziły na tron nowych królów tak w Izraelu jak w Judei. Zaczyna się okres dynastii Jehu, który był Izraelitą (2 Krl 9,2), i powolnego osłabienia znaczenia królestwa północnego. Znaczenie obu królestw nieznacznie wzrosło za czasów Jeroboama II. Jehu położył kres panowaniu dynastii Omriego.
Joasz (837-796) Joachaz (816-800)
Amazjasz (796-?) Joasz (800-785)
Azariasz (?-739) Jeroboam II (785-745)
Na ten okres przypada działalność proroka Izajasza i Micheasza w Królestwie Judzkim oraz Ozeasza i Amosa w Królestwie Izraelskim. Powołanie największego spośród proroków pisarzy, Izajasza, nastąpiłoby za panowania króla Azariasza (Ozjasza) w roku jego śmierci (Iz 6,1). Jego działalność trwałaby aż do czasów króla Manassesa, kiedy zostałby umęczony.
Zaczyna się czas dominacji Asyrii (745-627). Asyria zagrażała Izraelowi już w połowie IX w. Teraz ponownie pod wodzą Tiglat-Pilesera III (744-727) zwróciła swą uwagę w kierunku zachodnim i opanowała oba królestwa.
Zachariasz (745)
Szallum (745)
Jotam (738-737) Menachem (739-734)
Achaz (734-715) Pekachiasz (745-738)
Achaz wstąpił na tron w wieku lat dwudziestu (2 Krl 16,2). Teksty biblijne przedstawiają go jako niewiernego króla, propagującego bałwochwalcze kulty po całym terytorium Judei. Złożył nawet w ofierze całopalnej swego syna (2Krl 16,3). Kiedy Jerozolima została oblężona przez Resina, króla Syrii, i Pekacha, króla izraelskiego, nie usłuchawszy słów proroka Izajasza (Iz 7,2-9), zwrócił się z prośbą o pomoc do króla Asyrii Tiglat-Pilesera III uznając się wasalem (2Krl 16,7). Tiglat-Pileser odpowiedział natychmiast na jego wezwanie zdobywając stolicę Syrii Damaszek i opanowując Judeę. W zamian Achaz płacił roczną daninę królowi asyryjskiemu.
Pekach (737-732)
Ozeasz (732-722)
Próba zrzucenia jarzma niewoli asyryjskiej doprowadziła do unicestwienia królestwa północnego (Izraela) po upadku Samarii w 722/721 roku, przede wszystkim przez uprowadzenie do niewoli jej mieszkańców. Ostatnim królem królestwa pomocnego był Ozeasz. W tym samym roku, pod wodzą Salmanassara V (726-722), Asyryjczycy najechali Królestwo Judzkie. Zdobyli twierdzę Lachisz, jednak oblężenie Jerozolimy nie powiodło się i zakończyło się klęską i wycofaniem wojsk. Królestwo Judzkie pozostało jednak wasalem Asyrii aż do czasów Assurbanipala (668-627), kiedy to Egipt przejął powoli nad nim kontrolę.
...
fellman