Norbert Wójtowicz, Roman Rybarski.pdf

N ORBERT W ÓJTOWICZ , IPN

ROMAN RYBARSKI

Nawet pobieżne spojrzenie na dzieje ruchu narodowego wystarczy,

by zauważyć niezwykle istotną rolę, jaką odegrał w tworzeniu jego

koncepcji w okresie międzywojennym Roman Franciszek Rybarski.

Najbardziej znany jest jako ekonomista i twórca programu gospo-

darczego obozu narodowego.

W podjętej w 65. rocznicę śmierci profesora uchwale Sejmu RP z 2 marca 2007 r. podkre-

ślano jego olbrzymie zasługi, wskazując, że: „swoimi poglądami gospodarczymi wyprzedzał

ówczesną myśl ekonomiczną. Płodny pisarz – autor wielu prac naukowych z dziedziny ekono-

mii i gospodarki. Zdecydowany zwolennik leseferyzmu – liberalizmu gospodarczego. Głosił

konieczność stałości prawa gospodarczego i niskich podatków, nienaruszalność własności pry-

watnej, szkodliwość przymusowych ubezpieczeń społecznych, monopoli i koncesji. Zdecydo-

wany przeciwnik zaciągania długów przez państwo. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległo-

ści profesor Roman Rybarski był jednym z organizatorów reformy bankowości polskiej” 1 . Ale

przecież to tylko jeden z wielu aspektów jego działalności. Rybarski był nie tylko wybitnym

ekonomistą i historykiem gospodarki, lecz także aktywnym politykiem, parlamentarzystą i pub-

licystą politycznym. Bez wątpienia należał do tych działaczy Narodowej Demokracji, którzy

swymi poczynaniami odcisnęli niezatarte piętno na rozwoju polskiej myśli politycznej.

Urodzony 3 lipca 1887 r. w Zatorze Roman Rybarski był absolwentem Wydziału Pra-

wa Uniwersytetu Jagiellońskiego, gdzie studiował ekonomię pod kierunkiem Włodzimierza

Czerkawskiego oraz historię gospodarczą u Franciszka Bujaka. W tym okresie był również

członkiem Koła Braterskiego tajnego Związku Młodzieży Polskiej „Zet” 2 i prezesem Zjedno-

czenia Młodzieży Narodowej będącego jawną ekspozyturą tego pierwszego 3 . W 1910 r. został

przyjęty do tajnej Ligi Narodowej 4 . Już jako student rozpoczął działalność naukową, publi-

kując artykuły na łamach „Ekonomisty” i w „Czasopiśmie Prawniczym i Ekonomicznym” 5 .

Studia ukończył, uzyskując 25 listopada 1910 r. stopień doktora praw. Na początku 1913 r.

Wydział Prawa UJ wnioskował do austriackiego Ministerstwa Oświaty o nadanie Rybarskie-

mu docentury. Mimo stosunkowo niewielkiej aktywności naukowej po wybuchu I wojny

światowej, 22 czerwca 1917 r., został profesorem nadzwyczajnym w zakresie skarbowości.

Po zakończeniu działań wojennych w marcu 1919 r. wyjechał jako ekspert polskiej delegacji

na konferencję pokojową do Paryża, gdzie początkowo reprezentował Polskę w Komisji Od-

szkodowań i Finansów, a od lipca pełnił funkcję sekretarza delegacji polskiej do spraw eko-

nomicznych i ﬁ nansowych. Po powrocie do kraju pracował najpierw w Ministerstwie byłej

1 Monitor Polski z 13 III 2007 r.

2 Szerzej na temat tej organizacji zob.: W pięćdziesiątą rocznicę powstania „Zetu” , oprac. T. Pi-

skorski, Warszawa 1937; ZET w walce o niepodległość i budowę państwa. Szkice i wspomnienia , red.

T.W. Nowacki, Warszawa 1996; P. Waingertner, Ruch zetowy w Drugiej Rzeczypospolitej. Studium

myśli politycznej , Łódź 2006.

3 U. Jakubowska, Roman Rybarski , PSB, t. XXXIII/2, z 137, Wrocław 1991, s. 290.

4 S. Rudnicki, Roman Rybarski o narodzie, ustroju i gospodarce , Warszawa 1997, s. 6.

5 J. Rutkowski, Roman Rybarski (1887–1942) , „Kwartalnik Historyczny” 1946, z. 3–4, s. 592.

130

Dzielnicy Pruskiej, a od lutego 1920 r. w Ministerstwie Skar-

bu. Profesorem nadzwyczajnym ekonomii politycznej na Po-

litechnice Warszawskiej został mianowany 1 lutego 1922 r.

Po powrocie do Polski w 1919 r. Rybarski aktywnie zaan-

gażował się w prace Związku Ludowo-Narodowego. Od poło-

wy lat 20. był czołowym publicystą „Gazety Warszawskiej”,

w której miał cotygodniowe artykuły wstępne o tematyce dale-

ko wykraczającej poza kwestie gospodarcze. Jego rolę w obo-

zie narodowym trudno byłoby przecenić, bo nawet nie będąc

w Sejmie, potraﬁ ł wraz z Romanem Dmowskim narzucać

swoje koncepcje klubowi parlamentarnemu ZLN 6 . Niezmier-

nie ważny w życiu Rybarskiego okazał się rok 1926, gdyż naj-

pierw zostało wydane jego kluczowe dzieło Naród, jednostka

i klasa , a w grudniu po powołaniu Obozu Wielkiej Polski 7 znalazł się w dziewiętnastoosobo-

wej Wielkiej Radzie OWP 8 . Kiedy w 1928 r. w miejsce Ligi Narodowej powstała tajna Straż

Narodowa, również znalazł się w jej kierownictwie noszącym nazwę „Ogniska Głównego” 9 .

W marcu 1928 r. Rybarski został posłem na Sejm RP i prezesem Klubu ZLN (później Stronni-

ctwa Narodowego) 10 . Podczas prac parlamentarnych wykazywał dużą aktywność, zabierając

głos w debatach poświęconych wszystkim najistotniejszym kwestiom społecznym i politycz-

nym 11 . W październiku 1928 r. wszedł do Komitetu Politycznego, stanowiącego organ kierow-

niczy nowo powstałej w miejsce ZLN partii – Stronnictwa Narodowego 12 .

Począwszy od 1929 r., Rybarski przesunął się w kierunku liberalnego skrzydła obozu

narodowego, uznając błędność dotychczasowej strategii politycznej stronnictwa 13 . Uważał,

że w sytuacji, gdy głównym przeciwnikiem politycznym jest sanacja, skuteczna walka z nią

wymaga podjęcia rozmów z przedstawicielami centrum, a nawet częścią PPS. W tym okresie

6 J. Waskan, Koncepcje społeczno-polityczne Romana Rybarskiego , Toruń 1991, s. 10; S. Rudni-

cki, Roman Rybarski ..., s. 11.

7 Szerzej na temat tej formacji zob. Z. Kaczmarek, Obóz Wielkiej Polski. Geneza i działalność

społeczno-polityczna 1926–1933 , Poznań 1980; J. Trochimiak, Obóz Wielkiej Polski , Warszawa 1996;

W. J. Mu s z y ń s k i , Obóz Wielkiej Polski [w:] Encyklopedia „białych plam” , t. XIII, Radom 2004, s. 199–

–207; A. Tyszkiewicz, Obóz Wielkiej Polski w Małopolsce 1926–1933 , Kraków 2004; Z. Kaczmarek,

Obóz Wielkiej Polski w Poznańskiem w latach 1926–1933 , „Dzieje Najnowsze” 1974, z. 3; S. Rudnicki,

Obóz Narodowo-Radykalny. Geneza i działalność , Warszawa 1985.

8 W jej składzie poza Rybarskim znaleźli się m.in. Roman Dmowski, Adam Gałażewski, gen.

Mieczysław Kuliński, Michał Nycz, gen. Stanisław Haller, Władysław Dzieduszycki, Jerzy Zdzie-

chowski, Jan Jodzewicz, Tadeusz Bielecki, Henryk Rossman, Stanisław Gieysztor i Zbigniew Żół-

towski (T. Bielecki, W szkole Dmowskiego. Szkice i wspomnienia , Gdańsk 2000, s. 154; J. Trochimiak,

Obóz ..., s. 5).

9 J.J. Terej, Rzeczywistość i polityka . Ze studiów nad dziejami najnowszymi Narodowej Demokra-

cji , Warszawa 1979, s. 16.

10 T. i K. Rzepeccy, Sejm i Senat 1920–1933 , Poznań 1928, s. 213.

11 J. Czajkowski, J. Majchrowski, Sylwetki polityków II Rzeczpospolitej , Kraków 1987, s. 87; zob.

też Straty kultury polskiej 1939–1944 , red. A. Ordęga, T. Terlecki, Glasgow 1945, s. 210.

12 J. Waskan, Koncepcje ..., s. 19.

13 K. Kawalec, Narodowa Demokracja wobec faszyzmu 1922–1939. Ze studiów nad dziejami myśli

politycznej obozu narodowego , Warszawa 1989, s. 135.

131

w stronnictwie zaczęły krystalizować się dwie wyraźne orientacje polityczne 14 , występują-

cy w obronie systemu parlamentarnego Rybarski podszedł krytycznie do wspieranych przez

Dmowskiego młodych, próbujących odwoływać się do sukcesów totalitaryzmów zachodnio-

europejskich 15 . W konsekwencji stanął na czele grupy w stronnictwie określanej „profesorską”

bądź „demoliberalną” 16 . Był to burzliwy okres nieustannych walk wewnątrz stronnictwa 17 ,

w toku których na tle rozbieżności między częścią „młodych” a „starymi” doszło do rozłamu,

w efekcie czego powstał Obóz Narodowo-Radykalny 18 . Przewaga „młodych” we władzach

partii spowodowała, że choć w 1935 r. Rybarski znalazł się w Komitecie Głównym SN, to aż

do wybuchu wojny pozostawał na marginesie życia stronnictwa, koncentrując się jedynie na

publicystyce i działalności odczytowej 19 . Swoim poglądom na ustrój państwa najdobitniej dał

wyraz w opublikowanej w 1936 r. książce Siła i prawo , a zwłaszcza w rozdziale poświęco-

nym idei „państwa monopolicznego” 20 , gdzie polemizował z tezami „młodych” i przestrzegał

przed skutkami ich koncepcji 21 .

Po wybuchu wojny Rybarski zaangażował się w prace Komitetu Obrony Stolicy i jako

członek Rady Naczelnej SN zainicjował porozumienie stronnictw politycznych i doprowadził

do spotkania z Maciejem Ratajem i Mieczysławem Niedziałkowskim 22 . Uczestniczył również

w rozmowach kierującego Służbą Zwycięstwu Polski gen. Michała Karaszewicza-Tokarzew-

skiego z przedstawicielami SN, PPS i SD, w efekcie czego utworzono Główną Radę Poli-

14 Jędrzej Giertych, pisząc o zróżnicowaniu w obrębie polskiego ruchu narodowego, wskazywał

na istnienie tam trzech grup. „Obóz Narodowy – pisał – jest formacją dość skomplikowaną. Składa się

z kilku słojów, które niejednakową przedstawiają wartość. Z grubsza rzecz biorąc, podzielić można

Obóz Narodowy na trzy warstwy. Pierwsza z nich – to jest właściwa «stara endecja». […] Drugi słój

w Obozie Narodowym – to «generacja parlamentarzystów». […] Trzeci słój w obozie narodowym to

jesteśmy my młodzi. Słój nasz jest produktem nowych czasów. Wyrośliśmy o wiele bardziej jako reakcja

przeciw «duchowi XIX wieku», duchowi epoki, której najklasyczniejszym wykwitem był socjalizm, był

liberalizm, był parlamentaryzm, był kosmopolityzm, było panoszenie się kapitału, była wreszcie obojęt-

ność religijna, relatywizm moralny i gruby materializm w życiu narodów i jednostek, aniżeli jako wynik

«urabiania» nas przez starych” (J. Giertych, O wyjście z kryzysu , Warszawa 1938).

15 Zdaniem Krzysztofa Kawalca grupie tej „Możliwość dyktatury jawiła się jako kusząca alter-

natywa istniejącego układu stosunków, gwarantująca upragnioną stabilizację” (K. Kawalec, Narodo-

wa Demokracja ..., s. 95). Równocześnie jednak patronujący „młodym” Dmowski, oceniając włoski

faszyzm i niemiecki nazizm, podkreślał: „Musielibyśmy być wrogami cywilizacji, ażeby to uznać

za wzór dzieła narodowego w polityce, za przykład dla innych narodów” (R. Dmowski, O ustroju

politycznym państwa , Warszawa 1996; zob. też: B. Grott, Nacjonalizm i religia , Kraków 1984, s. 102;

M. Marszal, Włoski faszyzm i niemiecki narodowy socjalizm w poglądach ideologów Narodowej De-

mokracji 1926–1939 , Kolonia 2001; T. Koziełło, Trzecia Rzesza w poglądach Narodowej Demokracji ,

„Annales. Universitatis Mariae Curie-Skłodowska” 2005, vol. XII, sectio K, s. 125–142; A.S. Kotow-

ski, Narodowa Demokracja wobec nazizmu i Trzeciej Rzeszy , Toruń 2006).

16 Znaleźli się w niej m.in. Stefan Dąbrowski, Marian Seyda, Jan Zamorski, Bohdan Winiarski, Jan

Kornecki, Witold Staniszkis i Stanisław Rymar (K. Kawalec, Narodowa Demokracja ..., s. 135).

17 Zob. J.J. Terej, Rzeczywistość… , s. 34.

18 S. Rudnicki, Obóz…, s. 221.

19 L.P. Wyrobiec, Roman Rybarski – ekonomista, polityk, publicysta [w:] Roman Rybarski. Mate-

riały z sesji naukowej , Kraków 1987, s. 15, 19.

20 Zob. R. Rybarski, Państwo monopoliczne , red. N. Wójtowicz, Krzeszowice 2007.

21 S. Rudnicki, Roman Rybarski ..., s. 16; W. Walendziak, Zapomniany polityk , „Przegląd Katoli-

cki” 1988, nr 41, s. 7.

22 L.P. Wyrobiec, Roman Rybarski ..., s. 19.

132

tyczną 23 . Już na początku wojny, we wrześniu 1939 r., został wiceprzewodniczącym Sekcji

Finansowej Stołecznego Komitetu Samopomocy Społecznej, a następnie w marcu 1941 r.

członkiem Rady Głównej Opiekuńczej 24 . Później był też pierwszym dyrektorem Departa-

mentu Skarbu Delegatury Rządu na Kraj 25 . Podczas okupacji podejmował liczne działania na

rzecz współpracy Stronnictwa Narodowego z innymi ugrupowaniami politycznymi 26 .

Aresztowany w maju 1941 r., po przesłuchaniach na Pawiaku został 21 lipca 1941 r. wy-

wieziony do obozu w Oświęcimiu 27 . Nawet w tych trudnych warunkach nie poddawał się

i wraz z Janem Mosdorfem stanął na czele liczącej około 100 członków konspiracyjnej gru-

py Stronnictwa Narodowego 28 . Ponadto zaangażował się w prace działającej w obozie Rady

Wojskowej tajnego ZWZ, gdzie opracowywał plan powstania na terenie obozu pod nazwą

„Akcja Zryw” 29 . Roman Rybarski zakończył życie 6 marca 1942 r. rozstrzelany za organi-

zowanie ruchu oporu wewnątrz obozu (starsze źródła jako domniemaną przyczynę śmierci

podawały zwykle zapalenie płuc lub dyzenterię).

* * *

W poglądach politycznych Romana Rybarskiego na pierwszym planie znajdowało się po-

jęcie narodu. W jednym z artykułów podkreślał: „Chcemy ideę narodową mieć wolną od

wszelkiej frazeologii, rodzimej lub narzucanej. W im wyraźniejszej ta idea rysuje się postaci,

tym lepszym jest drogowskazem w życiu narodu. Przedmiotem idei narodowej jest naród,

a ściślej mówiąc przedmiotem naszej idei jest naród polski, całość żywa, w której tkwią jedne

pierwiastki stałe, a drugie zmienne. Idea narodowa ma zachowywać to, co jest w narodzie

niezmiennego, co nadaje mu jego odrębność, przekształcić pierwiastki zmienne, by podnieść

wyżej poziom życia narodu, by ugruntować jego wielkość” 30 . Podkreślał, że „naród nie jest

abstrakcją, lecz żywą całością historyczną. Jego właściwości, jego tradycje, warunki, w któ-

rych ten naród żyje, muszą być podstawą każdej polityki, także i polityki ekonomicznej” 31 .

23 Z pewnością działania podejmowane przez Rybarskiego nie były łatwe i spotykały się niejedno-

krotnie z negatywnym podejściem w łonie samego obozu narodowego, bo, jak wskazywała będąca bliską

współpracowniczką gen. Michała Tokarzewskiego-Karaszewicza Wanda Marokini, po utworzeniu Służby

Zwycięstwu Polsce „próba nawiązania kontaktu ze Stronnictwem Narodowym spełzła na niczym, wobec

zajętego przez nie stanowiska. Oświadczono mi kategorycznie, że Stronnictwo nie podporządkuje się ni-

gdy nikomu, kto ma styczność z ludźmi Piłsudskiego, pułkownikami i masonami (brakowało tylko «Ży-

dów i cyklistów»)” – cyt. za: E. Kumor, Wycinek z historii jednego życia , Warszawa 1967, s. 62.

24 Zob. B. Kroll, Rada Główna Opiekuńcza 1939–1945 , Warszawa 1985.

25 W. Grabowski, Polska tajna administracja cywilna 1940–1945 , Warszawa 2003, s. 111.

26 J.J. Terej, Rzeczywistość ..., s. 123.

27 U. Jakubowska, Roman Rybarski ..., s. 292; J. Waskan, Koncepcje ..., s. 24–25.

28 Próby związane z tworzeniem ruchu oporu w obozie koncentracyjnym w Auschwitz podejmo-

wane były wielokrotnie. Poza prawicową grupą Mosdorfa warto tu wspomnieć również grupy PPS

Stanisława Dubois, ZWZ płk. Kazimierza Rawicza, czy wreszcie najdokładniej opisaną w literaturze

inicjatywę rtm. Witolda Pileckiego (zob. J. Lukowski, Ruch oporu w obozie koncentracyjnym Oświę-

cim-Brzezinka , „Przegląd Historyczny” 1967, z. 3; J. Garliński, Fighting Auschwitz. The Resistance

Movement in the Concentration Camp , New York 1975; idem, Oświęcim walczący , Warszawa 1992;

H. Świebocki, Powstanie i rozwój konspiracji obozowej [w:] Auschwitz 1940–1945. Węzłowe zagad-

nienia z historii obozu , Oświęcim 1995).

29 J. Ptakowski, Oświęcim bez cenzury i bez legend , Nowy Jork 1985, s. 64–66.

30 R. Rybarski, O pojmowaniu idei narodowej , „Polityka Narodowa” 1938, nr 7, s. 505.

31 Idem, Przyszłość gospodarcza Polski , Warszawa 1933, s. 202.

133

W tej sytuacji Rybarski bronił się przed istniejącymi szablonami, wskazując w swoich

pracach, że „Kto życie społeczne i gospodarcze pojmuje w sposób mechaniczny, szablono-

wy, ten obcy jest idei narodowej” 32 . Mówiąc o narodzie, wypracował więc własną deﬁ nicję,

wskazując, że: „jest to trwała wspólność większej masy ludzi, wytworzona przez dłuższe ich

współżycie na jednym terytorium, wspólność, która na gruncie tych lub innych jednoczących

pierwiastków (np. rasy, języka, religii, tradycji, obyczajów, ustroju politycznego, gospodar-

stwa itd.) przejawia się w poczuciu odrębności od innych podobnych skupień” 33 . Zwracał

uwagę na trudności związane z tworzeniem zbyt sztywnej deﬁ nicji, wskazując, że naród jest

„tworem żywym, przybierającym różne postaci, zmienia się i przeobraża” 34 . Konkretny naród

opiera się zdaniem Rybarskiego zawsze na podstawie odpowiedniego doboru pierwiastków

przedmiotowych (cechy ﬁ zyczne i duchowe) oraz pierwiastków podmiotowych (świadomość

narodowa), przy czym nie są to czynniki stałe i niezmienne. Stąd też – pisał – „zupełnie

bezpłodne jest poszukiwanie jakiegoś bezwzględnego kryterium narodu, miarodajnego dla

wszystkich wypadków” 35 .

Roman Rybarski podkreślał bardzo mocno konieczność wyjścia poza „tu i teraz”, akcentując

rolę kompleksowego spojrzenia tak na przeszłość, jak i na przyszłość narodu. Uważał, że czer-

piąc z dorobku pokoleń przeszłych, mamy jednocześnie obowiązek dbać o pomnażanie kapitału

materialnego, ale również moralnego, przyszłych pokoleń. Dało tu o sobie bardzo wyraźnie znać

zaczerpnięte z programu Stronnictwa Narodowego przekonanie, że „Własna twórczość i własne

wartości, jakie naród polski w zespoleniu od wieków z zachodnią cywilizacją rzymskokatolicką,

wniósł w dzieje powszechne, jest dźwignią bytu narodowego i jego znaczenia wśród narodów

także na przyszłość” 36 . Wzywał więc, by każde pokolenie dążyło do dorównywania dziełom

przeszłości, bo tylko wtedy kolejne generacje będą mogły mówić o wielkości narodu 37 .

Zwracał też uwagę, że żaden naród nie jest zawieszony w próżni, a współegzystując z in-

nymi narodami, musi wchodzić w relacje z nimi. Jakość i siła tych relacji – jego zdaniem

– jest zawsze zależna od usytuowania geograﬁ cznego owych narodów. Możliwa jest przyjaźń

między narodami, ale z reguły będą to uczucia słabe z uwagi na znaczne odległości. W przy-

padku narodów sąsiadujących – pisał Rybarski – zachodzące relacje mogą być silniejsze, ale

tu w grę zawsze będą wchodziły konﬂ ikty interesów i jedynym prawdziwie mocnym uczu-

ciem będzie nienawiść. Podkreślał, że naturalnym stanem relacji narodów sąsiadujących bę-

dzie współzawodnictwo, a niejednokrotnie nawet konﬂ ikt na płaszczyźnie kulturalnej, gospo-

darczej czy innych. Ta nieustanna rywalizacja stanowi o sile narodu, bo „Naród, który innym

nie dorówna, może upaść, choćby nikt na niego nie napadł, jak pole nieuprawiane zarasta

chwastem, którego nikt nie sieje 38 .

Rybarski nie był „nacjonalistą” próbującym za wszelką cenę narzucać innym swoje warto-

ści. Wręcz przeciwnie. Podkreślając znaczenie kultywowania wartości narodowych, zachęcał

jednocześnie do szacunku wobec wartości obcych 39 . Starał się walczyć z szowinizmem, przy

32 Ibidem .

33 Idem , Naród, jednostka i klasa , Warszawa 1926, s. 139.

34 Ibidem , s. 133.

35 Ibidem , s. 134–135.

36 Program Stronnictwa Narodowego. Warszawa, 7 października 1928 roku [w:] M. Seyda, Z za-

gadnień polityki demokratyczno-narodowej , red. N. Wójtowicz, Krzeszowice 2006, s. 87.

37 R. Rybarski, Siła i prawo , Warszawa 1936, s. 139; idem , Naród ..., s. 193–196.

38 Idem , Naród ..., s. 171–173.

39 Ibidem , s. 159.

134

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: