Pars pro toto – (łac. część zamiast całości), figura retoryczna, odmiana synekdochy, polegająca na zastąpieniu nazwy przedmiotu przez nazwę jego części, np. własny kąt zamiast własny dom , dach nad głową zamiast dom, ma węższy zakres logiczny, wg niej wprowadzana jest synekdocha (odmiana metonimii oparta zwłaszcza na zależnościach ilościowych i zakresowych między zjawiskami, których nazwy zostały użyte jedna zamiast drugiej).
Totum pro parte – (łac. całość zamiast części) - figura retoryczna, odmiana synekdochy, polegająca na zastąpieniu nazwy części przez nazwę całości np. policja zamiast kilku policjantów (ma szerszy zakres logiczny).
Hypallage – z gr. odmiana, zmiana, rozbieżność między zależnościami składniowo-gramatycznymi a związkami logicznymi, spowodowana przeniesieniem określenia odnoszącego się do jednego składnika wypowiedzi na inny składnik tej wypowiedzi, np. gramatycznym powiązaniem epitetu z innym rzeczownikiem niż ten, do którego taki epitet w naturalny sposób się odnosi; wprowadzenie h. wiąże się często z przekształceniami w gramatycznej i syntaktycznej konstrukcji zdania. H. wprowadza słowo w nowy kontekst co często rodzi konstrukcje metaforyczne. H. mona traktować jako rodzaj metonimii.
„I głazy ostre, krwawiące pod nogą” -> „krwawiące” logicznie odnosi się do nogi.
Oksymoron – związek frazeologiczny obejmujący dwa opozycyjne znaczeniowo wyrazy, najczęściej rzeczownik i określający go epitet, rzeczownik i czasownik lub czasownik i przysłówek; w związku z tym dochodzi do metaforycznego przekształcenia znaczeń obu słów; dającego efekt paradoksu: „i mrozem pałam, i ogniami leję…”. Prowokująca nielogiczność o. sprzyja wydobyciu sensów skomplikowanych, odpowiadających dialektycznej złożoności stanów rzeczy, przeżyć czy myśli.
Hiperbola – przedstawienie jakiegoś zjawiska wyolbrzymiające jego wygląd, znaczenie, działanie i oddziaływanie; jedna z figur retorycznych, nie jest jednak wyspecjalizowanym chwytem stylistycznym, ale raczej efektem współdziałania innych tropów i figur, doboru słownictwa, intonacji; bywa znakiem silnego zaangażowania emocjonalnego mówcy/ poety i ma wywoływać podobną reakcję u odbiorcy. Hiperboliczność na pocz. XX wieku była jednym z powszechnych znamion stylu poetyckiego (inaczej przesadnia).
Litota – 1) zastąpienie jakiegoś określenia odpowiadającym mu zaprzeczonym określeniem antonimicznym (zamiast cichy – niegłośny, pracowity – nieleniwy). L. osłabia dobitność mowy i podobnie jak eufemizm łagodzi ostrość sądów.
2) przeciwieństwo hiperboli, minimalizujące wyobrażenie jakiegoś zjawiska, neutralizacja wyrazistości przedstawienia, zamierzona skromność oratorska (np. przyznanie się wobec słuchaczy do niedostatków swojej elokwencji w porównaniu z wagą i zasięgiem tematu. L. zaliczono do tropów lub figur retorycznych, czasem traktowana jako jedna z odmian ironii.
Porównanie – uwydatnienie właściwości opisywanego zjawiska przez wskazanie na jego podobieństwo do innego zjawiska. P. jest dwuczłonową konstrukcją semantyczną sprzęgniętą wewnętrznie za pomocą wyrażeń: jak, jako, jak gdyby, na kształt, podobny, niby itp. Oba człony odznaczają się przy tym pewną wspólną cechą semantyczną, motywującą porównanie i stanowiącą jego logiczną podstawę tzw. tertium comparationis. W wyniku p. zjawisko, o którym mowa, zostaje zinterpretowane przez pryzmat zjawiska, z którym je zestawiono. Wspólnota znaczeniowa może by łatwo uchwytna lub p. narzuca ją arbitralnie, zmuszając odbiorcę do odkrywania nieoczekiwanych podobieństw (zwłaszcza w poezji XX w.). P. może występować w postaci prostej (dwa wyrazy) lub szeroko rozbudowanej. Dla poezji epickiej charakterystyczne jest porównanie homeryckie, w którym drugi człon, porównujący, zostaje rozwinięty do rozmiaru samodzielnego obrazu lub dygresyjnego epizodu. P. zalicza się do figur retorycznych.
Epitet – wyraz pełniący w tekście funkcję określającą wobec rzeczownika, najczęściej odniesiony doń przymiotnik – e. przymiotnikowy (twarde głazy), imiesłów – e. imiesłowowy (tańczący jastrząb), lub też połączony przez apozycję inny rzeczownik – e. rzeczownikowy (wieża gigant). E. określa właściwości przedmiotu, stosunek mówiącego do tego przedmiotu. Postać e., jego funkcje i sposób użycia w tekście są ważnymi współczynnikami charakterystyki stylu. Wg. antycznej retoryki e. to figura retoryczna przydająca plastyczności przedstawieniu świata oraz wspaniałości i bogactwa wysłowieniu – funkcje takie spełniał epitet zdobniczy, często skonwencjonalizowany w obrębie epoki/stylu, lub utarty na tyle, że stał się obiegowym poetyzmem (perłowe zęby, złote włosy). Odmiana e. zdobniczego jest e. złożony, powstały z kombinacji dwóch wyrazów (częsty w poezji klasycystycznej, ukształtowany na wzorach antycznych, homeryckich (zbożosiejny). Najbardziej skonwencjonalizowaną formą jest epitet stały, tworzący stały związek frazeologiczny z wyrazem (prędkonogi Achilles, gromowładny Zeus). Epitet tworzący z określonym wyrazem związek metaforyczny to e. metaforyczny (skrzydlata myśl). Rodzajem epitetu metaforycznego jest oksymoron i epitet metonimiczny (białe sady).
Peryfraza – zastąpienie nazwy jakiegoś zjawiska przez bardziej lub mniej rozbudowane jego opisanie; figura retoryczna; sposób wzbogacania i rozwijania tematu, osiągania ozdobności stylu i niezwykłości wysłowienia, pozwala wyeliminować wyrażenia pospolite lub proste, zastępując je rozwiniętymi i wyszukanymi przedstawieniami obrazowymi, metaforycznymi. Niekiedy p. stawała się kluczowym chwytem wyróżniającym mowę artystycznie kształtowaną, przekazywała interpretacje i oceny przedstawionego świata; dawniej rodzaj poetyckiej zagadki. W stylu gazetowej publicystyki i propagandy, jako kanonizowana formuła umowna, przedstawieniowy stereotyp, służy wpajaniu i automatyzowaniu pożądanych nastawień i ocen.
Enumeracja – enumeratio/ wyliczenie; odmiana distributio (przedstawienie pewnej całości tematycznej w postaci rozczłonkowanej na odrębne i indywidualnie nacechowane elementy), polegająca na kolejnym wymienianiu i ewentualnym opisywaniu wszystkich składników pewnego wskazanego w wypowiedzi zespołu; jedna z figur retorycznych, jeden ze składników mowy (zapowiedz kolejnych punktów do rozpatrzenia lub rekapitulacja przedstawionych argumentów.
Koncept – wyszukany pomysł determinujący zawartość myślową oraz budowę utworu lub jego fragmentu i nadający im zamierzoną sztuczność poetycką, przeciwstawioną stylowi potocznemu i naturalnemu tokowi zwykłej opowieści. Jako zasada literackiej konstrukcji k. wykorzystuje analogie i kontrasty w sferze stylistyki, semantyki, kompozycji oraz wszelkie efekty mające na celu zdziwienie i zaskoczenie odbiorcy; eksponowany przez barokowe style lit.
Eufemizm – wyraz lub zwrot używany do zastąpienia określonego słowa, które z jakichś względów (estetycznych, kulturowych…) nie może być bezpośrednio wprowadzone do wypowiedzi. E. osłabia silne zabarwienie emocjonalne zastępowanego wyrazu, łagodzi znaczeniową dosadność słowa lub eliminuje wulgaryzmy, wyrazy rubaszne, trywialne : niemądry – głupi, zejść z tego świata – umrzeć.
Diafora – powtórzenie słowa skojarzone ze zmianą jego znaczenia. Pierwsze użycie aktualizuje wówczas inne składniki znaczeniowe niż drugie („Człowieku, bądźże człowiekiem!”).Najsłabsze różnice znaczeniowe występują przy odmianie diafory zwanej dylogią – zwrot tautologiczny zbudowany na powtórzeniu (prawo jest prawem). Skrajnym wypadkiem d. jest gra słów wywołana zestawieniem homonimów. Więzi znaczeniowe między jednakowo brzmiącymi wyrazami są wówczas całkowicie zerwane. D. zalicza się do figur retorycznych.
Hypotypoza – obrazowy sposób przedstawienia słownego, apelujący szczególnie do wyobrażeń wizualnych, unaoczniający i aktualizujący treść wypowiedzi m.in. przez stosowanie praesens historicum. Hipotypozę zaliczamy do figur retorycznych (inaczej demonstratio, ilustratio…).
Prozopopeja – wprowadzenie w obręb wypowiedzi słów cudzych, będących jawnym tworem autorskiej imaginacji, a tylko pozornym cytatem (słowa przypisane osobom, które nie mogłyby naprawdę zabrać głosy w danej sprawie, lub upersonifikowanym pojęciom, zjawiskom i przedmiotom); figura retoryczna wspierająca argumentację mówcy kreującego w obrębie własnego przemówienia fikcyjne postaci.
Adynaton – l. mnoga – adynata; rzeczy niemożliwe, motywy nonsensowne w utworach fabularnych, zwł. w folklorystycznych opowieściach humorystycznych, przedstawiające wydarzenia kłócące się z normalnym doświadczeniem i poczuciem zdrowego rozsądku. Częsty element literatury sowizdrzalskiej.
v v v
Mimesis – naśladowanie rzeczywistości w sztuce; jedna z podstawowych kategorii antycznej estetyki określająca relację między dziełem a światem wobec niego zewnętrznym. Początkowo przez mimesis rozumiano wyrażanie uczuć i przeżyć w muzyce oraz tańcu (teoria pitagorejska), następnie wzorowanie działań twórcy na sposobach działania przyrody (Demokryt), wreszcie naśladowanie wyglądów w malarstwie i poezji (Platon). Najbardziej rozwiniętą teorię mimesis stworzył Arystoteles: rozróżnienie na sztuki uzupełniające przyrodę nowymi formami i sztuki naśladujące to, co przyroda ukształtowała, czyli tzw. sztuki mimetyczne (malarstwo, rzeźba, poezja, częściowo muzyka). Wg Arystotelesa naśladowanie nie było tożsame z biernym kopiowaniem świata, lecz obok momentu odtwarzania zawierało również moment odgrywania rzeczywistości w sztuce, swobodnego jej przedstawiania.
Tezy Arystotelesa:
1) twórca naśladując przyrodę może ją przedstawiać nie tylko taką, jaka jest, ale też piękniejszą lub brzydszą od istniejącej.
2) Twórca powinien przedstawiać jedynie te rzeczy i zdarzenia, które mają ogólnie znaczenie i są typowe (zbliża ją to do filozofii; inaczej historia, która ukazuje fakty indywidualne).
3) Zadaniem twórcy jest przedstawiać nie to, zaszło faktycznie, lecz to, co możliwe – na mocy prawdopodobieństwa i konieczności.
4) W przedstawieniu mniej ważne są poszczególne odtwarzane rzeczy i zjawiska niż ich kompozycja, dzięki której tworzą nową całość.
Tezy te wskazują, że kategoria mimesis u Arystotelesa obejmowała nie tylko relację odwzorowania, jaka występuje między światem przedstawionym dzieła a rzeczywistością zewnętrzną, lecz także tę właściwość przedstawienia, którą dzisiejsza teoria lit. określa jako fikcję literacką (rozumienie to różni się od naturalistycznej koncepcji naśladowania rzeczywistości w obrazie literackim, ale stanowi punkt wyjścia do współczesnych teoretycznych dociekań nad zjawiskami mimetyzmu.
Świat przedstawiony – jeden z głównych składników treści dzieła, całokształt zaprezentowanych w nim zjawisk (stanów rzeczy, procesów, działań ludzkich), będący przedmiotowym korelatem semantycznej warstwy wypowiedzi lit.: sfera fikcyjnych desygnatów konstytuowana przez znaczenia słów, zdań i większych odcinków tekstu, narastająca wraz z jego rozwojem i organizująca się wedle określonych założeń kompozycyjnych. Budulcem świata przedstawionego jest wyzyskany przez autora materiał tematyczny, który podlega zabiegom selekcji, interpretacji i konstrukcji zgodnie z konkretnym zamysłem artystycznym, koncepcją teoriopoznawczą i intencją ideologiczną. Elementarnymi jednostkami konstrukcyjnymi ś.p. są motywy; ich różnorodne kombinacje tworzą całości jak: postać literacka, fabuła, sytuacja liryczna; motywy dynamiczne kształtują czasowy wymiar świata przedstawionego, motywy statyczne jego wymiar przestrzenny. Centralnym składnikiem świata przedstawionego, zapewniającym mu wewnętrzną koherencję, jest temat. Świat przedstawiony stanowi zasadniczy wykładnik funkcji poznawczej dzieła. Będąc konstrukcją literacką poddaną działaniu założeń konwencjonalnych, obowiązujących w danym gatunku lit., jest odpowiednikiem jakiejś rzeczywistości ludzkiej: psychologicznej, społ., historycznej. W tym zakresie podpadać może pod kryteria prawdy i prawdopodobieństwa (szczeg. epika) i dramatycznych (dramat). O świecie przedstawionym, którego elementy lub ich układ (następstwo w czasie, związki przyczynowo-skutkowe, motywacja zdarzeń i zachowań postaci) zgodne są ze społecznie utwierdzonymi stereotypami poznawczymi, mówi się, że ma charakter realistyczny (odwrotnie świat przedstawiony noszący znamiona fantastyczności – w opozycji do utrwalonego społecznie sposobu pojmowania rzeczywistości i rządzących nią praw). Niekiedy świat przedstawiony wskazuje na treści bezpośrednio w dziele nie zakomunikowane ( w wypadku alegorii, symbolu). Każdy rodzaj świata przedstawionego stanowi układ nie w pełni dookreślony, wzywający odbiorcę do precyzacji i dopełnień. Termin wprowadzony przez Romana Ingardena.
Opis – jeden z dwu podstawowych (obok opowiadania) elementów narracji, w liryce jeden z komponentów monologu lirycznego. Przedstawia pozazdarzeniowe składniki świata przedstawionego, tło wydarzeń, wygląd postaci…, ukazuje składniki i właściwości danego przedmiotu ich statyczności i często w usytuowaniu przestrzennym.
Sytuacja narracyjna – przedstawiona w utworze literackim sytuacja komunikacyjna: okoliczności, w których znajduje się w utworze epickim narrator rozwijający swą opowieść. Stopień jawności s. n. w dziele może być różny – od niezauważalności (w powieści realistycznej) do manifestacyjnej pierwszoplanowości (poemat dygresyjny). Jest szczególnie wyraźna, gdy czytelnik poznaje narratora w trakcie formowania się opowieści (w narracji w pierwszej osobie). Rozróżnia się s.n. pisaną (narrator prowadzi narrację epistolarną, dziennikową, pamiętnikarską…) oraz ustną, gdy obserwujemy narratora w trakcie wypowiadania relacji (gawęda, monolog wypowiedziany, skaz). Jednym z elementów s. n. jest stosunek opowiadającego do bohaterów i przedstawionych zdarzeń.
Epika – jeden z trzech podstawowych rodzajów literackich obejmujący utwory, w których:
1. świat przedstawiony ma charakter fabularny.
2. podmiot literacki jest w zasadzie usytuowany na zewnątrz świata przedstawionego.
3. podstawową formę wypowiedzi stanowi narracja.
4. utwór epicki jest strukturą dwupłaszczyznową (w przeciwieństwie do liryki i dramatu). Jedną płaszczyznę tworzy sytuacja narracyjna (ośrodkiem jest narrator), drugą opowiadana fabułą obejmująca dziej przedstawianych postaci. W klasycznych typach epiki rozdział między podmiotem narracji a światem bohaterów był normą (kanonizowanym odchyleniem była narracja w 1 os. – pamiętnik). Obydwie płaszczyzny egzystują w odrębnych porządkach czasowych:
© sytuacja narracyjna – czas narracji
© fabuła – czas fabuły (jest z reguły przeszłością, zdarzenia dokonały się przed rozpoczęciem narracji)
5. fabuła epicka ukazuje życie postaci działających w określonym środowisku społecznym, na tle wydarzeń historycznych, pośród realiów obyczajowych, prezentuje ich przeżycia, postawy, myśli… Epika dopuszcza zróżnicowane typy ukształtowania fabularnego (motywy, różna zawartość kompozycji. W dużych formach epickich na fabułę składają się wątki oraz epizody, towarzyszy im rozbudowane tło wydarzeń. W krótkich formach epickich na ogół schematy fabuły jednowątkowej, z niewielką liczbą postaci.
6. postaci główne, uboczne, epizodyczne.
7. wzory fabuły epickiej:
© fabuła dająca prymat zależnościom interpersonalnym lub fabuła, w której dominuje czynnik interpersonalny
© fabuła, której siłą napędową są działania i intrygi bohaterów lub fabuła, która dostarcza przesłanej analizom psychologicznym
© fabuła wpływająca na przekształcenia bohatera (charakter dynamiczny) lub fabuła, w toku której bohater zachowuje niezmienność (ustalony zespół cech, charakter statyczny)
© fabuła, w której nacisk pada na moment czasowego narastania zdarzeń lub fabułą, w której wyrazistości nabierają relacje przestrzenne między przedstawionymi zjawiskami
© fabuła zorganizowana chronologicznie lub poddana inwersji czasowej
© fabuła, w której dominują związki przyczynowo-skutkowe lub fabuła dająca prymat relacjom celowościowym (nastawiona na określone rozwiązanie)
© fabuła skupiona wokół centralnego zespołu motywów lub fabuła epizodyczna.
8. zamiar poznawczy twórcy wyrażony poprzez fabułę, charakterystykę i sposoby prezentacji bohatera (epika ma wyższą niż inne rodzaje zdolność spełniania funkcji poznawczej).
9. świat przedstawiony jest zrelatywizowany względem narratora, który prezentuje go z jakiegoś punktu widzenia (wpływ dystansu czasowego, perspektywy epistemologicznej i przyjętych zasad wartościowania). Klasyczne formy epiki preferowały narratora ukrytego poza światem przedstawionym, zachowującego obiektywny dystans wobec postaci i zdarzeń. W krańcowych wypadkach sytuacja narracyjna może wysuwać się na pierwszy plan (kompozycja sternowska).
10. Epika może się zbliżać do liryki (sytuacja narracyjna wyłącznym przedmiotem prezentacji, likwidacja odrębnego świata przedstawionego) lub do dramatu (całkowite rozpłynięcie się sytuacji narracyjnej w świecie przedstawionych bohaterów).
11. Dwupłaszczyznowe ukształtowanie językowe – narracja (w formie opowiadania lub opisu) i podrzędne wypowiedzi postaci (przynoszą element różnorodności stylistycznej).
Gatunki epickie –
I. Najbardziej pierwotne: mity, podania, baśnie.
II. Ze względu na kryterium formy przekazu:
1) Epika wierszowana: epos, poemat epicki, poemat dygresyjny, poemat heroikomiczny, powieść poetycka, ballada.
2) epiki prozaiczna: nowela, powieść, opowiadanie, kronika, żywot, pamiętnik.
III. Ze względu na rozmiar utworów: duże formy epickie: epos, powieść:
1) duże formy epickie: epos, powieść
2) krótkie formy epickie: anegdota, nowela, opowiadanie, ballada, powieść poetycka.
IV. Ze względu na stosunek świata przedstawionego dzieła do czasu, który został w nim zobrazowany:
1) epika współczesna (świat przedstawiony odsyła do zjawisk pozostających w polu bezpośredniego doświadczenia społecznego pisarza, egzystujących w tym samym co i on czasie): np. powieść społeczno-obyczajowa.
2) epika historyczna (świat przedstawiony zbudowany jest z elementów pochodzących z rzeczywistości historycznej, którą twórca mógł znać tylko z pośrednich świadectw: zabytków, źródeł pisanych, podań żyjących w tradycji…): np. powieść historyczna.
3) epika fantastyczna (świat przedstawiony ulokowany jest w czasie nie mającym historycznych odpowiedników: w legendarnej przeszłości lub w wyobrażanej przyszłości): np. baśń, science fiction.
Epos – epopeja, poemat epicki (w innym znaczeniu poemat epicki to utwór o mniej lub bardziej rozbudowanej fabule, pozbawionej sytuacji epizodycznych, skupionej na głównym wątku) podstawowy i dominujący aż do powstania powieści gatunek epicki, gr. słowo, opowieść, obejmuje rozbudowane utwory, zazwyczaj wierszowane, ukazujące dzieje legendarnych lub historycznych bohaterów, w tle wydarzenia przełomowe dla danej społeczności narodowej. Źródłem eposu były mity, podania i baśnie utrwalające np. pamięć o doniosłych postaciach i zdarzeniach, wyznawane wartości i wierzenia religijne. Fazę pośrednią między tymi formami a eposem stanowią typy ludowej narracji oralnej o charakterz...
jrachuba