L. Frąckiewicz „Polityka społeczna” – Ubóstwo i jego pomiar

DEFINICJE UBÓSTWA

toczą się zasadnicze spory dotyczące definicji ubóstwa, które przez przyjęte wskaźniki określają zbiór osób składających się na kategorie biednych;

problem w ustaleniu definicji polega na trudności stwierdzenia, jaki dochód może być uznany za niedostateczny i na niemożności ustalenia jednolitego wzorca dobrobytu, w stosunku do którego można by dokonywać porównań;

ubóstwo absolutne [bezwzględne]- poziom życia jednostki jest oceniany wyłącznie z punktu widzenia możliwości jej fizycznego przetrwania;

„stan warunków bytowych, który uniemożliwia lub w istotnym stopniu utrudnia spełnianie podstawowych funkcji życiowych”

ubóstwo względne- odniesienie sytuacji jednostki do poziomu życia dostępnego innym lub do ogólnej sytuacji społeczeństwa, w którym jednostka ta żyje;

ujęcie w kategoriach względnych, na tle warunków życia powszechnie dostępnego w danym społeczeństwie;

część naukowców preferuje rozpatrywanie ubóstwa właśnie w kategoriach względnych; sformułowanie tego poglądu rozpowszechniły się na przełomie 60/70 lat a na gruncie europejskim za czołowego głosiciela uważa się P. Townsend’a, innym autorem przychylnym takiemu pojmowaniu ubóstwa był min. J.K.Galbraith;

zwolennicy podejścia absolutnego uważają:

  rozpatrywanie ubóstwa w kategoriach względnych prowadzi do jej zbyt szerokiego definiowania a konsekwencją tego jest zaliczenie znacznej części społeczeństwa do grona ubogich [w tym osób, które dysponują środkami wystarczającymi do życia];

  tym samym osłabia to ich motywację do samodzielnej poprawy własnego statusu i skłania do biernego oczekiwania na należną pomoc;

  to z kolei wymusza na państwie działalność redystrybucyjną na wielką skalę;

zwolennicy podejścia względnego uważają:

  interpretowanie ubóstwa w kategoriach absolutnych prowadzi do zbyt wąskiego ujmowanie ludzkich potrzeb i w rezultacie do ogromnych niesprawiedliwości;

  nie można zadowalać się jedynie możliwością fizycznego przetrwania jednostek- całkowicie pomijając obowiązujące w danym społeczeństwie konwenanse i wzorce konsumpcji;

PRZYCZYNY UBÓSTWA

wokół przyczyn ubóstwa także toczą się spory; jest to wynik braku zgody zarówno odnośnie czynników wywołujących ubóstwo, jak i odnośnie roli, jaką w procesie powstawanie ubóstwa odgrywają sami ubodzy;

podejście absolutne:

ubóstwo- przynajmniej w znacznej części- jest wynikiem niewłaściwych zachowań samych ubogich;

wśród przyczyn zwolennicy tego podejścia wymieniają:

-         niedostateczną produkcyjność ubogich;

-         patologia życia codziennego [rozwody, samotne macierzyństwo, uchylanie się od pracy, alkoholizm, rozpad rodziny itp.];

  ponieważ przyczyny te leżą w naturze psychologicznej i społecznej jednostek i grup- możliwa jest zmiana postaw i wyeliminowanie tych przyczyn;

  wśród rozwiązań znajduje się: podniesienie intensywności poprzez kształcenie i podnoszenie kwalifikacji zawodowych, przezwyciężanie patologii społecznych i stabilizacja życia rodzinnego;

podejście względne:

przyczyny ubóstwa leżą przede wszystkim w funkcjonowaniu systemu społeczno- ekonomicznego, który w procesie podziału dochodów pewnym grupom przydziela środki niewystarczające;

wśród tych przyczyn wymieniane są:

-         brak pracy, bezrobocie [stanowi to zjawisko niezależna od ubogich];

-         zbyt niskie prace występujące w pewnych zawodach, regionach, czy w stosunku do innych grup społecznych;

zdaniem J.Sztumskiego:

-         zakres ubóstwa jest zjawiskiem uwarunkowanym czynnikami obiektywnymi i subiektywnymi, charakterystycznymi dla danego społeczeństwa;

-         obiektywne są czynniki: ekonomiczne, demograficzne, społeczno-polityczne;

-         subiektywne to: przekonanie, postawy i zachowanie ludzi danego społeczeństwa oraz indywidualne możliwości uczestnictwa w gospodarce rynkowej;

PRZEZWYCIĘŻANIE UBÓSTWA

podejście absolutne:

  należy dążyć jedynie do likwidacji ubóstwa w jego wymiarze absolutnym; w pozostałe nierówności nie należy ingerować ponieważ są one przejawem różnic w produktywności;

   polityka redystrybucyjna powinna zostać ograniczona, ponieważ pozbawia ludzi bodźców do pracy;

  pryzmzat dobroczynności prawnej nad narzędziami redystrybucji państwowej [wskazane są tu różne formy patologii systemu pomocy społecznej: wzrost biurokracji, nadużycia, groźba totalitaryzmu]; zadaniem państwa powinno być rozbudzenie aktywności i ambicji ubogich, zainteresowanie ich udziałem w gospodarce rynkowej, zwiększenie jej produktywności i tym samym szansy na sukces;

podejście względne:

   podział dochodów dokonywany poprzez rynek powoduje nadmierne zróżnicowanie warunków życia i dlatego wymaga daleko idącej ingerencji państwa;

   narzędziami redystrybucji mają być wysokie, silne i progresywne podatki, rozbudowany system świadczeń społecznych, zagwarantowanie płacy minimalnej, dążenie do pełnego zatrudnienia, dotowanie przez państwo służby zdrowia, mieszkalnictwa itp.;

LINIE I MIERNIKI UBÓSTWA

podstawowym problemem przy pomiarze ubóstwa jest ustalenie progu [lini] ubóstwa, czyli granicy oddzielającej ubogich od pozostałych; linie ubóstwa bezwzględnego [absolutnego], linie relatywne i subiektywne;

[niestety ze względu na to, że jakiś kretyn krzywo odbił na ksero jedyną dostępną książkę w instytucie [a także poza nim] nie jestem w stanie odczytać definicji tych lini...zatem strzelam w kilku miejscach];

linia ubóstwa bezwzględnego:

wyznaczona w wyrażonych przez pieniądze koszyk dóbr i usług zaspokajających niezbędne potrzeby; podstawowymi liniami przy definiowaniu są: minimum egzystencji i minimum socjalne [określa się ilościowo i jakościowo];

koszyk minimum egzystencji obejmuje zaspokajanie tych potrzeb, które mogą być odłożone w czasie, a zatem wydatki i usługi bieżącej konsumpcji: żywność, utrzymanie i eksploatacja mieszkania, leki i środki higieny, drobne naprawy obuwia i odzieży i ich zakup, książki i artykuły szkolne [tylko w rodzinach z dziećmi od 7 do 17 roku życia];

koszyk minimum egzystencji został opracowany dla różnych typów gospodarstw domowych – w zależności od struktury demograficznej [dla gospodarstw jedno, dwu, trzy, cztero, pięcioosobowych, z dziećmi i bez nich, w zależności od wieku dzieci, rodziców lub osób bez dzieci];

w Polsce po raz pierwszy określono minimum egzystencji w 1995 roku w ramach badań prowadzonych przez Instytut Pracy i Spraw Socjalnych;

minimum socjalne to taki poziom niskich dochodów, który pozwala ludziom aktywnie uczestniczyć w życiu społeczeństwa i nie popaść w ubóstwo;

nie jest to zatem linia, granica w ścisłym znaczeniu lecz linia ostrzegająca, że poniżej jej występuje zagrożenie ubóstwem;

zaczęto je w Polsce obliczać od 1981 roku i jest obliczane 4 razy w roku w warunkach określonego miesiąca;

Skorygowany koszyk minimum socjalnego zawierał normy dla minimum egzystencji:

-         żywność;

-         mieszkanie;

-         odzież i obuwie;

-         artykuły medyczne i farmaceutyczne;

-         higiena;

-         kultura;

-         sport i wypoczynek;

-         transport i łączność;

-         oświata i wychowanie;

-         pozostałe wydatki będące rezerwą finansową, w razie nieprzewidzianych wydatków;

relatywne linie ubóstwa:

wyznaczają się one jako pewien procent mediany lub średnich wydatków [ewentualnie dochodów] gospodarstw domowych;

w badaniach EUROSTATU [Biuro Statystyczne Krajów Unii Europejskiej] przyjęto trzy linie: 40%, 50%, 60% przeciętnych wydatków na jedną osobę;

linia relatywna definiuje ubóstwo względne, czyli koszyk dóbr i usług, który kryje się za tą linią, zmienia się w zależności od  zmian kategorii przeciętnych dochodów lub wydatków;

subiektywne linie ubóstwa:

wyznacza się je na podstawie badań ankietowych, które obejmują pytania dotyczące poziomu dochodów; podstawą większości badań jest pytanie o ocenę własnej sytuacji;

[metoda lejdeńska i metoda subiektywnej linii ubóstwa]

W Polsce w 1989 roku Departament Badań Społecznych GUS przeprowadził pierwsze takie badanie ankietowe;

MIERNIK UBÓSTWA

rozmiary ubóstwa można określić podając zasięg oraz głębokość;

zasięg ubóstwa to miernik nazywany stopą ubóstwa lub frakcją ubogich H i wskazuje, jaki procent ludności, rodzin bądź gospodarstw domowych żyje poniżej zdefiniowanej linii ubóstwa;

głębokość ubóstwa obrazuje „jak daleko” ubodzy znajdują się od linii ubóstwa, ile im do tej umownej granicy brakuje; do najpopularniejszych mierników głębokości należy tzw. luka ubóstwa PG;

OBSZARY UBÓSTWA W POLSCE

ubodzy mieszkają częściej na wsi niż w mieście a jeśli w mieście to raczej małym;

około 8% mieszkańców wsi żyło poniżej poziomu minimum egzystencji a około 60% poniżej minimum socjalnego; 20% żyło poniżej relatywnej linii ubóstwa;

zasięg ubóstwa jest zróżnicowany w zależności od wieku głowy gospodarstwa domowego; ubóstwo dotyka najczęściej gospodarstwa domowe ludzi młodych a więc będące w fazie rozwojowej, wychowujące dzieci; relatywnie niższy stopień zagrożenia ubóstwem osób starszych wynika z faktu, że z reguły osoby te nie mają na utrzymaniu innych członków rodziny a ich dochody mają stały charakter;

stopa ubóstwa jest także związana z wielkością gospodarstwa; im większe gospodarstwo domowe- tym większe zagrożenie ubóstwem; najniższy odsetek osób ubogich charakteryzował gospodarstwa bez dzieci na utrzymaniu lub z jednym czy dwojgiem dzieci;

dochody poniżej granicy subiektywnej granicy ubóstwa uzyskiwały najczęściej gospodarstwa utrzymujące się z nie zarobkowych źródeł, a także rodziny emerytów i rencistów oraz rolników;

wysokim udziałem gospodarstw o dochodzie niższym od subiektywnych granic odznaczały się gospodarstwa jednoosobowe, rodziny wielodzietne i niepełne oraz gospodarstwa o niskim poziomie wykształcenia;

reletywnie częściej w sferze ubóstwa znajdowały się rodziny wiejskie oraz gospodarstwa w niedużych ośrodkach miejskich;

ogólnie można stwierdzić, że na syndrom głębokiego ubóstwa w Polsce składa się bezrobocie połączone z niskim poziomem wykształcenia głowy gospodarstwa, z wielodzietnością oraz z faktem zamieszkiwania w małych ośrodkach miejskich oraz na wsi, szczególnie na obszarach dotkniętych bezrobociem strukturalnym

mam dosyć.