Danuta Emiluta-Rozya, Halina Mierzejewska, Paulina Atys
BADANIA PRZESIEWOWE
DO WYKRYWANIA ZABURZEŃ ROZWOJU MOWY
U DZIECI DWU-, CZTERO-1 SZEŚCIOLETNICH
Wyższa Szkoła Pedagogiki Specjalnej
im. Marii Grzegorzewskiej
Warszawa 1995
KOMITET REDAKCYJNY WYDAWNICTWA WSPS
Przewodniczący — Jan Pańczyk Członkowie — Janusz
Kostrzewski, Maria Nowicka-Kozioł, Andrzej Potocki, Stefan Przybylski,
Jerzy Stochmiałek, Grażyna Walczak
Sekretarz — Halina Zawistowska-Zacharewicz
ft
Opiniowali:
Prof. dr hab. Andrzej Góralski
Prof. dr hab. Barbara Sawa
Redaktor
Urszula Łapińska
ISBN 83-902710-2-8
© Copyright by
Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogiki Specjalnej
Nakład 5000 egz. Ark. druk. 1. Papier offsetowy kl. III 80 g.
Oddano do składu 16.121994r. Druk ukończono w kwietniu 1995r. Zamówienie nr 1068/94.
Drukarnia Oficyny Wydawniczej PW, ul. Kopińska 12/16, 02-321 Warszawa, tel. 23-39-77
Mowa, właściwy jedynie człowiekowi sposób porozumiewania się, jest też warunkiem jego
prawidłowego rozwoju psychicznego. Wszelkie zaburzenie rozwoju mowy u dziecka powoduje
zaburzenie jego rozwoju psychicznego. Tylko wczesne zasygnalizowanie podejrzeń i wczesne wy-
krycie zaburzenia rozwoju mowy u dziecka, a następnie szybka i skuteczna pomoc mogą zapobiec
temu niebezpieczeństwu lub chociażby je zmniejszyć. Troska o to, aby nie dopuścić do komplikacji
prowadzących do tragedii, obowiązuje więc każdą matkę, wszystkich rodziców i opiekunów dziecka.
Trzeba przede wszystkim zdawać sobie sprawę z tego, jakie mogą być przyczyny nieprawidło-
wego rozwoju mowy. Wyliczamy okoliczności, na które należy zwrócić uwagę, ponieważ może się
z nimi wiązać podejrzenie o zaburzenie rozwoju mowy u dziecka:
1) w okresie ciąży matka przechodziła jakąś infekcję (jak np. różyczka, grypa, choroba odzwie-
rzęca, toksoplazmoza), zatrucie ciążowe lub inne, przyjmowała leki, doznała urazu mechanicznego
lub psychicznego;
2) poród przebiegał z powikłaniami (był przedłużony, zbyt szybki, kleszczowy, stosowano
vacuum, matka nie słyszała pierwszego krzyku dziecka, dziecko było okręcone pępowiną, zastoso
wano cesarskie cięcie);
3) ciąża była przenoszona lub dziecko urodziło się przed czasem, ze zbyt małą wagą;
4) w czasie porodu lub bezpośrednio po porodzie dziecko miało zaburzenie oddychania, krąże
nia (sinica), było w inkubatorze, miało silną żółtaczkę, urodziło się w warunkach konfliktu serolo
gicznego, miało zaburzenia metabolizmu;
5) któreś z rodziców lub dziecko jest dziedzicznie obciążone np. kiłą, głuchotą, zaburzeniami
mowy, chorobą psychiczną;
6) dziecko urodziło się ze zniekształceniami w obrębie głowy (twarzy, uszu, warg, języka,
podniebienia, nosogardzieli);
7) w okresie poporodowym dziecko przechodziło stany zapalne z wysoką temperaturą, przyjmo
wało często leki, leżało długo w szpitalu;
8) dziecko jest zaniedbane środowiskowo.
Poza tym fakt, że u dziecka w okresie niemowlęcym zachodzi podejrzenie o nieprawidłowe reakcje
na zachowanie niewerbalne i werbalne osób z otoczenia, powinien być odkryty i objaśniony rodzicom.
Wczesna fachowa pomoc logopedy i lekarza pozwoli zapobiec utrwalaniu się stanu grożącego
zaburzeniem rozwoju mowy (a w konsekwencji nawet nieprawidłowemu kształtowaniu się osobo-
wości dziecka), a także uniknąć ewentualnych błędów w dotychczasowym postępowaniu rodziców.
W okresie kiedy u dziecka zaczyna się już czynność mówienia, wczesna fachowa pomoc pozwoli
zapobiec np. wymuszaniu na nim powtarzania tych głosek i wyrazów, których jeszcze nie potrafi
ono prawidłowo wymówić. Tego rodzaju błędy wychowawcze mogą prowadzić do zahamowań w
rozwoju psychicznym dziecka.
Dlatego tak ważne jest proponowane przez nas zwrócenie uwagi na ewentualne uwarunkowania
zaburzeń rozwoju mowy od początku życia dziecka, a także prowadzenie badań przesiewowych,
służących wykrywaniu zaburzeń rozwoju mowy, aby każde dziecko, które tego potrzebuje, mogło
jak najszybciej doznać właściwej pomocy. Oczywiście, dłuższa obserwacja prowadzona przez logo-
pedę, do którego dziecko na podstawie wyniku badania przesiewowego powinno być skierowane,
może też doprowadzić do ustalenia, że jedyną przyczyną było w danej sytuacji tylko tzw. okresowe
opóźnienie rozwoju mowy.
Poniżej zamieszczony Tekst Badania Przesiewowego do wykrywania zaburzeń mowy u dzieci
dwu-, cztero- i sześcioletnich został przygotowany dla pedagogów specjalnych, pedagogów ogól-
nych, psychologów i pracowników socjalnych jako niezbędna pomoc, umożliwiająca wstępną
selekcję dzieci pod kątem stanu ich rozwoju mowy. Podstawę do selekcji badanych dzieci uzyskuje
przez ocenę wyników badania — w podany prosty sposób.
Dla każdego wieku jest przewidziany odpowiednio dostosowany zestaw prób, stanowiący jedną
z trzech części tekstu. Części te są zbudowane według tej samej reguły, różnią się zadaniami odpo-
wiadającymi poziomowi zdolności do komunikacji słownej u dziecka 2-, 4- i 6-letniego. Na sche-
mat każdej części składają się — poza analogicznie skonstruowanym wywiadem z opiekunami
badanego dziecka — próby sprawdzające: 1) rozumienie poleceń słownych, 2) zdolność wypowia-
dania się, 3) prawidłowość wymawiania dźwięków mowy i wyrazów, 4) budowę i sprawność
aparatu artykulacyjnego. Instrukcja dotycząca realizacji badania jest poprzedzona wstępem obja-
śniającym cel, zakres i warunki badania.
Proponowany zestaw prób nie jest testem, nie wynika z określonej teorii mowy i obowiązującej dla
niej metodologii, nie służy bezpośrednio do wykorzystania wskaźników liczbowych i innych danych
do prowadzenia badań o charakterze naukowym. Zakres tematyczny prób wynika z wieloletniego
doświadczenia specjalistów pracujących w kontakcie z dziećmi nad usprawnianiem ich komunikacji
werbalnej z otoczeniem. Wyrastająca z tego doświadczenia wiedza harmonizuje z treścią znanych
ogólnie lektur z tej dziedziny. Nie jest natomiast dotychczas praktykowane stosowanie tej wiedzy
w formie upowszechnionych badań przesiewowych dotyczących stanu mowy w początkowym okresie
jej rozwoju. Projekt nasz dotyczący tej ważnej, podstawowej dla człowieka funkcji wypełnia lukę
w zestawie badań przesiewowych, obejmujących działania słuchu, wzroku, narządu ruchu, ogólnego
stanu somatycznego dziecka, wprowadzanych przez Instytut Matki i Dziecka.
Wyniki proponowanych badań przesiewowych umożliwiają zakwalifikowanie ocenianego dziecka
do jednej z dwóch kategorii:
1) dziecko, którego mowa na danym etapie rozwoju jest prawidłowa, nie wymaga pomocy
logopedy;
2) dziecko, którego mowa na danym etapie rozwoju jest nieprawidłowa, wymaga pomocy logopedy.
Dla specjalistów będzie istotny także charakter stwierdzonych nieprawidłowości w zakresie
rozumienia poleceń słownych, wypowiadania się, wymawiania dźwięków mowy, sprawności aparatu
artykulacyjnego.
Dzięki odpowiednio wczesnemu wykryciu opóźnień rozwoju mowy będzie możliwe zapobiega-
nie utrwalaniu się i pogłębianiu ewentualnych zaburzeń w komunikacji słownej.
Badanie zostało sprawdzone przez studentów IV roku studiów logopedycznych WSPS w ramach
przedmiotu „Metody badań logopedycznych" pod kierunkiem dr D. Emiluty-Rozya.
BADANIE PRZESIEWOWE
DO WYKRYWANIA ZABURZEŃ ROZWOJU MOWY U
DZIECI DWULETNICH
^ CEL BADANIA
Wstępna ocena stanu mowy dziecka, umożliwiająca wykrycie przejawu ewentualnego zaburzenia
rozwoju. W razie wykrycia takiego przejawu skierowanie dziecka do logopedy (po wyjaśnieniu
opiekunom dziecka konieczności zgłoszenia się do logopedy).
ZAKRES BADANIA
Stan mowy na danym etapie rozwoju zostanie oceniony na podstawie wyników badania doty-
czącego:
1) rozumienia poleceń słownych,
2) zdolności wypowiadania się,
3) prawidłowości wymawiania dźwięków mowy i wyrazów,
4) budowy i sprawności aparatu artykulacyjnego.
Dane te uzyskuje się w wyniku: wywiadu z
matką lub opiekunami dziecka, badania
przeprowadzonego z dzieckiem.
WARUNKI BADANIA
Badanie to ma charakter orientacyjny, nie jest pełnym badaniem logopedycznym. Przeprowadza
je po ukończeniu kursu „Elementy logopedii" (kurs w programie m.in. WSPS, Wydziału Pedagogi-
ki UW) pedagog specjalny, pedagog ogólny, psycholog, pracownik socjalny. Osoby badające po-
winny charakteryzować się łatwością w nawiązywaniu kontaktu emocjonalnego z dzieckiem.
Badanie jest wykonywane w widnym, ogrzanym pomieszczeniu, które nie rozprasza uwagi
dziecka i nie budzi lęku. Nie można badania wykonać wtedy, kiedy dziecko płacze, jest senne lub
ma objawy infekcji.
Przed badaniem należy nawiązać kontakt z dzieckiem, pokazując mu zabawki, np. lalkę, misia,
samochód, kotka. W zależności od tego, która zabawka dziecko zainteresuje, stanowi ona podstawę
prowadzonego badania.
Osoba badająca zadaje pytania i podaje polecenia głosem naturalnym, o łagodnym brzmieniu
i natężeniu. Badanie powinno mieć charakter zabawy z dzieckiem.
PRZEBIEG WYWIADU
Wywiad z matką (opiekunką) dziecka dwuletniego może być przeprowadzony w jego obecności.
Na wywiad składa się 5 pytań:
1. Czy dziecko rozumie najprostsze, często wypowiadane polecenia słowne?
Oczekiwana odpowiedź: TAK7NIE
2. Czy dziecko wypowiada spontanicznie zarówno pojedyncze wyrazy, jak i potrafi je łączyć
w wypowiedzi dwuwyrazowe?
Oczekiwana odpowiedź: TAK/NIE
3. Czy wypowiedzi dziecka są rozumiane przez osoby obce, nie tylko przez matkę?
4. Czy dziecko śpi z otwartymi ustami?
5. Czy daje się zauważyć u dziecka jakieś nieprawidłowości w sposobie gryzienia, żucia, poły
kania pokarmów?
10
Wyniki wywiadu
Jeżeli w wywiadzie odnotowano chociaż jedną odpowiedź świadczącą o istnieniu zaburzeń
mowy lub możliwości ich występowania, tzn. odpowiedź „NIE" na któreś z pytań 1, 2, 3 lub odpo-
wiedź „TAK" na któreś z pytań 4, 5 należy sądzić, iż dziecko powinno być skierowane do logo-
pedy. Potwierdzenie tego przekonania uzyskuje się w wyniku przeprowadzonego następnie badania.
PRZEBIEG BADANIA
1. W celu oceny rozumienia poleceń słownych sprawdza się podczas zabawy rozumienie
prostych poleceń poprzez zachęcanie dziecka do ich wykonania, np. daj mi misia, weź lalkę, pokaż,
gdzie lala (misio, kotek) ma oko, nos, ucho i inne części ciała, także pokaż części samochodu, np.
koło, okno, jeżeli dziecko się nim zainteresuje. Formułujemy następnie — w zależności od przebie-
gu zabawy — takie polecenia, które umożliwiają ocenę ich rozumienia, ale zawierają oprócz nazw
przedmiotów także nazwy czynności, np. połóż lalkę spać; teraz pokaż, jak lalka tańczy; pokaż, jak
kotek pije mleczko itp.
Ocena wyników badania rozumienia
O niedostatecznym rozumieniu wnioskujemy, jeżeli dziecko dwuletnie nie wykonuje poleceń
podczas dwukrotnie wykonanego badania i matka zgłaszała w wywiadzie fakt braku rozumienia
poleceń słownych w sytuacjach domowych.
u
2. W celu oceny umiejętności wypowiadania się kontynuuje się (po ustaleniu, jaki jest stan
rozumienia poleceń słownych) rozmowę w formie zabawy.
Pytania zadawane w trakcie zabawy dotyczą:
— części ciała zabawek (pytamy, co to jest?);
— czynności (pokazujemy czynności, np. lalka idzie, tańczy, śpi i pytamy, co robi lalka?).
Tym razem oceniamy, w jaki sposób dziecko odpowiada na pytanie.
Ocena wyników badania umiejętności wypowiadania się O
niedostatecznej zdolności wypowiadania się należy wnioskować, jeżeli dziecko dwuletnie:
— nie podejmuje prób wypowiadania się,
— zamiast wyrazów wypowiada pojedyncze dźwięki mowy (głoski),
— z trudem wypowiada tylko pojedyncze wyrazy bez prób ich łączenia w zdanie.
Obserwacje te mogą być TÓvm\ei CCfo«\«dlOTS Cizez wypowiedzi matki zebrane w wywiadzie.
3. W celu oceny wymawiania dźwięków mowy i wyrazów osoba badająca obserwuje wymowę
dziecka w trakcie rozmowy-zabawy z nim, a w razie wątpliwości, żeby uzyskać pewność co do
tego, jak powinna swe obserwacje sformułować, powtarza pytania np. o części ciała dziecka, lalki.
Ocena wymawiania dźwięków mowy i wyrazów jest negatywna, jeżeli dziecko dwuletnie:
— wymawia dźwięki w taki sposób, że jego wypowiedź jest całkowicie niezrozumiała dla osoby
badającej;
— wymawia tylko pojedyncze dźwięki zamiast wyrazów;
— ma głos chrapliwy albo matowy, albo nosowy, albo zbyt wysoki.
12
4. Ocena budowy i sprawności aparatu artykulacyjnego. Żeby wykryć nieprawidłowości
w budowie i funkcjonowaniu warg, języka (także wędzidełka podjęzykowego) i podniebienia mięk-
kiego, w budowie podniebienia twardego oraz w stanie zgryzu, prowadzi się obserwację budowy
aparatu artykulacyjnego oraz poleca się wykonanie kilku układów narządów artykulacyjnych:
— cmokanie,
— nadymanie policzków,
— wysuwanie i chowanie języka,
— szerokie otwieranie warg,
— zamykanie zębów z jednoczesnym cofaniem kącików warg („szeroki uśmiech").
Ocena budowy i sprawności aparatu artykulacyjnego jest negatywna, jeżeli u dziecka obserwuje
się jakąkolwiek nieprawidłowość w budowie wymienionych części aparatu artykulacyjnego lub
w jego funkcjonowaniu, wyrażającą się niemożnością wykonania któregokolwiek ze sprawdzanych
układów i ruchów.
Wynik badania przesiewowego do wykrywania zaburzeń rozwoju mowy u dzieci dwulet-
nich uważa się za zobowiązujący osobę badającą do skierowania dziecka do logopedy, jeśli:
— wywiad z matką (opiekunką) dziecka sugeruje występowanie zaburzeń mowy
i/lub
— w badaniu dziecka stwierdza się niedostateczne (negatywne) wyniki dotyczące: 1) rozumienia
poleceń słownych i/lub 2) zdolności wypowiadania się i/lub 3) prawidłowości wymawiania dźwię
ków mowy i wyrazów i/lub 4) budowy i sprawności aparatu artykulacyjnego.
b :h
Et-
jnia
1
3
uważaj
ą, ze
DZIECI CZTEROLETNICH
CEL BADANIA
2) zdolności wypowiadania się w formie zdań (zasobu wyrazów i ich form gramatycznych),
15
je po ukończeniu kursu „Elementy logopedii" (w programie np. WSPS, Wydziału Pedagogiki UW)
wychowawca przedszkolny, pedagog ogólny, psycholog, pracownik socjalny. Osoby badające po-
winny charakteryzować się łatwością nawiązywania kontaktu emocjonalnego z dzieckiem.
dziecka i nie budzi lęku. Nie można badania wykonywać wtedy, kiedy dziecko płacze, jest senne
lub ma objawy infekcji.
samochód, kotka. W zależności od tego, która zabawka dziecko interesuje, stanowi ona podstawę
W razie potrzeby do oceny rozwoju mowy dzieei-c^teroletnich stosuje się dodatkowo obrazek
sytuacyjny. /?*I"'
16
Wywiad z matką lub opiekunami dziecka czteroletniego powinien być prowadzony w innym
pomieszczeniu niż to, w którym przebywa dziecko. Na wywiad składa się 6 pytań:
1. Czy dziecko rozumie często wypowiadane polecenia słowne?
2. Czy dziecko spontanicznie wypowiada zdania kilkuwyrazowe?
4. Czy dziecko zacina się, jąka się?
5. Czy dziecko śpi z otwartymi ustami?
6. Czy daje się zauważyć u dziecka jakieś nieprawidłowości w sposobie gryzienia, żucia, poły
17
-i
Wyniki
wywia
du
Jeże
li w
dzie
odnoto
wano
chociaż
jedną
odpowi
edź
świadc
zącą o
istnieni
zaburz
eń
mowy
lub
możliw
ości ic...
allegra001