Składnia
1. Język jako system dwuklasowy.
2. Produktywność języka.
3. Czym zajmuje się składnia?
4. Co to jest konstrukcja składniowa?
5. Wypowiedzenie – podstawowa jednostka składniowa.
6. Typy wypowiedzeń:
a. zdanie
b. oznajmienie, In. równoważnik zdania
- oznajmienia samoistne
- oznajmienia kontekstowe
c. zawiadomienia.
7. Cechy prozodyczne języka.
8. Zjawisko konwersji; wyrazy dwuklasowe.
9. Człony syntaktyczne – minimalna jednostka składni.
10. Grupa syntaktyczna a zdanie; zjawisko akomodacji.
Dodatkowo:
11. Zjawisko kontaminacji.
12. Skrótowce.
WYPOWIEDZENIE
Wypowiedzenie to podstawowa jednostka składniowa. Termin wprowadzony przez Z. Klemensiewicza jest pojęciem szerokim. Obejmuje zarówno zdania, jak i inne wypowiedzenia niezdaniowe (wszystkie typy komunikatów językowych).
Wypowiedzeniem jest najmniejszy odcinek tekstu będący komunikatem językowym, czyli musi mieć wartość komunikatu, informacji (tym różni się od innych wyrażeń). Wypowiedzenie może składać się z jednego wyrazu, np. grzmi. Najczęściej jednak na wypowiedzenie składa się zespół wyrazów gramatycznie zestrojonych ( In. przekształconych fleksyjnie, dopasowanych formalnie) oraz prozodycznie odgraniczonych (głosem sygnalizujemy, gdzie się zdanie zaczyna i kończy).
Istotą wypowiedzenia jest predykacja, bez niej nie ma wypowiedzenia.
PREDYKACJA – ustosunkowanie się nadawcy do rzeczywistości, o której mówi, komunikuje. Nadawca może coś stwierdzać (orzekać), o coś pytać bądź czegoś żądać. Wynika z tego, że predykacja nierozerwalnie związana jest z modalnością. To modalność jest istotą predykacji! [przypomnienie: Modalność – wyrażanie stosunku mówiącego do treści, o której mówi. Więc modus – tryb(!) oznacza stosunek mówiącego do tego, o czym mówi].
Aby zaistniała predykacja, a co za tym idzie wypowiedzenie, nadawca musi przedmiotowi, o którym mówi przypisać jakąś cechę oraz wyrazić swój stosunek do tego przedmiotu, czyli opatrzeć go modalnością. Dlatego połączenie gramatyczne wyrazów: ciekawa książka wypowiedzeniem, nie jest komunikatem językowym. Nie oznajmiamy tu o rzeczywistości, nie ujawniamy stosunku. To połączenie żadnej predykacji nie zawiera.
KONWERSJA
Zjawisko polegające na przechodzeniu danego wyrazu z jednej kategorii części mowy do innej grupy części mowy. Zjawisko to związane jest ze zmianą ról składniowych.
1. przejście przymiotnika do klasy rzeczowników – mówimy wówczas o substantywizacji.
a. w nazwach kulinarnych, np. zupa pomidorowa → pomidorowa
Zupa pomidorowa była dobra- przymiotnik
Pomidorowa była dobra- rzeczownik
b. w nazwiskach zakończonych na –ski, -cki, np. Wolski, Rywacki.
Dziś są to rzeczowniki, ale o ich dawnej przynależności do klasy przymiotników świadczy deklinacja przymiot5nikowa. Podobnie rzecz się ma w przypadku rzeczowników nazywających funkcje, np. gajowy, borowy, leśniczy, myśliwy.
c. w języku polskim istnieje wiele wyrazów, które w zależności od kontekstu, mogą być albo rzeczownikiem, albo przymiotnikiem, np. nowy, stary, podróżny, chory, zdrowy.
Nowy dom bardzo mi się podobał.
Nowy nie wrócił jeszcze ze szkoły.
W drugim zdaniu wyraz nowy jest rzeczownikiem, możemy dodać do niego przydawkę, przyjmuje w zdaniu funkcję podmiotu. Podobnie rzecz się ma w zdaniach: Pytał mądry głupiego; Syty głodnego nie zrozumie (funkcja podmiotu i dopełnienia). Łatwo zauważyć, że w tych zdaniach doszło do elipsy rzeczownika, dla porównania: Pytał człowiek mądry człowieka głupiego; Człowiek syty człowieka głodnego nie zrozumie.
2. Wszystkie wyrazy, które w zależności od kontekstu mogą należeć bądź do jednej kategorii części mowy, bądź do innej to wyrazy dwukategorialne!
Oprócz wyżej wymienionych wyrazów dwukategorialnych do grupy tej zaliczymy również:
a. wzdłuż, dokoła, wpoprzeg, obok – w zależności od kontekstu będą to albo przyimki, albo przysłówki, np. Wzdłuż drogi rosły topole ( przyimek); Przetnij to wzdłuż (przysłówek).
b. Dawne rzeczowniki używane niegdyś w narzędniku dziś przeszły do klasy przysłówków, np. mimo chodem, milczkiem, chyłkiem, ukradkiem, cichaczem.
c. Wyrazy, które z reguły uznajemy za przysłówki, a które w odpowiednim kontekście stają się rzeczownikami w narzędniku, np. czasem, rankiem, latem, zimą, górą, dołem, doliną, wiosną, jesienią, gwałtem, kłusem, stępem, galopem itp.
* Ja pójdę górą, a ty doliną. – funkcja przysłówka
* Idę obok góry. – f. rzeczownika
* Idę między górą a doliną. – f. rzeczownika
* Dołem płynie rzeka. – f. przysłówka
* Zachwyciłem się tą górą. – f. rzeczownika
* Dysponuję wolnym czasem. – f. rzeczownika
* Czasem chodzę do kina. – f. przysłówka
* Pracował dniem i nocą. – f. przysłówka
* Zachwyciłem się tym pięknym wieczorem, dniem, popołudniem. – f. rzeczownika
* Wieczorem do ciebie przyjdę. – f. przysłówka.
Powyższe wyrażenia wskazują głównie na przestrzeń, czas, sposób. Są to klasy semantyczne wyrażeń, przy których formy adwerbialne wydają się wręcz pierwotne, a rzeczownik jest niejako wtórnie abstrahowany.
CZŁONY SYNTAKTYCZNE
Człon syntaktyczny to minimalna jednostka składni. Analiza składniowa kończy się na zdaniu, a zaczyna na członie syntaktycznym. Na zdanie składają się człony syntaktyczne, które wyodrębniamy według pełnionych przez nie funkcji syntaktycznych (składniowych). Więc każdy człon musi pełnić jakąś funkcję, a co za tym idzie musi być samodzielną częścią mowy. Liczba wyrazów w zdaniu nie zawsze więc odpowiada liczbie członów syntaktycznych.
Wielowyrazowe człony syntaktyczne:
a. wyrażenia przyimkowe
b. przyimki rozbudowane
c. wyrażenia porównawcze
d. złożone nazwy miejscowe i osobowe
e. liczebniki złożone
f. zestawienia: nazwy instytucji, świąt, gatunków bipologicznych, związków chemicznych, tytuły książek,
g. złożone formy czasownika
h. związki frazeologiczne
i. konstrukcje analityczne ( multiwerbizmy), np. dokonałam zakupu, przeprowadzili rozmowę, suknia czarnego koloru, dzień dzisiejszy, trudności natury formalnej, przeprowadzić analizę, przejąć kierownictwo, zdać pytanie, wydać rozkaz, składać donos, czynić starania, dokonać zniszczenia, w czasie lata.
Istnienie analityzmów daje możliwość wyboru stylistycznego. W niektórych wypadkach są one bardziej precyzyjne. Konstrukcje analityczne ujmujemy w jeden człon syntaktyczny.
GRUPA SYNTAKTYCZNA
To taka konstrukcja składniowa, która nie ma samodzielności komunikatywnej, nie zawiera bowiem predykacji. W grupie syntaktycznej ma miejsce zjawisko, które nazywamy atrybucją – czyli przypisywanie jakiemuś przedmiotowi, osobie, sytuacji atrybutu, cechy bez orzekania, bez wyrażania swojej postawy, stosunku względem danego przedmiotu, czyli bez predykacji i modalności. Dlatego też grupę syntaktyczną nazywa się grupą atrybutowaną.
W zadaniu: Moja babcię bardzo denerwuje głośna muzyka wyróżniamy następujące grupy syntaktyczne:
1. babcię moją
2. muzyka głośna
3. denerwuje babcię
4. denerwuje bardzo
Natomiast grupa: muzyka denerwuje jest grupą predykatywną!!
Istotą każdej grupy syntaktycznej jest to, że składa się ona z 2 członów:
a. wyrazu nadrzędnego, określanego, nadrzędnika
b. wyrazu podrzędnego, określającego, podrzędnika.
NADRZĘDNIK – to człon konstytutywny, grupa tworzona jest właśnie ze względu na niego. To właśnie do nadrzędnika możemy zredukować całą grupę, nigdy do podrzędnika. Porównajmy:
Moja mama lubi polne kwiaty.
Mama lubi polne kwiaty.
Mamy lubi kwiaty.
a:
Moja lubi polne kwiaty.
Moja lubi polne.
Gdyby zredukować (wyzerować) całą grupę syntaktyczna do podrzędników, zdanie traci sens, logiczność. Natomiast gdy zredukujemy grupę syntaktyczną do nadrzędnika, w dalszym ciągu zdanie takie ma sens, stanowi pewny komunikat językowy. To nadrzędnik jest członem podstawowym, ustanawiającym całą grupę syntaktyczną, bez niego grupa ta nie będzie istniała.
PODRZĘDNIK- zawęża zakres znaczeniowy członu nadrzędnego, równocześnie wzbogacając jego treść.
ZAKRES ZNACZENIOWY WYRAZU JEST ODWROTNIE PROPORCJPONALNY DO JEGO TREŚCI!!!
Lubię kwiaty- zakres szeroki, treść uboższa;
Lubię polne kwiaty – człon podrzędny zawężył zakres znaczeniowy nadrzędnika, ale wzbogacił tym samym nadrzędnik o treść.
W niektórych zdaniach (kontekstach) człon podrzędny nie może być wyzerowany, np. człowiek wielkiego umysłu – określnik jest niezbędny ze względów semantycznych. Podobnie w zdaniach: Weszła dziewczyna z włosami blond, Spojrzała na mnie niebieskimi oczami. Takie grupy składniowe, w których nie da się wyzerować podrzędnika, Z. Klemensiewicz nazwał: skupieniami nierozerwalnymi, np. człowiek wielkiego wzrostu.
Różnica między grupą syntaktyczną a zdaniem polega na tym, że w grupie syntaktycznej człon konstytutywny jest zarazem członem określanym. Inaczej w zdaniu: członem ustanawiającym zdanie jest orzeczenie, członem nadrzędnym, o którym się orzeka w zdaniu, jest podmiot.
W związku głównym, czyli w grupie predykatywnej mama lubi członem ustanawiającym jest predykatyw lubi, a predykacja odnosi się do podmiotu mama. Między podmiotem a orzeczeniem nie zachodzi zwykły związek określania. Jest to przede wszystkim związek zdaniotwórczy, w którym między członem określanym – podmiotem i określającym – orzeczeniem zachodzi wzajemne oddziaływanie:
1. przypadek podmiotu determinowany jest przez orzeczenie
2. osoba, liczba i rodzaj orzeczenia zależą od formy podmiotu.
Tradycyjnie mówi się, że między podmiotem a orzeczeniem zachodzi związek zgody, przy czym członem „uzgadnianym” jest orzeczenie. W istocie zależności są dwustronne, bowiem rzeczownikowa forma mianownika możliwa jest tylko przy orzeczeniu w 3 osobie; czasowniki niewłaściwe nie dopuszczają w zdaniu podmiotu w mianowniku.
RODZAJE GRUP SYNTAKTYCZNYCH ZE WZGLĘDU NA CHARAKTER GRAMATYCZNY NADRZĘDNIKA
1. GRUPA RZECZOWNIKOWA – NOMINALNA
Członem konstytutywnym jest rzeczownik, np.
Pióro niebieskie, kwiat zielony, atlas świata, róg ulicy, pan Michał, suknia w grochy
2. GRUPA PRZYMIOTNIKOWA
Człon konstytutywny – przymiotnik, np.
Badany szczegółowo, miły nadzwyczaj, większy od ciebie, koleżeński prawdziwie
3. GRUPA CZASOWNIKOWA – WERBALNA
Człon konstytutywny – czasownik, np.
Biegnie szybko, idzie do szkoły, odrabia lekcje, pisze niestarannie
4. GRUPA PRZYSŁÓWKOWA
Człon konstytutywny – przysłówek, np.
Bardzo szybko, nadzwyczaj ładnie, dokładnie wyjątkowo
JESZCZE O GRUPIE SYNTAKTYCZNEJ…
Grupa syntaktyczna może również być utworzona z członów połączonych w stosunku współrzędnym. Człony te pełnią tę samą rolę składniową w zdaniu. Są więc członami jednorodnymi i tworzą szeregi składniowe. I tak wyróżniamy:
1. współrzędne podmioty: Kasia i Basia
2. współrzędne orzeczniki: zostanie pilotem albo marynarzem
3. współrzędne dopełnienia: do kina lub do teatru
4. współrzędne przydawki: miła i dobra Kasia
5. współrzędne okoliczniki: długo i wytrwale
Na pograniczu grupy syntaktycznej współrzędnej i podrzędnej jest tzw. podmiot towarzyszący, czyli podmiot, w którym człony są semantycznie współrzędne a gramatycznie podrzędne, np. brat z siostrą, ojciec z matką.
Cała grupa podrzędna może występować w tej samej dystrybucji ( w takim samym otoczeniu) co wyraz nadrzędny. W grupie współrzędnej każdy ze składników ma taką samą dystrybucję jak całość szeregu. Więc szereg można zastąpić przez każdy z jego członów.
RPODZAJE GRUP SYNTAKTYCZNYCH ZE WZGLĘDU NA SPOSÓB WIĄZANIA SIĘ CZŁONÓW ZE SOBĄ
1. SYNTAKTYCZNE GRUPY PODRZĘDNE
A. ZGODY
B. RZĄDU
C. PRZYNALEŻNOŚCI
2. WSPÓŁRZĘDNE, IN. SZEREGI
3....
dorka_dorkowska