Hankała.PDF

ANDRZEJ HANKAŁA

Uniwersytet Warszawski

Wyższa Szkota Pedagogiczna ZNP

Psychologiczne i społeczne zagrożenia

związane z zastosowaniem mediów

i technologii informatycznej w edukacji

W rozważaniach dotyczących kwestii wykorzystywania mediów i technolo-

gii informatycznej 'w edukacji zazwyczaj w pierwszym rzędzie akcentuje się po-

zytywne aspekty zastosowań czy to w edukacji w ogóle, czy w specyficznych

dziedzinach kształcenia (Juszczyk, 1998; Siemieniecki, 1998). Podejście takie

jest całkowicie zrozumiałe, jeżeli bierze się pod uwagę rozliczne korzyści, jakie

wiążą się z takim postępowaniem. Wśród tych korzyści wymienia się m.in.:

- możliwość indywidualizowania przebiegu uczenia się zachodzącego w toku

nauczania, a więc dostosowanie jego tempa i zakresu do możliwości ucznia;

- uzyskiwanie natychmiastowych informacji zwrotnych w toku uczenia się, co

ma duże znaczenie dla utrzymywania motywacji do uczenia się;

- wykrywanie na podstawie diagnozy słabych stron ucznia;

- stwarzanie sprzyjających warunków do opanowywania i ćwiczenia różnych

umiejętności: od stosunkowo prostych sensoryczno-motorycznych, aż do zło-

żonych obejmujących podejmowanie decyzj i i rozwiązywanie problemów przez

uczestniczenie w zadaniach symulacyjnych tak skomplikowanych, jak np. kie-

rowanie przedsiębiorstwem czy postępowanie w sytuacjach kryzysowych.

Pamiętając o rozlicznych korzyściach wynikających ze stosowania techno-

logii informatycznej w sferze edukacji, nie należy wszakże zapominać o różno-

rodnych zagrożeniach, jakie mogą towarzyszyć temu procesowi. Ogólnie można

powiedzieć, iż autorzy, podejmujący problem zagrożeń związanych z powszech-

nym stosowaniem technologii informatycznej w edukacji, reprezentują przynaj-

mniej dwa podejścia. Zwolennicy pierwszego podejścia ujmują problem zagro-

Pedagogika @ środki informatyczne i media

Andrzej Hankała, Psychologiczne i społeczne zagrożenia związane z zastosowaniem mediów.

żeń w kontekście ogólnie negatywnego stosunku do zjawiska wkraczania techno-

logii informatycznej, jako przejawu szerszego zjawiska technicyzacji, do tych

sfer życia, w których tradycyjnie przywiązywano duże znaczenie do relacji mię-

dzyludzkich (Sloan, 1985). Chodzi o takie dziedziny, jak: medycyna, psychotera-

pia czy właśnie edukacja. Źródeł zagrożeń ze strony techniki, w tym technologii

informatycznej, upatruje się w tym, iż dehumanizuje ona kontakty międzyludz-

kie, utrudnia bądź uniemożliwia tworzenie więzi międzyludzkich, a w konse-

kwencji obniża efektywność profesjonalnych oddziaływań.

Współcześnie znacznie częściej stykamy się z podejściem, w którym sygna-

lizowanie zagrożeń związanych z zastosowaniem technologii informatycznej

w edukacji nie wynika z totalnej negacji tejże technologii czy technicyzacji życia

w ogóle. Wskazuje się, iż komputer, podobnie jak wszelkie wytwory techniki

wynalezione przez człowieka, jest jedynie narzędziem, które może być wykorzy-

stywane w sposób przynoszący korzyści bądź też szkody (Morbitzer, 2002).

Zagrożenia psychologiczne i społeczne stanowią istotną, chociaż naturalnie

nie jedyną (zob. m.in. Tanaś, 1993), kategorię problemów związanych ze stoso-

waniem mediów i technologii informatycznej w sferze edukacji. Kwestie te

przedstawimy, wskazując na konkretne zagrożenia funkcjonowania człowieka

w sferze poznawczej, emocjonalnej, wolicjonalno-refleksyjnej oraz w dziedzi-

nie relacji interpersonalnych.

Ograniczenia w zakresie nauczania postrzegania problemów

oraz myślenia twórczego

Wskazuje się, iżtzw. nauczanie wspomagane komputerowo (computer-assi-

sted instructioii] stanowi jedynie bardzo efektywne zastosowanie prawidłowo-

ści, które były podstawą nauczania programowanego. Zadanie komputera spro-

wadza się do: zadawania pytania, oceny odpowiedzi i ewentualnego odesłania do

alternatywnych odpowiedzi, utrwalania wiedzy przez powtarzanie (Dembo, 1998).

Współcześnie można zaobserwować próby bardziej złożonego postępowania

w postaci tzw. inteligentnego kształcenia wspomaganego komputerem (intelligent

computer-assisted instructioń), którego istota polega na inspirowaniu uczących

się do dialogu z maszyną (Siemieniecki, 2002). Niemniej jednak pozostają wąt-

pliwości, czy maszyna, której działanie opiera się na zaprogramowanych regu-

łach, zdolna jest do postrzegania problemów. W filozofii nauki rozróżnia się dwa

konteksty analiz: kontekst odkrycia i kontekst uzasadnienia (Heller, 1992; Kra-

jewski, 1998). Kontekst odkrycia obejmuje początkową fazę procesu badawcze-

go, podczas której obserwacje, dotychczasowa wiedza i myślenie twórcze dopro-

wadzająjednostkę do dostrzeżenia problemu lub dostrzeżenia nowych aspektów

analizowanego zjawiska. Kontekst uzasadniania obejmuje natomiast przyjęte

procedury racjonalnego akceptowania lub odrzucania zaproponowanych rozwią-

zań. Filozofowie zwracaj ą uwagę, iż przede wszystkim w przypadku kontekstu

uzasadniania możliwe jest sformalizowanie (zalgorytmizowanie) operacji pro-

wadzących do oceny wartości określonego wytworu ludzkiej myśli. W odniesie-

niu do kontekstu odkrycia ścisłe reguły postępowania nie istnieją, sąjedynie heu-

rystyki.

Zagrożenia dotyczące sfery poznawczej

Zagrożenia polegające na uniformizacji i/lub redukcji doświadczenia

J. Bobryk (2001) zwraca uwagę na to, iż korzystanie z identycznych progra-

mów komputerowych uniformizuje nawyki percepcyjne, sposoby ujmowania

i porządkowania informacji, a w konsekwencji może prowadzić do psychicznego

upodabniania się ludzi. Zjawisko to autor określa mianem „kolektywizacji umy-

słów".

Inne, pokrewne, zagrożenie dotyczy sytuacji, w których uczenie się na dro-

dze gromadzenia bezpośrednich doświadczeń z trójwymiarowego świata zostaje

zastąpione przez pracę z komputerem. J. Morbitzer (2002) podaje w tym kontek-

ście przykład dziecka, które rozpoczyna pracę z programem graficznym. Dzięki

realizacji opcji zawartych w tym programie, jak np. rysowanie linii prostych,

figur geometrycznych, wypełniania określonych obszarów kolorem, dziecko może

wykonać prawidłowe rysunki. Tak naprawdę jednak dziecko nie uczy się ryso-

wać, lecz obsługiwać program komputerowy.

Zagrożenia wynikające z dominacji materiału obrazowego

nad materiałem słownym

W hipermedialnych strukturach informacyjnych obserwuje się zdecydowany

trend do posługiwania się obrazami, mówi się wręcz o walce pomiędzy kulturą

słowa drukowanego a kulturą obrazu (Morbitzer, 2002). Współczesny uczeń co-

raz rzadziej czyta książki, natomiast coraz częściej ogląda telewizję, sięga po

programy multimedialne lub też poszukuje informacji w Internecie. Dominacja

wzrokowo-przestrzennych kodów w obsłudze komputerów stanowi efekt zacie-

rania się różnic pomiędzy technologią telewizyjną i komputerową. Zjawisko to

sprzyja rozwojowi myślenia konkretno-obrazowego, upośledza natomiast my-

ślenie abstrakcyjne (Bobryk, 2001). Zgodnie z wiedzą psychologiczną dotyczącą

rozwoju intelektualnego dzieci i młodzieży stosowanie materiału obrazowego

7/1

Pedagogika @ środki informatyczne i media

Andrzej Hankała, Psychologiczne i społeczne zagrożenia związane z zastosowaniem mediów...

oraz słownego powinno być podporządkowane prawidłowościom tegoż rozwoju

(Przetacznik-Gierowska, Włodarski, 1994).

Mając na uwadze omawiane problemy, należy brać również pod uwagę róż-

nice indywidualne. W badaniach empirycznych stwierdzono m.in., że prezenta-

cja materiału w postaci obrazowej okazała się szczególnie niekorzystna w nauce

uczniów z wysokimi wskaźnikami inteligencji i myślenia twórczego (Siemie-

niecki, 1998, s. 63).

staną się niegodne zaufania i prowadzić nas będą na manowce błędnych decyzji

i szkodliwych działań [...] Jednym z takich powodów są sztuczki niektórych za-

wodowych praktyków wpływu społecznego".

Zagrożenia dla sfery emocjonalnej

Bibi. Jag.

Problem zalewu informacyjnego w kontakcie z hipermedialnymi

strukturami informacyjnymi

Lęk przed komputerem (komputerofobia)

W związku z rozpowszechnianiem się technologii informatycznej i stosowa-

niem komputerów zwiększa się liczba przypadków lęków i niepokoju, jakie bu-

dzi praca związana z używaniem komputera czy nawet z samym kontaktem

z nim, a także towarzyszących im takich objawów, jak bóle głowy, ogólne pod-

rażnienie, koszmary'nocne itp. Mogą również występować reakcje charaktery-

styczne dla ogólnej reakcji stresowej, takie jak: podwyższony poziom noradrena-

liny i adrenaliny we krwi, przyspieszone tętno, wzrost ciśnienia w naczyniach

krwionośnych itp. (Selye, 1976).

Wskazuje się, iż jedną z przyczyn, która warunkuje powstanie komputerofo-

bii, są trudności w opanowaniu obsługi komputera, zwłaszcza gdy jest to istotne

z uwagi na wykonywaną pracę. B. Siemieniecki (2002, s. 183) zwraca uwagę, że

niepokój odczuwany w kontakcie z komputerem może mieć podłoże „w ciągłym

współzawodnictwie we współczesnym świecie, gdzie umiejętność obsługi kom-

putera i kompetencja w tym zakresie jest niezbędna do odniesienia sukcesu".

Zjawisko komputerofobii występuje w szczególnym nasileniu w kształceniu

osób dorosłych, ponieważ wraz z wiekiem zmniejsza się plastyczność uczenia

się, coraz trudniej zmienić można przyzwyczajenia i adaptację do nowych wa-

runków. Nie chodzi przy tym jedynie o sam fakt przystosowania się do korzysta-

nia z komputera, ale również o przystosowanie się do zmian wynikających

z ciągłego postępu technicznego, do instalowania coraz nowych programów

i urządzeń. W prowadzonych przez B. Siemienieckiego badaniach, obejmują-

cych grupę ponad 1000 nauczycieli, stwierdzono, że problem komputerofobii

występuje również wśród nauczycieli czynnych zawodowo. W związku z tem-

pem zachodzących zmian można będzie oczekiwać konieczności praktycznie cią-

głego dostosowywania się do nich użytkowników i problemów doświadczanych

w tym zakresie nie tylko przez kształcących się dorosłych (Siemieniecki, 2002).

Współcześnie problem komputerofobii dotyczy jednak nie tylko osób doro-

słych. W czasopiśmie naukowym „Educational and Psychological Measurement"

regularnie pojawiają się doniesienia z badań psychometrycznych poświęconych

konstruowaniu specjalnych testów do pomiaru lęku przed komputerem (Compu-

Wielka łatwość umieszczania i dystrybucji informacji włnternecie powodu-

je, że mamy obecnie do czynienia z sytuacją określaną mianem „informacyjnego

smogu", w analogii do zjawiska smogu przemysłowego charakterystycznego dla

cywilizacji przemysłowej (Shenk, 1998; Tadeusiewicz, 1999). Duża liczba tych

informacji pochodzi ponadto od osób niekompetentnych, w związku z czym za-

poznanie się z owymi informacjami może w większym stopniu utrudnić, niż uła-

twić zrozumienie jakiegoś przedmiotu. Omawiany problem zdaje się mieć duże

znaczenia w kontekście nauczania opierającego się na korzystaniu z pozadydak-

tycznych źródeł. W nauczaniu tym na plan pierwszy wysuwają się kwestie

związane z problemem odszukania pożądanych, a jednocześnie wartościowych

informacji (Przetacznik-Gierowska, Włodarski, 1994).

Wskazuje się również, że nadmiernie częste korzystanie przez ucznia z hi-

permedialnych struktur informacyjnych może prowadzić do tego, co określa się

mianem „elektronicznego encyklopedyzmu", czyli dysponowania przez uczniów

ogromem informacji, często nieuporządkowanych i nieprzetworzonych, a naj-

częściej wręcz zbędnych (Morbitzer, 2002). Uczniowie stają się kolekcjonerami

informacji, natomiast występuje u nich deficyt wiedzy (Pachociński, 1997). War-

to przypomnieć w tym kontekście słowa angielskiego poety T. S. Eliota, iż wie-

dza może zatracać się w morzu informacji, a mądrość w potoku wiedzy.

Zwraca się uwagę najeszcze jedno zagrożenie związane z lawiną informacji

orzy ograniczonych możliwościach ich przetwarzania przez człowieka, a w kon-

sekwencji o utrudnienie dokonania wyboru. Chodzi mianowicie o problem mani-

Dulacji. W sytuacji nadmiaru informacji rzadko możemy pozwolić sobie na prze-

nyślaną analizę wszystkich aspektów danej sytuacji czy zagadnienia, częściej

jedziemy zmuszeni polegać na pojedynczych elementach czy aspektach jako

wskazówkach. Jak pisze psycholog społeczny R. Cialdini (1994, s. 248): „Dopó-

ci owe pojedyncze wskazówki są rzetelne [...] nie ma niczego złego. Problem

:aczyna się wtedy, kiedy z jakiegoś powodu te normalnie rzetelne wskazówki

ter Amiety Scalę) - (zob. Dukes, Discenza, Couger, 1989; Marcoulides, 1989;

Marcoulides, Mayes, Wiseman, 1995). Fakt ten, poza samymi doniesieniami na-

ukowymi o występowaniu omawianego fenomenu w populacji uczniów różnych

typów i poziomów szkół, zdaje się świadczyć o tym, iż zagrożenie, jakie wywo-

łuje kontakt z komputerem i posługiwanie się nim, nie jest zjawiskiem incyden-

talnym.

Andrzej Hankała, Psychologiczne i społeczne zagrożenia związane z zastosowaniem mediów...

mopoczucia (Kraut i in., 1998; Kiesler, Kraut, 1999). Osoby te częściej, niż inni

użytkownicy, deklarowały doświadczanie takich emocji, jak: smutek, przygnę-

bienie, poczucie winy. Pomimo uzyskanych wyników fakt powstawania depresji

(stanów depresyjnych) u osób często korzystających z Internetu wywołuje pew-

ne kontrowersje (zob. Shapiro, 1999; Rierdan, 1999).

Syndrom uzależnienia od Internetu

Obecnie Internet zapewnia szybki dostęp do wszelkiego rodzaju informacji,

także niedostępnych w inny sposób. Pozwala również szybko porozumiewać się

z innymi osobami, znajdującymi się w miejscach bardzo odległych. W związku

z tym systematycznie wzrasta liczba osób spędzających przed komputerem bar-

dzo dużo czasu, nierzadko zaniedbując wskutek tego inne obowiązki, również

naukę. Mówi się więc coraz powszechniej o zaburzeniu określanym różnymi na-

zwami: uzależnienie od Internetu, siecioholizm, cyberzależność, infoholizm itp.

(Jakubik, 2002). Według badań Center for On-line Addiction, przeprowadzonych

na grupie 17 tysięcy internautów, 6% spośród nich zdradza zachowania kwalifi-

kujące się do leczenia, a 30% korzysta z Internetu, „aby uciec od złych myśli", co

stanowi prostą drogę do uzależnienia.

Do najczęściej opisywanych skutków uzależnienia od Internetu należą:

-zaniedbywanie nauki lub pracy,

- utrwalenie postawy egocentrycznej,

- zaburzenia w sferze własnej tożsamości,

- zawężenie zainteresowań,

- zubożenie języka (posługiwanie się slangiem, skrótami itp.).

Niektórzy badacze wskazują, iż zachowania polegające na nadużywaniu

dostępu do Internetu nie tyle wynikają z „uzależniających" właściwości samego

medium, ile stanowią konsekwencję pewnych trudności przeżywanych przez jed-

nostkę czy też wyraz określonych nieprawidłowości osobowościowych (Majgier,

2000). Tak więc uzależnienie od Internetu mogłoby stanowić ucieczkę od pro-

blemów czy też poczucia samotności bądź też wiązać się ze skłonnością do

zachowań kompulsywnych, stanowić formę przejawiania się tzw. „nałogowej

osobowości" współczesnych czasów (Mellibruda,1996).

Sfera wolicjonalno-refleksyjna związana z działaniem Ja

(jaźni, self) jednostki

Atrofia autonomii i poczucia podmiotowości

W perspektywie bardziej ogólnej J. Bobryk (2001) zwraca uwagę, iż upo-

wszechnianie elektronicznych środków przetwarzania informacji powoduje przej-

mowanie pewnych funkcji poznawczych oraz kontrolnych przez maszynę. Ak-

tywność człowieka może zostać uzależniona od maszyn i sieci informatycznych,

a zjawisko to może dotyczyć zarówno jednostek, jak i całych grup społecznych.

W przypadkach skrajnych może dojść do sterowania człowiekiem, w tym także

uczącym się, przez maszynę. W skali globalnej takie tendencje wiązałyby się ze

zmniejszeniem autonomii i niezależności poznawczej, wykształcaniem się swo-

istej bierności umysłowej, a w konsekwencji obniżeniem się kreatywności czło-

wieka.

Manipulacja własną tożsamością

Zwraca się uwagę, iż w komunikacji zachodzącej za pośrednictwem Interne-

tu informacje o własnej tożsamości są niedostępne dla partnerów interakcji, co

umożliwia manipulowanie swoją tożsamością. W cyberprzestrzeni każdy może

mieć tyle „elektronicznych osobowości", ile „zdoła wykreować" (za: Majgier,

2000, s. 161). Manipulacja własną tożsamością może mieć charakter gry prowa-

dzonej z innymi uczestnikami komunikacji. W trakcie tej gry jednostka może nie

tylko ukrywać pewne informacje przed innymi, ale może także je rozmyślnie

fałszować (Reid, 1996). Takie postępowanie może mieć charakter zabawy, nie-

mniej jednak może też kształtować i utrwalać pewne nieprawidłowe sposoby

funkcjonowania społecznego oparte na kłamstwie i manipulacji. W przypadku

jednostek charakteryzujących się specyficznym typem osobowości, tzw. oso-

bowością z pogranicza (borderline), dla której zaburzenia tożsamości są cechą

osiową, udział w tego typu grach może mieć zdecydowanie negatywne konse-

kwencje.

Depresja

W badaniach przeprowadzonych R. Krauta i jego współpracowników uzy-

skano dane empiryczne świadczące o występowaniu wśród osób często korzysta-

jących z Internetu lekkich stanów depresyjnych, w postaci tzw. obniżonego sa-

7 S

Pedagogika @ środki informatyczne i media

owaniem mediów...

Zagrożenia dla sfery relacji interpersonalnych

zachowania agresywne, skłaniać do otwartego manifestowania czy też wręcz pro-

pagowania postaw społecznie szkodliwych, takich jak np. rasizm. Wiadomo, iż

anonimowość osób kontaktujących się za pośrednictwem sieci ogranicza możli-

wość kar i sankcji społecznych za niewłaściwe zachowanie. Psychologowie pod-

kreślają, że u niektórych ludzi w trakcie tego rodzaju komunikacji może dojść do

osłabienia mechanizmów kontroli wewnętrznej, które nie wystąpiłoby w bezpo-

średniej, nieanonimowej interakcji (Reid, 1996).

Relacje nauczyciel - uczeń

Jedną z konsekwencji upowszechniania się zastosowania mediów i techniki

informatycznej w edukacji będzie, być może, nie gwałtowne i całkowite, ale stop-

niowe i częściowe, zastępowanie bezpośrednich kontaktów ucznia z nauczycielem,

kontaktami pośrednimi, czy też wręcz zastąpieniem nauczyciela przez maszynę. Trudno

jest przewidzieć konsekwencje takiego procesu, gdyby miał on rzeczywiście nastą-

pić. Dotyczy to zwłaszcza zastąpień ia nauczyciela (czy też bezpośredniego kontaktu

z nauczycielem) w takich oddziaływaniach, jak: wzbudzanie motywacji poznaw-

czej do uczenia się, prezentowanie wzorca zachowań, stymulowanie do dyskusji,

dialogu. Współcześnie dyskusja z komputerem to najczęściej wymiana rozkazów

i oczekiwań; maszyna nie odbiera wrażeń, ani nie odczuwa emocji, nie jest pod-

miotem rozumienia, ani też nie jest zdolna do osiągania wglądu.

Czynniki modyfikujące ryzyko aktualizacji zagrożeń

Ryzyko związane z zagrożeniami, jakie zostały przedstawione w odniesie-

niu do różnych sfer funkcjonowania podmiotu, może zmieniać się w zależności

od występowania pewnych dodatkowych czynników (warunków). Ogólnie moż-

na wyróżnić dwie kategorie takich czynników: 1) czynniki podmiotowe oraz

2) czynniki sytuacyjne.

W grupie czynników podmiotowych możemy wyróżnić kategorię czynni-

ków rozwojowych oraz czynników indywidualnych. Czynniki rozwojowe (czyli

wiek- i związany z nim poziom rozwoju umysłowego, emocjonalnego i społecz-

nego) mogą w istotny sposób determinować ryzyko związane z określonymi

zagrożeniami. I tak, jeżeli chodzi o problemy dotyczące np. trudności występu-

jących w związku z'zalewem informacyjnym i koniecznością dokonywania se-

lekcji materiału, czy też uzależnienia od Internetu, to większe ryzyko występuje

w przypadku osób młodszych. Natomiast w przypadku np. komputerofobii więk-

szy poziom ryzyka charakteryzuje osoby dorosłe.

W odniesieniu do czynników indywidualnych jako podkategorii uwarunko-

wań podmiotowych największe znaczenie należałoby przywiązywać do wystę-

powania pewnych specyficznych właściwości osobowości osób uczących się.

Chodzi mianowicie o to, iż pewne specyficzne cechy osobowości czy też charak-

teryzowanie się pewnym typem osobowości może sprzyjać rozwinięciu się okre-

ślonych zagrożeń. Na przykład, skłonność do zachowań kompulsywnych może

sprzyjać uzależnieniu od Internetu, a tzw. osobowość histrioniczna podleganiu

wpływom o charakterze manipulacyjnym, osobowość pograniczna (borderline)

zaburzeniom tożsamości (Jakubik, 1999).

W związku ż czynnikami kontekstualnymi można stwierdzić z dużym stop-

niem pewności, iż ryzyko przedstawionych zagrożeń zwiększa się w przypadku,

gdy mamy do czynienia z uczeniem się, l) które nie podlega bezpośredniej kon-

troli nauczyciela, 2) z uczeniem się ze źródeł pozadydaktycznych, 3) z uczeniem

się, w którym wykorzystanie mediów i technologii informatycznej ma charakter

podstawowy, a nieijedynie pomocniczy.

Zubożenie kontaktów społecznych

Zaobserwowano, iż u osób często korzystających z Internetu dochodzi nie

tylko do zmian wcześniej opisanych, ale również do zaburzenia relacji interper-

sonalnych, utraty zainteresowania różnymi formami aktywności społecznej itp.

(Young, 1994). U osób tych stwierdza się również zwiększony poziom poczucia

Dsamotnienia. Co ważne zmiany te zaobserwowano nawet wówczas, gdy domi-

lujące wykorzystanie Internetu miało charakter społeczny, a więc np. dotyczyło

;Iektronicznej komunikacji z członkami rodziny, znajomymi czy osobami nie-

oianymi (Kraut i in., 1998). Niektórzy autorzy formułują nawet wniosek, iż In-

ernet zaczyna zastępować bliskie relacje interpersonalne, a czyniąc to w sposób

>owierzchowny, wywołuje w konsekwencji poczucie osamotnienia, które może

lotęgować stany depresyjne, co już wcześniej sygnalizowaliśmy.

Zwraca się uwagę, iż Internet, dzięki interakcyjnym właściwościom, może stać

ię atrakcyjnym partnerem, zastępującym rzeczywiste kontakty społeczne.

. Morbitzer (2002, s. 245) podkreśla, iż zwiększa się nowa kategoria ludzi zwanych

elektronicznymi odludkami", którzy potrafią perfekcyjnie posługiwać się sprzętem

omputerowym, ale są w znacznym stopniu pozbawieni podstawowych umiejętno-

;i społecznych nawiązywania i utrzymywania bliskich relacji interpersonalnych.

Wyzwalanie zachowań agresywnych

Anonimowość oraz wzrastająca niezależność od norm społecznych, którą

ipewnia komunikacja za pośrednictwem sieci komputerowych, może wyzwalać

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: