L. Balcerowicz - Socjalizm-Kapitalizm-Transformacja.pdf

(1321 KB) Pobierz
212136655 UNPDF
LESZEK Balcerowicz
SOCJALIZM KAPITALIZM
TRANSFORMACJA
SZ K ICE Z PRZEŁOMU EPOK
WYDAWNICTWO NAUKOWE PWN WARSZAWA 1997
Projekt okładki i stron tytułowych Yakup Erol
Redaktor Izabela Różańska
Redaktor techniczny Danuta Jezierska-Żaczek
Teksty, które ukazały się po raz pierwszy w języku angielskim, tłumaczył MICHAŁ RUSIŃSKI
Tytuł dotowany przez Ministra Edukacji Narodowej
Copyright © by Leszek Balcerowicz and Wydawnictwo Naukowe PWN Sp. z o.o. Warszawa 1997
SPIS TREŚCI
Przedmowa . . 7
Rozdział l. Instytucje, dyspozycje ludzkie, zachowanie . . 9
CZĘŚĆ PIERWSZA SOCJALIZM A KAPITALIZM
Rozdział 2. Problemy definicji socjalizmu we współczesnym
ś w i ec i e
Rozdział 3. Z h istorii sporu o sprawność gospodar c zą socjalizmu
Rozdział 4. O “socjalistycznej" gospodarce rynkowej Rozdział 5. Socjalizm a innowacyjność . Rozdział 6. W stronę
analizy własności
.. Rozdział 7. Systemy polityczne i gospodarcze: problemy zgodno ś c i i sprawno ś c i
29
39 61 69 . 101
146
CZĘŚĆ DRUGA OD SOCJALIZMU DO KAPITALIZMU
Rozdział 8. Zrozumieć postkomunistyczne przemiany . . . 169 • J Rozdział 9. Przemiany gospodarcze w Europie
Środkowo-
-Wschodniej: porównania i wnioski 195
Rozdział 10. Drogi do prywatnej gospodarki rynkowej . . 218
Rozdział 11. Polityka makroekonomiczna w przechodzeniu do
gospodarki rynkowej (wraz z Alanem Gelbem) 236 ^ Rozdział 12. Pospolite błędy w dyskusji na temat reform
gospodarczych .. 293
CZĘ ŚĆ TRZECIA POLSKIE REFORMY GOSPODARCZE
Rozdział 13. Polska reforma gospodarcza w latach 1981-1988 333 Rozdział 14. Przejście do gospodarki rynkowej:
Polska w latach 1989-1993 . 352
PRZEDMOWA
Niniejsza książka jest wstępnym podsumowaniem moich wieloletnich badań, odnoszących się do instytucji, zmian
instytucjonalnych (nazywanych często “systemowymi"), zachowań ludzkich i gospodarki w jej sprzężeniu z
polityką. Teksty zawarte w tej pracy nie były dotąd (z wyjątkiem rozdziału 3) publikowane w języku polskim.
Rozdział l ma charakter metodologicznego wstępu do całej pracy i opisuje pewien model analityczny, który warto,
moim zdaniem, stosować do badania instytucji, zachowań ludzkich oraz ich wyników. W rozdziale tym
przedstawiam też program badawczy dla nowoczesnej ekonomii instytucjonalnej lub szerzej — nauki o instytucjach.
Pierwsza część książki, zatytułowana “Socjalizm a kapitalizm", jest poświęcona porównawczej analizie tych
systemów, a zwłaszcza ich sprawności. Pierwsze cztery szkice zostały napisane przed latem 1989 r. Są one
publikowane w pierwotnej formie, włącznie z zachowaniem czasu teraźniejszego, który odnosi się do okresu ich
pisania. Czynię tak nie tylko w nadziei, że publikowane cztery eseje wytrzymały próbę czasu, ale także dlatego, że
niektórzy Czytelnicy będą, być może, zainteresowani ówczesnymi poglądami autora, którego późniejszy wicher
historii rzucił na pozycję odpowiedzialności — za przeobrażenia polskiej gospodarki w latach 1989-1991. Pozostałe
dwa rozdziały części pierwszej napisałem w 1995 r ., choć są one oparte na moich wcześniejszych badaniach.
Druga część, “Od socjalizmu do kapitalizmu", skupia się na gospodarczych i politycznych przemianach w świecie
postsocjalistycz-
nym. Szkice w niej zawarte zostały napisane w latach 1993-1995. Staram się w nich połączyć wiedzę teoretyczną,
jaką wyniosłem ze swojej działalności akademickiej, z głębszym zrozumieniem przemian, jakie dało mi
sprawowanie funkcji rządowych w okresie “polityki nadzwyczajnej" w latach 1989-1991.
Wreszcie trzecia część książki odnosi się do reform gospodarczych w Polsce. Rozdział 13, napisany w 1988 r .,
przedstawia reformy w latach 1981-1988, a rozdział 14 — przemiany w okresie 1989-1993.
W toku badań, z których wyrasta niniejsza książka, korzystałem z pomocy wielu osób. Starałem się je wymienić w
notkach opisujących historię powstawania poszczególnych szkiców. W tym miejscu pragnę wyrazić głęboką
wdzięczność mojej żonie, Ewie Balcerowicz, za jej cierpliwość, zrozumienie oraz wsparcie psychiczne i
intelektualne, jakimi obdarzała mnie w ciągu całego okresu, gdy zmagałem się z problemem instytucji i zmian
instytucjonalnych, zarówno jako akademicki badacz, jak i jako polityk gospodarczy.
Rozdział 1
INSTYTUCJE, DYSPOZYCJE LUDZKIE, ZACHOWANIE
1. Cztery problemy
Przedmiotem książki jest zachowanie człowieka i jego skutki w stałych i zmieniających się warunkach
instytucjonalnych. Należy ona do rozrastającego się nurtu badań, który za centralną zmienną obrał instytucje,
próbując wyjaśnić ich zmiany i skutki. Przykładem współczesnego ożywienia zainteresowania czynnikami
instytucjonalnymi są takie kierunki badawcze, jak teoria praw własności, ekonomia kosztów transakcji, teoria
pryncypała i agenta (agency theory), porównawcza analiza systemów gospodarczych, teoria wyboru publicznego
(public choice}, ekonomia polityczna reform gospodarczych, ekonomi " . czna teoria historii. Wymienione nurty
teoretyczne podejmują problemy, które przed wielu laty były przedmiotem dociekań takich wielkich przedstawicieli
myśli społecznej, jak Adam Smith, John Stuart Mil i , Karol Marks, Max Weber, i — w czasach nam bliższych —
Joseph Schumpeter, Ludwig von Mises i Friedrich A. von Hayek.
Problemy te zostały zepchnięte na dalszy plan przez ekspansję tradycyjnej ekonomii neoklasycznej. Wniosła ona do
ekonomii tak potrzebny rygor rozumowania na podstawie przyjętych założeń, co jednak dokonało się kosztem
praktycznej przydatności uzyskanyc h wyników badawczych. Główny nurt ekonomii był oparty na założeniach
(takich jak dążenie przedsiębiorstw do maksymalizacji zysku), które same wymagały wyjaśnienia i były
odzwierciedleniem pewnych tylko ram instytucjonalnych. Nie operowano spójnym zestawem założeń dotyczących
natury ludzkiej czy dyspozycji ludzi, których zachowanie próbowano wyjaśniać czy przewidywać. Zakładano, że
motywy zachowania ludzi w roli konsumentów i producentów mają charakter autocentryczny (przeważnie związany
z wąsko pojętymi korzyściami materialnymi). Jednocześnie przy wyjaśnianiu polityki państwa czy postulowaniu jej
pożądanego kierunku przyjmowano (otwarcie lub w domyśle), iż politykom i urzędnikom państwowym przyświecają
jakieś inne motywy. Zazwyczaj nie brano też pod uwagę ograniczeń zdolności ludzi do przyswajania sobie
informacji. Herbert Simon ze swoją koncepcją ograniczonej racjonalności przez wiele lat pozostawał odosobnionym
wyjątkiem (H. Simon, 1957).
W głównym nurcie ekonomii zachodzą jednak zmiany. Na pierwszy plan wysuwają się instytucjonalne teorie, które
wymieniłem powyżej. Coraz częściej też wyjaśnia się czynnikami instytucjonalnymi najważniejsze problemy
makroekonomiczne, takie jak chroniczne bezrobocie i inflacja. Do tych czynników należy pozycja banków
centralnych czy siła związków zawodowych. Teoria wzrostu gospodarczego zaczęła szukać odniesień do jego
instytucjonalnych uwarunkowań (np. zniekształceń rynku, systemów podatkowych, systemów finansowych,
stabilności politycznej), które leżą u podstaw tradycyjnych zmiennych bezpośrednich, takich jak stopa oszczędności i
inwestycji oraz produktywność czynników wytwórczych.
Integracja różnych teorii instytucjonalnych i wyświetlenie roli instytucji, zarówno jako zmiennych zależnych, jak i
niezależnych, wymaga jednak dalszej, usilnej pracy. Myślę, iż powinna się ona koncentrować na czterech
problemach: 1) opracowaniu jasnych i metodologicznie poprawnych ram pojęciowych do badania instytucji i
zachowania człowieka, 2) problemie zgodności: jakie rozwiązania instytucjonalne mogą ze sobą współistnieć, jakie
są nierozerwalnie związane z innymi układami instytucjonalnymi i jakie wreszcie są ze sobą fundamentalnie nie do
pogodzenia, 3) problemie sprawności:
jakie rezultaty wynikają z różnych rozwiązań instytucjonalnych i jaka jest rola czynników instytucjonalnych w
zestawieniu z rolą czynników nieinstytucjonalnych, 4) dynamice instytucji: jakie siły rządzą zmianami
instytucjonalnymi o różnej skali.
Kolejność, w jakiej wymieniono te problemy, nie jest przypadkowa i odzwierciedla pewien porządek logiczny,
według którego należy do nich podchodzić. Jest rzeczą oczywistą, że rozwiązanie pozostałych problemów wymaga
jasnych ram pojęciowych. W nau-, kach społecznych zbyt wiele dyskusji wynika ze zwykłego pomieszania
10
pojęć, a ekonomia powinna korzystać nie tylko z matematyki, lecz i z logiki formalnej, tzn. umieć radzić sobie z
pojęciami i rozumować przy użyciu słów. Na przykład, bez jasnej definicji różnych systemów instytucjonalnych nie
sposób rozróżnić zmian wewnątrzsystemowych i międzysystemowych.
Problem sprawności jest w pewnym sensie uzależniony od kwestii zgodności: nie ma sensu dyskutowanie nad
sprawnością takiego zestawu rozwiązań instytucjonalnych, który nie może trwale istnieć. Analizując skutki danego
rozwiązania, należy również uwzględnić możliwości jego nieuniknionego powiązania z inną strukturą instytu-
cjonalną. Owe konieczne powiązania można określić jako “konieczności funkcjonalne". Pełne skutki pierwszego
rozwiązania obejmować będą konsekwencje drugiego.
Alternatywne systemy instytucjonalne, których tożsamość wyznaczają pewne stałe instytucjonalne, mogą się między
sobą różnić zakresem występowania owych konieczności funkcjonalnych, co ma bezpośrednie skutki dla dynamiki
systemu instytucji. Odejście od systemu o bardzo sztywnej konstrukcji, tzn. takiego, w który wbudowane są liczne
konieczności funkcjonalne, wymaga ogromnych zmian, niezbędnych do uzyskania ich “krytycznej masy". Ponadto
problem zgodności związany jest także w inny sposób ze sprawą dynamiki instytucjonalnej. Wewnętrzna niespójność
pewnych zestawów rozwiązań instytucjonalnych może prowadzić do ich przekształcenia w inne, trwalsze systemy
instytucjonalne. Na przykład, system gospodarczy zdominowany przez przedsiębiorstwa socjalistyczne ,' w którym
wprowadzono by swobodę prywatnej przedsiębiorczości, będzie wykazywał tendencje do przekształcenia się w
system kapitalistyczny.
Problemu zmian instytucjonalnych nie można jednak sprowadzić jedynie do niezgodności rozwiązań
instytucjonalnych w danym kraju. Socjalistyczne systemy polityczno-ekonomiczne upadły, mimo swej wielkiej
wewnętrznej spójności. Istnieją zatem inne siły działające na rzecz zmian, w tym niedostateczne wyniki, które są
pożywką dla społecznego niezadowolenia w danym systemie — tu łączą się problemy sprawności i dynamiki
instytucjonalnej. I tu jednak również nie ma żadnego automatyzmu sekwencji: niezadowalające wyniki — społeczne
niezadowolenie — zmiana ustroju. Historia zna dostatecznie wiele systemów dających katastrofalne wyniki, które
jednak utrzymywały się latami, a były oparte na strachu, izolacji i indoktrynacji.
t1

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin