Odpowiednie odżywianie jest jednym z najistotniejszych czynników gwarantujących osiągnięcie właściwych wyników leczenia.
Dieta może być jedynym czynnikiem wpływającym na regulację poziomu cukru we krwi lub też wspomagać leczenie doustnymi lekami przeciwcukrzycowymi, czy insuliną.
Dieta osób chorych na cukrzycę powinna być zbliżona do racjonalnego żywienia osób zdrowych.
Podstawowym celem diety cukrzycowej jest:
A/ dostarczenie odpowiedniej ilości energii oraz składników pokarmowych potrzebnych do zapewnienia
prawidłowego funkcjonowania organizmu
B/ redukcja masy ciała u chorych z nadwagą i otyłością oraz utrzymanie jej na prawidłowym poziomie
C/ uzyskanie stężenia glukozy we krwi na poziomie możliwie najbardziej zbliżonym do prawidłowego
D/ przeciwdziałanie powikłaniom cukrzycy
W planowaniu żywienia należy kierować się następującymi zasadami:
1. Dieta chorego na cukrzycę powinna być dobrana indywidualnie dla każdego chorego przez lekarza prowadzącego oraz dietetyka i zawierać odpowiednią wartość energetyczną oraz odżywczą.
Wartości te oblicza się w zależności od wieku pacjenta, płci oraz aktywności fizycznej.
Należy pamiętać, że zarówno nadmiar, jak i niedobór pożywienia jest niewskazany i może być przyczyną różnych powikłań.
Nadmiar pożywienia prowadzi do wzrostu poziomu cukru we krwi oraz do otyłości, niedobór może być przyczyną niedocukrzenia.
2. W przypadku osób z nadwagą lub otyłością konieczne jest zastosowanie diety niskoenergetycznej.
Redukcja masy ciała polepsza wyniki leczenia cukrzycy:
- normalizuje zaburzenia w wydzielaniu insuliny u osób otyłych
- zmniejsza oporność tkankową na insulinę zarówno tę wytwarzaną w organizmie, jak i podawaną
we wstrzyknięciu
- zwiększa skuteczność doustnych leków przeciwcukrzycowych
Redukcja masy ciała powinna być odpowiednio rozłożona w czasie. Nie należy stosować diet
głodowych. W ciągu tygodnia nie powinno się chudnąć więcej niż 0,5 – 1 kg.
3. Dieta powinna dostarczać wszystkie składniki odżywcze (węglowodany, białka, tłuszcze, błonnik pokarmowy, składniki mineralne i witaminy) w odpowiednich ilościach i proporcjach.
WĘGLOWODANY
Węglowodany to składniki pokarmowe, które w bezpośredni sposób wpływają na stężenie glukozy
we krwi. Powinny one stanowić 45 – 50 % dziennego zapotrzebowania energetycznego.
Wyróżniamy 2 rodzaje węglowodanów: przyswajalne i nieprzyswajalne.
Węglowodany przyswajalne dzielimy na:
a/ szybkowchłanialne (cukry proste i dwucukry)-są to: glukoza, fruktoza, sacharoza, laktoza
(występują one w produktach takich jak: cukier, miód, słodycze, syropy, soki, owoce, mleko
płynne, mleko w proszku, mleko skondensowane,zabielacze do kawy).
b/ wolnowchłanialne (cukry złożone)- jest to skrobia
(źródłem węglowodanów złożonych są: kasze, ryż, płatki zbożowe, pieczywo, makarony, mąka,
ziemniaki, suche nasiona roślin strączkowych).
Skrobia w przewodzie pokarmowym ulega stopniowemu trawieniu i jest rozkładana do cząsteczek
glukozy. Trawienie i wchłanianie skrobi następuje powoli, co zapobiega niekorzystnym wahaniom
poziomu glukozy we krwi.
Dlatego produkty skrobiowe powinny być głównym źródłem węglowodanów w diecie cukrzycowej i
stanowić podstawę każdego dobrze skomponowanego posiłku.
1
Błonnik pokarmowy jest bardzo ważnym składnikiem diety.
Zaliczany jest do węglowodanów nieprzyswajalnych.
Nie ulega on trawieniu w przewodzie pokarmowym, nie ma wartości energetycznej, powiększa natomiast objętość posiłków dając uczucie sytości, reguluje pracę jelit, ma również wpływ na szybkość wchłaniania cukrów.
Wyróżniamy dwa rodzaje błonnika pokarmowego: rozpuszczalny i nierozpuszczalny.
Błonnik rozpuszczalny ma szczególne znaczenie w diecie osób chorych na cukrzycę (spowalnia wchłanianie cukrów, dzięki czemu zapobiega dużym wahaniom poziomu glukozy we krwi, ma również wpływ na obniżenie poziomu cholesterolu we krwi).
Występuje on w produktach takich jak: otręby i płatki owsiane, suche nasiona roślin strączkowych, marchew, dynia, brokuły, kapusta, jabłka, owoce cytrusowe (szczególnie polecane grejpfruty).
Błonnik nierozpuszczalny wpływa na pracę jelit, zapobiega zaparciom, zwiększa objętość stolca, przyspiesza pasaż jelitowy oraz pochłania i wiąże niektóre substancje, również toksyczne, z przewodu pokarmowego.
Jest również bardzo pomocny w diecie redukcyjnej osób z nadwagą i otyłością.
Pełni on rolę tzw. wypełniacza, daje uczucie sytości na dłużej.
Występuje w następujących produktach: otręby pszenne, pieczywo razowe z mąki z pełnego przemiału, grube kasze (gryczana, pęczak), ciemny ryż, warzywa, owoce, szczególnie ze skórką i drobnymi pestkami.
BIAŁKO
Białko to składnik pożywienia, który jest materiałem budulcowym dla komórek organizmu.
Powinno ono stanowić 15 – 20 % wartości energetycznej diety.
Dieta ze zwiększoną zawartością białka może przyczynić się do szybszego zmniejszenia masy ciała i poprawy wyrównania glikemii.
Nie należy go jednak jeść w nadmiarze. Jest ono bowiem obciążeniem dla nerek, dlatego osoby z istniejącą nefropatią cukrzycową powinny ograniczyć spożycie białka do 0,8 g / kg należnej masy ciała, równocześnie zwiększając udział białka roślinnego.
Białko może pochodzić zarówno z produktów zwierzęcych, jak i roślinnych.
Produkty zwierzęce bogate w pełnowartościowe białko to: mięso, drób, ryby, jaja, mleko oraz jego przetwory.
Trzeba jednak pamiętać, że mleko (szczególnie słodkie), oprócz pełnowartościowego białka, jest również źródłem węglowodanów szybko wchłanialnych (laktozy) dlatego jego ilość w diecie powinna być ograniczona (można go spożyć ok. 300 ml dziennie).
Bardziej polecane są fermentowane przetwory z mleka (kefir, jogurt naturalny).
Wskazane jest zwiększenie spożycia ryb, szczególnie morskich.
Powinny być one spożywane przynajmniej 1 – 2 razy w tygodniu. Ryby są bogatym źródłem zarówno pełnowartościowego białka, jak i wielonienasyconych kwasów tłuszczowych omega – 3, które mają wpływ na obniżenie cholesterolu i ciśnienia krwi oraz działają przeciwzakrzepowo.
Z produktów roślinnych bogatym źródłem białka są suche nasiona roślin strączkowych (groch, fasola, soczewica, soja), polecane w diecie osób chorych na cukrzycę również ze względu na znaczną zawartość błonnika rozpuszczalnego (pektyn).
TŁUSZCZE
Są najbardziej kalorycznym składnikiem diety, dlatego należy je jeść z umiarem.
Tłuszcz powinien stanowić 30 – 35 % zapotrzebowania energetycznego. Należy pamiętać, że prawie połowa spożywanego przez nas tłuszczu znajduje się w produktach białkowych tzn. w mięsie, wędlinach, serach, jajach, mleku.
Źródłem tłuszczu są zarówno produkty roślinne, jak i zwierzęce.
2
Tłuszcze pochodzenia zwierzęcego to: masło, śmietana, smalec, oraz tłuszcz pochodzący z: mięsa, wędlin, jaj, mleka i jego przetworów.
Są to tłuszcze zawierające kwasy tłuszczowe nasycone, które powodują wzrost stężenia cholesterolu we krwi i mogą przyczyniać się do rozwoju miażdżycy. Dlatego powinny być w diecie ograniczane.
Osoby mające podwyższony poziom cholesterolu we krwi powinny ograniczyć również spożycie żółtek do 2 – 3 tygodniowo.
Zaleca się natomiast spożywanie tłuszczów roślinnych, będących źródłem jedno – i wielonienasyconych kwasów tłuszczowych.
Źródłem kwasów tłuszczowych jednonienasyconych jest olej rzepakowy i oliwa z oliwek.
Wielonienasycone kwasy tłuszczowe występują natomiast w oleju sojowym, słonecznikowym, kukurydzianym i arachidowym.
WARZYWA I OWOCE
Warzywa i owoce, szczególnie w postaci surowej, są dobrym źródłem witamin, składników
mineralnych i błonnika, dlatego powinny się znaleźć w każdym posiłku.
Warzywa gotowane mają wyższy indeks glikemiczny (szybciej podnoszą poziom cukru we krwi), z
tego powodu nie należy ich rozgotowywać. Ta sama zasada dotyczy gotowania kasz i makaronów.
Warzyw można zjeść więcej, ok. 700g w ciągu dnia, natomiast owoce należy ograniczyć do 250 -300g
ze względu na dość dużą zawartość fruktozy.
Należy ograniczyć spożycie soli kuchennej.
Nie powinno się jej jeść więcej niż 6g dziennie (1 łyżeczka). Spożywanie większej ilości soli sprzyja
wzrostowi ciśnienia krwi i rozwojowi nadciśnienia tętniczego. Zamiast soli można używać przypraw
ziołowych.
Alkohol najlepiej wykluczyć z diety całkowicie. Dotyczy to szczególnie osób przyjmujących doustne
leki przeciwcukrzycowe, czy insulinę. Alkohol może nasilać ich działanie i doprowadzić do
hipoglikemii.
Dopuszczalne jest spożycie niewielkich ilości alkoholu wytrawnego okazjonalnie, ale tylko w trakcie
posiłku, nigdy na czczo.
Mogą sobie na to pozwolić jedynie osoby z wyrównaną cukrzycą, u których nie występują inne
współistniejące schorzenia takie jak: nadciśnienie tętnicze czy nadwaga.
4. Dieta powinna dostarczać podobnych ilości składników pożywienia w każdym kolejnym dniu
i w ten sposób przyczyniać się do stabilności przebiegu cukrzycy. (Dotyczy to szczególnie osób
leczonych insuliną).
Dodatkowe ilości pożywienia są dozwolone wyłącznie w dniach, w których wykonuje się
większy niż zwykle wysiłek fizyczny (praca mięśni obniża poziom cukru we krwi) lub kiedy
organizm traci energię z powodu dodatkowej choroby (np. gorączka, infekcja).
Przed wysiłkiem fizycznym, wykraczającym poza zwykle na co dzień wykonywane
czynności, należy zjeść dodatkową porcję węglowodanów (np. ½ szklanki soku owocowego,
1kromkę chleba lub 2 – 3 herbatniki na 1 godzinę zwykłego spaceru).
Ilość i rodzaj węglowodanów wchodzących w skład dodatkowego posiłku jest uzależniona od
poziomu glikemii bezpośrednio przed wysiłkiem. Czasami taki posiłek może nie być w ogóle
potrzebny.
Nie należy podejmować wysiłku fizycznego w przypadku, gdy wartość glikemii przekracza
250 mg/dl (13,9 mmol/l) u chorych z cukrzycą typu I i 300 mg/dl (16,7 mmol/l) u chorych z cukrzycą
typu II.
3
5. Bardzo ważne jest, aby w rozkładzie posiłków w ciągu dnia uwzględnić rodzaj stosowanej insuliny,
jej szczyt działania oraz ilość wstrzyknięć.
Wielkość posiłku (szczególnie zawarta w nim ilość węglowodanów) musi być dostosowana do
wielkości dawki insuliny.
Ilość posiłków może być różna (4 – 7 posiłków w ciągu dnia), w zależności od rodzaju i ilości
wstrzyknięć insuliny.
Są to przeważnie: 3 posiłki główne, większe objętościowo (śniadanie, obiad, kolacja), oraz mniejsze
objętościowo tzw. przekąski (II śniadanie, podwieczorek, posiłek przed snem).
Posiłki powinny być spożywane co 2 – 3 godziny.
Stosowanie większej ilości mniejszych posiłków pozwala uniknąć uczucia głodu oraz uzyskać lepsze
wyrównanie cukrzycy.
W przypadku stosowania analogów insuliny (np. Humalog, NovoRapid) wystarczą 4 posiłki, można
wówczas zrezygnować z II śniadania i podwieczorku.
Bardziej rygorystycznie muszą przestrzegać pór i wielkości posiłków chorzy stosujący
konwencjonalną insulinoterapię (2 wstrzyknięcia w ciągu doby).
Pacjenci stosujący metodę wielokrotnych wstrzyknięć insuliny mają większą możliwość
przesuwania pory posiłku lub zmiany wielkości posiłku w zależności od potrzeb i okoliczności.
6. Główne trzy posiłki (I śniadanie, obiad i kolacja) powinny zawierać produkty dostarczające
białko zwierzęce (mięso, ryby, jaja, sery, mleko).
Najlepiej posiłki komponować tak, aby zawierały wszystkie składniki pokarmowe (białko, tłuszcz,
węglowodany).
Białko i tłuszcz opóźniają wchłanianie węglowodanów, co pozwala na uniknięcie znacznych wahań
poziomu cukru we krwi.
7. Całkowita ilość węglowodanów, które należy zjeść w ciągu dnia powinna być podzielona na
wszystkie posiłki.
Spożycie węglowodanów najlepiej kontrolować stosując wymienniki węglowodanowe (WW).
1 WW to taka ilość produktu, która zawiera 10g węglowodanów przyswajalnych.
8. NIEDOCUKRZENIE
Osoby przyjmujące insulinę zawsze powinny nosić przy sobie glukozę lub inne produkty zawierające
węglowodany szybkowchłanialne (np. cukier, słodki sok owocowy, coca – cola).
Jest to konieczne w przypadku hipoglikemii (obniżenia poziomu cukru we krwi do < 60 mg %,
lub < 3,3 mmol/l).
W takiej sytuacji należy natychmiast zjeść 2–3 łyżeczki cukru (najlepiej rozpuszczone w wodzie
lub herbacie) lub wypić ½ szklanki coca-coli, albo słodkiego soku owocowego, a następnie zjeść
kanapkę.
Cukier, sok czy coca – cola zawierają cukry proste, które szybko podniosą poziom glukozy
we krwi, natomiast skrobia znajdująca się w pieczywie zapewni utrzymanie się odpowiedniego
poziomu cukru we krwi przez dłuższy czas.
4
PRODUKTY WSKAZANE I PRZECIWWSKAZANE W DIECIE CUKRZYCOWEJ
PRODUKTY ZBOŻOWE Wskazane jest pieczywo ciemne i jasne, a także – w ograniczonej ilości – makarony (polecane szczególnie z mąki razowej), kasze i ryż. Unikać należy chałek, strucli, bułek maślanych, rogali, pieczywa półfrancuskiego,
chleba razowego na miodzie. Z kasz wybierać trzeba raczej grube, jak gryczana i pęczak.
Musli najlepiej przygotować samemu, bez cukru, miodu i czekolady.
OWOCE W diecie codziennej powinno się znaleźć 250 – 300g owoców w kilku porcjach. Owoce zawierają głównie glukozę i fruktozę, dlatego zjedzone jednorazowo w dużych ilościach znacznie podnoszą poziom glukozy we krwi. Nie powinno się zjadać więcej niż 3 wymienniki owocowe dziennie.
Najmniej węglowodanów dostarczają np. grejpfruty (szczególnie zielone), poziomki, truskawki, maliny.
...
Chrapciolek