Serwis botaniczny_ Dziki be.pdf

Serwis botaniczny: Dziki bez czarny

http://lonicera.hg.pl/pom/samb_nig.html

Serwis botaniczny : strona główna >> przyroda Pomorza >> bez czarny

www.lonicera.hg.pl

Portrety roślin

Zawartość działu:

Bez czarny Sambucus nigra L.

(rodzina: przewiertniowate Caprifoliaceae )

Opisy roślin i miejsc

Dziki bez czarny gdyby miał uczucia byłby pewnie bardzo smutnym krzewem. Garnie się do ludzi chętnie

rosnąc przy osiedlach i zagrodach, obdarowuje ich zdrowiem, aromatami i poŜytkami róŜnymi, a oni zwykle

kojarzą go z nieprzyjemnym zapachem i zabobonami związanymi ze śmiercią i nieszczęściami. MoŜe to

i dobrze, Ŝe zamiast duszy ma w sobie tylko gąbczasty rdzeń...

Kwiaty bzu czarnego

Kwitnący bez czarny

Jak go rozpoznać?

Czarny bez to silnie rosnący, mocno się rozgałęziający, kilkumetrowej wysokości krzew. Czasem przyjmuje

nawet postać niewielkiego drzewa (rekordowe okazy sięgają 11 metrów). Bzowa kora jest szara lub

jasnobrunatna, spękana, z dobrze widocznymi przetchlinkami (dla niewtajemniczonych: przetchlinka to część

korka okrywającego gałązkę, o luźno ułoŜonych komórkach, przez którą, dzięki systemowi przestworów

międzykomórkowych, moŜliwa jest wymiana gazowa). Rdzeń wewnątrz pędów jest gąbczasty i biały, a

drewno jasne, zielonkawe lub białawe.

Pędy są ulistnione naprzeciwlegle, tzn. z kaŜdego węzła wyrastają naprzeciw siebie dwa liście. Liście

osiągają ok. 30 cm długości, są nieparzysto pierzastozłoŜone, kaŜdy składa się z pięciu listków (rzadko

siedmiu), eliptycznych, długo zaostrzonych, o piłkowanym brzegu i pierzastym unerwieniu. U nasady liścia i

poszczególnych listków znajdują się buławkowate nektarniki wabiące głównie mrówki. Roztarte liście mają

charakterystyczny zapach.

Gąbczasty rdzeń w pędach bzu

czarnego

Dziki bez kwitnie od maja do lipca, kwiaty ma białe lub lekko kremowe, o symetrii promienistej i silnie

pachnące (co wraŜliwsi twierdzą, Ŝe to nieprzyjemny, ‘duszący’ lub nawet ‘cuchnący’ zapach). Kwiaty mają

pięciopłatkową koronę o średnicy 69 mm, pięć pręcików i jeden trójkrotny słupek o 36 znamionach.

Kwiatostany o średnicy 1520 cm są płaskimi (‘talerzowatymi’) baldachogronami, pozornie przypominającymi

baldachy. Owoce, dojrzewające na przełomie sierpnia i września, to zwisające na wiotkich szypułkach

czarnofioletowe, podobne do jagód pestkowce o 36 nasionach.

1 z 3

2009-06-10 13:56

Serwis botaniczny: Dziki bez czarny

http://lonicera.hg.pl/pom/samb_nig.html

Owocostan bzu czarnego

Gdzie go szukać?

Czarny bez występuje pospolicie w Europie i w Azji Mniejszej oraz na Kaukazie.

W Polsce spotkamy go w całym kraju, zarówno w wilgotnych i Ŝyznych lasach – łęgach, buczynach i grądach,

jak i na stanowiskach antropogenicznych – przy wysypiskach śmieci, na miedzach przy przenawoŜonych

polach, zaniedbanych lub opuszczonych osiedlach, na rumowiskach, przy zabudowaniach itp. W takich

miejscach dziki bez tworzy własne zaroślowe fitocenozy, zaliczane do zespołu Sambucetum nigrae (klasa

Epilobietea angustifolii). Zarówno naturalne jak i synantropijne (towarzyszące człowiekowi) stanowiska łączy

duŜa wilgotność i Ŝyzność podłoŜa, bogatego zwłaszcza w związki azotowe. Wobec powszechnej eutrofizacji,

czyli wzbogacania siedlisk (za sprawą zanieczyszczeń, nadmiernego stosowania nawozów, zwłaszcza

obornika i gnojówki) dziki bez czarny ze względu na swoją nitrofilność (przywiązanie do siedlisk bogatych w

związki azotu) naleŜy do grupy najbardziej ekspansywnych roślin rodzimych (zwłaszcza wśród krzewów).

Bzowi kuzyni

W polskiej florze są jeszcze dwaj przedstawiciele rodzaju Sambucus (w sumie rodzaj liczy 20 gatunków).

Pierwszy to bez koralowy Sambucus racemosa . OdróŜnia się od bzu czarnego tym, Ŝe posiada gąbczasty

rdzeń o barwie rdzawopomarańczowej, zielonoŜółte kwiaty ma zebrane w wydłuŜone grono, a owoce są

koralowoczerwone. Występuje pospolicie w górach, na niŜu rozproszony, lokalnie bywa i tu częsty.

Drugi gatunek bez hebd Sambucus ebulus ma listki wydłuŜone i zaostrzone, białe lub róŜowe kwiaty i

czarny, eliptyczny, lśniący owoc. Spotkać go moŜna tylko w niŜszych połoŜeniach górskich oraz w

południowej części polskiego niŜu.

Do jednej rodziny razem z bzami naleŜą z naszej flory: wiciokrzew Lonicera , kalina Viburnum , zimoziół

Linnaea , a z przybyszy: śnieguliczka Symphoricarpos , krzewuszka Weigela , kolkwicja Kolkwitzia . Nazywany

teŜ popularnie bzem lilak pospolity Syringa vulgaris o wspaniale pachnących kwiatach i jajowatych,

pojedynczych liściach naleŜy do zupełnie innej rodziny oliwkowatych Oleaceae .

Zastosowanie

Rdzeń bzu czarnego wykorzystywany jest w technice mikroskopowej i zegarmistrzostwie. Poza tym

Sambucus nigra to gatunek od wieków stosowany w zielarstwie. Główne aktywne składniki to flawonoidy,

fenolokwasy, trójterpeny i śluzy. Wykorzystuje się kwiaty ( Flos Sambuci ) i owoce ( Fructus Sambuci ).

Kwiaty zbiera się, kiedy ich część jest jeszcze nierozwinięta. Jeśli się spóźnimy, korony kwiatowe zaczną

opadać i całość nie będzie się juŜ nadawała do zbioru. Jak zbierać? OtóŜ w słoneczny i suchy dzień

obcinamy kwiatostan tuŜ pod pierwszym rozwidleniem szypułki. Następnie suszymy w przewiewnym, ciepłym

miejscu, a potem suche kwiaty ocieramy z szypułek. Kwiaty zawierają przede wszystkim flawonoidy, kwasy

polifenolowe (m.in. kawowy i chlorogenowy), kwasy organiczne (np. walerianowy), aminy, olejki eteryczne,

garbniki i ok. 9% soli mineralnych. Mają działanie przeciwgorączkowe, napotne, moczopędne, wzmacniają teŜ

naczynia włosowate. MoŜna teŜ robić z nich płukanki przy zapaleniu gardła, anginie, zapaleniu spojówek i

powiek. Przy gorączce naleŜy pić 3 razy dziennie po 1/2 szklanki odwaru z 1 łyŜki kwiatów na 1 szklankę

wody. Łącząc bzowe kwiaty z kwiatami lipy, owocami dzikiej róŜy i malin w równych proporcjach, otrzymamy

domową mieszankę napotną i przeciwgorączkową.

Kwiaty bzu nadają się teŜ... do jedzenia na surowo. Wystarczy zanurzyć kwiaty w naleśnikowym cieście

(trzymając kwiatostan za szypułkę), usmaŜyć na głębokim tłuszczu, posypać cukrem pudrem i... jeść! Ze

świeŜo zebranych i odszypułkowanych kwiatów robi się ponadto nalewki, wina, a nawet konfitury.

W średniowieczu i na początku XX wieku (później rzadziej) stosowano takŜe wywary z kory bzowej jako

środka odchudzającego. Napar sporządzany był z kory 23 letnich gałązek, suszonych i rozdrobnionych.

Owoce bzu moŜemy zbierać wtedy, kiedy wszystkie nabiorą juŜ czarnofioletowej, lśniącej barwy (uwaga:

niedojrzałe owoce są trujące!). Suszymy w przewiewnym miejscu (podobnie jak kwiaty), w którym

temperatura nie powinna przekroczyć 30 st. C. Owoce odtruwają organizm i usuwają szkodliwe metabolity,

wchodzą teŜ w skład leków przeciwbólowych podawanych w rwie kulszowej i nerwobólach. Odwar

sporządzamy z 13 łyŜek owoców na 1 szklankę wody. Z owoców bzu sporządzać moŜna takŜe soki, wina,

2 z 3

2009-06-10 13:56

Serwis botaniczny: Dziki bez czarny

http://lonicera.hg.pl/pom/samb_nig.html

konfitury i kompoty (zalewając umyte owoce syropem z pół kilograma cukru i litra wody). W naturze owoce

stanowią teŜ cenny pokarm dla ptaków.

Zabobony i magia

Czarny bez poprzez swe przywiązanie do siedzib ludzkich i częstość występowania stał się częstych

bohaterem róŜnych bajań, historii i zabobonów. I jakoś tak się składało, Ŝe bez kojarzył się zwykle źle. JuŜ w

Cesarstwie Rzymskim stosowano bez przy grzebaniu zmarłych. Później w róŜnych krajach europejskich

prętem bzowym mierzono nieboszczyka i sporządzaną dla niego trumnę. Na obręczach z okorowanej gałęzi

bzowej oplatane były wieńce cmentarne. Pod bez wylewano wodę po umyciu zmarłego (co chroniło

pozostałych przy Ŝyciu z rodziny od nagłej śmierci). Na wschodzie Polski utrzymywało się przekonanie, Ŝe bez

wykopany ściąga na prześladowcę kurcze rąk i nóg. W całej Europie środkowej wierzono Ŝe nie wolno palić

bzem w piecu bo od tego ogniopiór, parch na głowie i twarzy lub co najmniej wrzody na plecach u grzejących

się przy piecu występował. Nawet uŜycie piszczałki zrobionej z bziny groziło sczernieniem i pomarszczeniem

twarzy. Pod bzowym krzewem złe demony miały się gnieździć. W desperacji noszono pod te krzewy chore

dzieci, gdy nic innego juŜ nie pomagało, by u tajemniczych demonów szukać ratunku.

Bez był teŜ złowróŜbnym krzewem bo gdy powtórnie zakwitł na jesieni znaczyło to, Ŝe ktoś młody i lubiany

umrze. Gdy wiosną krzew marniał lub usychał bez powodu znaczyło to, Ŝe susza będzie i wody w studniach

zabraknie.

Literatura:

Kiljańska I., Mojkowska H. 1988. Zielnik polski. Interpress Warszawa

Matuszkiewicz W. 2005. Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. PWN Warszawa

Rumuńska A., OŜarowski A. 1990. Leksykon roślin leczniczych, PWRiL Warszawa

Seneta W., Dolatowski J. 1997. Dendrologia. PWN Warszawa

Ziółkowska M. 1983. Gawędy o drzewach. Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa

Tekst: Magdalena Ziarnek, Krzysztof Ziarnek zdjęcia: Krzysztof Ziarnek 2.12.2005

System statystyk za darmoFreeStat.pl Profesjonalne statystyki stron WWW za darmo

3 z 3

2009-06-10 13:56

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: