Cyprian Kamil Norwid - Białe kwiaty.pdf - Cyprian Kamil Norwid - MarekMaly

Cyprian Norwid

Białe kwiaty

Opracowanie tekstu

i studium wstępne

Juliusz W. Gomulicki

ower Press 2000

Patos i milczenie

Słowo jest ogień – milczenie jest lawa.

Tak się oryginalnie złożyło, że najwcześniejszy znany dzisiaj wiersz Norwida, sonet Sa-

motność, zaczyna się od słowa „Cisza”, a więc od tego słowa-klucza, które bezustannie wy-

stępowało – czy raczej: pulsowało – w jego twórczości poetyckiej, trafiając w rezultacie i do

jego estetyki, i do jego poglądów filozoficznych.

Czymkolwiek jednak była dla Norwida c i s z a – jako tło, nastrój czy sytuacja – ważniej-

szym od niej był dla poety jej najistotniejszy bodaj składnik, a mianowicie m i l c z

e n i e, którego pochwałę zawarł w drugiej zwrotce tego samego młodzieńczego sonetu:

Jak niewolnik, co ciężkie siłą więzy skruszy

I zgasłe życie w sercu na nowo poczuje,

Tak ja, na chwilę zwolnion z natrętnych katuszy,

Wdzięk i urok milczenia czuję i pojmuję.

I 3 1

Ktoś, kto czyta wiersze ahistorycznie, wyrywając je z ich naturalnego kontekstu, potrak-

towałby może to wyznanie jako jeszcze jeden banalny przykład romantycznej konwencji po-

etyckiej, ten jednak, kto uważnie przyjrzy się jego dacie (1840) i miejscu publikacji (War-

szawa), powinien zrozumieć, że ma tu do czynienia z przejmującym swoją szczerością jękiem

czy też westchnieniem więziennym, Warszawa paskiewiczowska była bowiem prawdziwym

więzieniem dla każdego poety, który czuł i myślał patriotycznie i który uczucia swoje, pra-

gnienia i marzenia pragnął przekazać swoim ówczesnym czytelnikom.

Takim poetą był właśnie młody Norwid, o którym jeden z jego warszawskich przyjaciół

(Albert Potocki) wyraził się nawet, że „zmarła czy wskrzeszona Polska go obwieści – poetą

swych wnętrzności... synem swych boleści”, będąc zaś takim poetą był już przez to samo ska-

zany w owych pierwszych, młodzieńczych latach swojej twórczości na tragiczne, i to potrójne

przy tym... milczenie.

Milczenie zaś, wyjaśnijmy tu od razu, występowało wtedy w trojakiej co najmniej postaci,

w pewnych przypadkach było bowiem p r z y m u s e m, w innych o b o w i ą z k i e m, a w

jeszcze innych świadomie wybraną p o s t a w ą przyjmowaną wobec niektórych objawów

ówczesnego życia politycznego i społecznego, wszystkie te zaś. postacie były uwarunkowane

z kolei przez straszną niewolę, w jakiej znajdowało się wówczas całe społeczeństwo Króle-

stwa Polskiego, duszące się pod jarzmem znienawidzonego caratu.

„Katusze” młodego sonecisty były więc katuszami niewoli, wymieniony zaś przez niego, i

to w druku, „niewolnik” – co było, trzeba podkreślić, niebywałym niedopatrzeniem stołecznej

1 Wszystkie podwójne liczby (rzymska i arabska) wprowadzone bezpośrednio do tekstu (w nawiasach) albo

umieszczone pod cytatami poetyckimi (bez nawiasów) służą lokalizacji poszczególnych wypowiedzi Norwida w

jego Pismach wszystkich, t. I– X, Warszawa 1971–1973.

cenzury politycznej, nadzwyczaj pilnie śledzącej i starannie trzebiącej wszystkie tego rodzaju

wyrażenia – w zupełnie naturalny sposób utożsamiał się w umyśle każdego czytelnika

-patrioty bądź to z nim samym, bądź to w ogóle z przeciętnym obywatelem ówczesnego

Królestwa, Z jednej strony skazanym na milczenie przez „opiekuńczy rząd”, zakazujący mó-

wić, pisać, a nawet myśleć o wolności, niepodległości i wszystkich najpiękniejszych trady-

cjach narodowych, z drugiej zaś dobrowolnie uciekającym „w milczenie”, nie mógł bowiem

mówić tego, co pragnął, nie chciał zaś mówić tego, czego się od niego spodziewano i wyma-

gano.

Obok milczenia-przymusu rosło i rozwijało się milczenie-obowiązek, milczenie wielkiej

wagi nieraz, a czasem i wielkiego tragizmu, praktykowano je bowiem w obliczu perfidnych

inkwizytorów politycznych, usiłujących często złamać je w śledztwie przy pomocy okrutnych

tortur, którym poddawano milczących. Najpiękniejszym a zarazem najstraszniejszym przy-

kładem owego drugiego milczenia było zachowanie się Karola Levittoux, bliskiego druha

Norwidowego, który wolał spalić się żywcem w swojej samotnej celi więziennej aniżeli za-

łamać podczas wielokrotnie powtarzanych tortur i wydać w następstwie nazwiska przyjaciół

oraz towarzyszy spiskowych. 2

Trzecia postać milczenia najwymowniej została ukazana przez samego Norwida w jego

wierszu Wieczór w pustkach (1840), gdzie zaliczył je zresztą do c i s z y.

Była to owa przejmująca, bolesna cisza milczącego tłumu:

Która wtedy się zjawia, kiedy męczennika

Na śmierć wloką – ta Cisza zbrodniczo-niewinna

Po skroniach widzów łaskoce lub wnika

Na dno serc – razem ze krwią wybiega do góry,

Gra kroplami po żyłach i w tak silne chóry

Splata muzykę życia – że na dźwięk ostatni,

Pełny, krzepki, przeciągły, serca się nawłóczą,

Jak paciorki różańca – a ludzie się uczą

Konać po chrześcijańsku

. . . . . . . . . . . . . .

I 29-30

Takie właśnie brzemienne modlitwami i klątwami milczenie panowało w Warszawie w li-

stopadzie 1833 r., podczas publicznej egzekucji, której ofiarą był Artur Zawisza, i o takim

samym milczeniu donosili do Warszawy świadkowie męczeńskiej śmierci Szymona Konar-

skiego, powieszonego w Wilnie w r. 1839, w obliczu parotysięcznego tłumu rodaków.

Opis Norwida był oczywiście umyślnie zaciemniony (anonimowy „męczennik”) i w jakiś

sposób zaszyfrowany (dość chyba zwrócić uwagę na brak rymu do „ostatni”, na zerwany wers

oraz na zagadkową linię kropek), co z jednej strony było naturalnym pokwitowaniem owego

przymusowego milczenia, z drugiej jednak nadzwyczaj ważnym świadectwem swoistej walki

prowadzonej z takim milczeniem, treści przemilczane zostały bowiem, wbrew wyraźnym

zakazom władzy, zakomunikowane czytelnikom, ale zakomunikowane w sposób nadzwyczaj

kunsztowny, aluzyjny, za pośrednictwem nader wymownych drobiazgów: napomknięć, nie-

dopowiedzeń oraz opuszczeń.

Norwid doskonale zdawał sobie sprawę z ogromnej roli odgrywanej przez takie niepozor-

ne drobiazgi – „im bywa więcej uwstręconą wolność opinii jawnie i swobodnie wyrażanej –

pisał na ten temat po latach – tym głębszej, donośniejszej i bardziej piorunnej siły nabierają

2 Relacja Norwida o zgonie Levittoux znajduje się w liście Zygmunta Krasińskiego z 27 stycznia 1848 r.: Li-

sty do Delfiny Potockiej. 1846–1848. Przysposobił do druku Adam Żółtowski, Poznań 1938, s. 523–24.

przemilczenia, niedopowiedzenia, mgnienia powieki, chrząchnięcia i kichnięcia” (VI 148) –

równocześnie jednak bolał nad połączonym z nimi swoistym okaleczeniem i zwichrowaniem

swojej poezji, nie zawsze wyraźnie przekazującej zaszyfrowane treści i dlatego nie zawsze

zrozumiałej.

Bo, choć myśli, jak najęte draby,

Klną dziko i wołają, by im zapłaciły

Słowa moje, lecz słowa?... blaszki pozłacane,

Mdłym dźwiękiem gadające! grosze połamane,

Fałszywe!... ha! ubóstwo, nędza to szalona,

Gdy nawet słów brakuje, gdy otumaniona

Dusza, co począć, nie wie – albo raczej może

Wie wszystko...

I 27

Jedyną radą na tę bardzo specyficzną (chociaż względną) niezrozumiałość był apel do

czytelników o pewien kredyt moralny dla autora oraz o serdeczniejsze a uważniejsze odczy-

tywanie takich kunsztownie preparowanych utworów, byłoby bowiem – wywodził Norwid –

„błędem najszkaradniejszym, gdy nie wiemy (a prawie występkiem, gdy wiemy), czytać

utwory narodu nieszczęśliwego tymi oczami, którymi się utwory poetów tryumfujących czy-

tają” (VI 431).

Kto więc myślą pisarza chce się uradować,

Ten niechaj ją przytuli do łona swej duszy,

I niechaj ją obejmie uczuciem – a wzruszy

Martwe znaki – że wreszcie nie zechcą tamować

Głosu swego...

I 26

W rezultacie – jak to łatwo można było zresztą przewidzieć – warszawscy czytelnicy

Norwida podzielili się w naturalny sposób na dwie zasadnicze kategorie: jedni mianowicie,

którzy nie widzieli, czy też nie chcieli widzieć, drugiego dna jego wierszy, narzekali na ich

„niezrozumiałość”, „przesadę” i „niesforność” 3 , drudzy z kolei, umiejący dopasować do nich

właściwy klucz, wysławiali je jako najwyższe osiągnięcie poezji krajowej, samego zaś poetę

wynosili ponad wszystkich jego rówieśników:

Skrzydłem Miłości w stare uderzyłeś dzieje,

A na skrzydle się Wiary szmaragdzą Nadzieje.

Ptaku Ewangelisty, gdy ci nucić przydzie,

Gdy pierś twoja nabrzmieje Ewangelii pieniem,

Ty nas poisz nadzieją, pamiątką, cierpieniem,

Orle Norwidzie. 4

Tych drugich było na szczęście więcej, ich zaś swoistą „domyślność” w interesujący spo-

sób scharakteryzował później jeden z warszawskich kolegów Norwida, piszący również pod

3 Niezrozumiałość i przesadę zarzucał Norwidowi Seweryn Filleborn (1841), niesforność – Jan Sowiński

(1843).

4 Antoni Czajkowski: Do Norwida, „Słowo” (Petersburg), dod . lit., z. 1, s. 144 nn. (anonimowy pierwodruk;

„Tygodnik Literacki” 1843, nr 4). Wiersz z roku 1842.

Cyprian Kamil Norwid - Białe kwiaty.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: