Ilustrowana_Encyklopedia_Historii_Lodzi_nr_6.pdf

issn 1731-092X

i l u s t r o w a n a

h i s t o r i i ł o d z i

d r u g a p o ł o w a X i X w i e k u

p o l s k i m a n c h e s t e r

poznaj dzieje swojego miasta

zeszyt

nr 6

ISSN 1731-092X

ILUSTROW A NA

ENCYKLOPEDIA

HISTORII ŁODZI

ISSN 1731-092X

ILUSTROWANA

ENCYKLOPEDIA

HISTORII ŁODZI

zbierz kolekcję !

www.uml.lodz.pl

ILUSTROWANA

ENCYKLOPEDIA

HISTORII ŁODZI

OD POŁOWY XVI WIEKU

DO KO CA XVI WIEKU

co miesiąc

nowy zeszyt!

OKRES PRADZIEJÓW

I REDNIOWIECZA

OKRES PRADZIEJÓW

. t 1423 – 2008

PIERWSZA POŁOWA XIX WIEKU

WIZJA NOWEGO MIASTA

zeszyt

nr 2

zeszyt

nr 3

zeszyt

nr 1

ZBIERZ KOLEKCJ !

CO MIESI C

NOWY ZESZYT!

ZBIERZ KOLEKCJ !

CO MIESI C

NOWY ZESZYT!

ZBIERZ KOLEKCJ !

CO MIESI C

NOWY ZESZYT!

e n c y k l o p e d i a

i l u s t r o w a n a

e n c y k l o p e d i a

h i s t o r i i ł o d z i

zeszyt

nr 6

• do czytelników •

Ostatnie dekady XIX wieku przyniosły Łodzi nie-

zwykle szybki rozwój, który trudno sobie dziś nawet

wyobrazić, gdy z miasta liczącego kilkadziesiąt tysięcy

ludzi zmieniła się w przemysłową metropolię z 300 ty-

siącami mieszkańców. Ile nowych domów trzeba było

postawić, ile fabryk wznieść, by utrzymać to wielkie

miasto w ciągłym ruchu. Ten zeszyt nie jest w stanie

nawet pomieścić części informacji na ten temat i zbu-

dowaliśmy ledwie zarys Łodzi końca XIX wieku.

A jeszcze w 1866 roku Oskar Flatt pisał sielsko:

„Dziś Łódź pewniejszym już znowu krokiem idzie po

drodze fabrycznego postępu. Z niestałą ludnością liczy

przeszło 40 000 mieszkańców. Rozsiadła na długiej,

wąskiej, pięciowiorstowej niemal przestrzeni zaczyna

z wolna rozrastać się w pasma ulic, równoległych do

głównej arterii. W miejsce i obok jednostajnych, niepo-

zornych i oko nużących dworków coraz gęściej dźwigać

się zaczynają wspaniałe, kamienne budowle, a w potęż-

nych gmachach fabrycznych drga tętno przemysłowego

życia [...]. Przez cały dzień pustki i cisza zalegają długie,

okiem niedościgłe ulice; nie znać ruchu 40 000 mieszkań-

ców, bo zamknął się on w głębi kolosalnych zakładów fa-

brycznych. Tak zwykłe w naszych miastach towarzyskie

zebrania przyjacielskich kółek tu są rzadkim wyjątkiem.

Ludność fabryczna bawi się poza domem i najchętniej

wolne chwile przepędza w ulubionych ogródkach lub pi-

wiarniach”.

Szybko się sytuacja zmieniła, bo 20-30 lat później to

nie było już fabryczne miasteczko, ale wielka Łódź!

p o l s k i m a n c h e s t e r

spis treści

• Pożegnanie Łodzi rolniczej

153

NA OKŁADCE:

Dom akcyjny Geyera

przy Piotrkowskiej 74.

• Budowa wielkiego miasta

155

• W wielonarodowym tyglu

156

• Ulice tkaczy i miasto kominów

158

• Wielki przemysł, wielki handel

160

• Król bawełny – Karol Scheibler

165

• Miasto wielu wyznań

168

• Inwestycje, interesy i kredyty

170

• Prezydenci Łodzi w XIX wieku

171

• Pałace łódzkich magnatów

172

• Kamienice w pejzażu Łodzi

175

• Światła wielkiego miasta

178

• nieco kultury po trudach pracy

180

• Trudne początki prasy łódzkiej

182

• Potentat Izrael K. Poznański

184

• Kołowrotek do pieniędzy...

186

ISSN 1731-092X

Nakład: 6000 egz.

Pałac Izraela

Poznańskiego

– symbol potęgi

Łodzi przemysłowej

pod koniec drugiej

połowy XIX wieku.

Ilustrowana Encyklopedia Historii Łodzi

Suplement historyczny

miesięcznika „Piotrkowska 104”

Wy d a w c a : Urząd Miasta Łodzi

Biuro Analiz Medialnych i Wydawnictw

90-926 Łódź, ul. Piotrkowska 104

Arkadiusz Grzegorczyk

redaktor naczelny

Koncepcja, redakcja, opracowanie

Arkadiusz Grzegorczyk

Projekt graiczny i skład

Paweł Kawiński • www.kofeini.com

Zdjęcia: Archiwum UMŁ, Paweł Kawiński,

Hanna Zubrzycka-Kolińska

Druk i oprawa: WIST

nr VI / 1

i l u s t r o w a n a e n c y k l o p e d i a h i s t o r i i ł o d z i

krótkie kalendarium ii połowy xix wieku w łodzi

1853 Ukazała się książka „Opis miasta Łodzi” Oskara Flatta, gdzie

podano liczbę mieszkańców miasta - ok. 20.000 osób.

1854 Przybywa do Łodzi przemysłowiec Karol Wilhelm Scheibler.

1855 Założono zespół cmentarzy przy ul. Ogrodowej: katolicki,

ewangelicki i prawosławny.

1858 Powstała łódzka ilia Banku Polskiego.

1861 Pierwszy zakład fotograiczny Józefa Zajączkowskiego w Ryn-

ku Nowego Miasta, a w rok później drugi - Dominika Zonera.

1866 Połączono Łódź z koleją warszawsko-wiedeńską via Koluszki.

1867 Podział Królestwa Polskiego na 10 guberni (dotychczas było 5)

i Łódź znalazła się w Guberni Piotrkowskiej.

1869 Uruchomiono pierwszą gazownię w Łodzi.

1872 Pierwsza polska księgarnia w Łodzi Cezarego Richtera (ul.

Piotrkowska 256a), choć wcześniej od 1848 r. działała księgar-

nia Jankiela Gutsztadta przy ul. Piotrkowskiej 75, a od 1859 r.

Juliusza Arndta i Gotfryda Berlacha.

1872 Powstały zakłady bawełniane Izraela K. Poznańskiego.

1872 Pierwszy w Łodzi strajk w fabryce Scheiblera – 27-30 lipca.

1872 Powstał Bank Handlowy w Łodzi i Towarzystwo Kredytowe

Miasta Łodzi.

1874 Powstał drugi w Łodzi park – przy dworcu Łódź-Fabryczna

obecnie im. S. Moniuszki. Pierwszy to Źródliska z 1840 r.

1876 Staraniem łódzkich fabrykantów zorganizowano Łódzką Straż

Ogniową Ochotniczą.

1879 Powstała Widzewska Manufaktura J. Heinzla i J. Kunitzera.

1881 Śmierć Karola Scheiblera i wielki pogrzeb „Króla bawełny”.

1883 Towarzystwo Bella zainstalowało w Łodzi pierwsze telefony.

1898 23 grudnia uruchomiono tramwaje elektryczne miejskie (pierw-

sze na ziemiach Królestwa Kongresowego).

1899 „Ziemia obiecana” W. St. Reymonta – najgłośniejsza powieść

o Łodzi ukazała się drukiem w wydaniu książkowym nakładem

Gebethnera i Wolfa (wcześniej drukowana była w odcinkach

w warszawskim „Kurierze Codziennym” (I 1897- IX 1898 r.) .

1899 Uruchomiono 1 grudnia stację pogotowia ratunkowego.

1899 Szacuje się, że w Łodzi mieszkało ponad 300.000 ludzi.

i l u s t r o w a n a e n c y k l o p e d i a h i s t o r i i ł o d z i

nr VI / 2

Pożegnanie Łodzi rolniczej

153

Dynamiczny rozwój kapitalizmu w Łodzi posuwał się nieustannie

i dawne miasteczko rolnicze przekształcało się bardzo szybko

w przemysłową metropolię, a tempo przemian było wręcz zawrotne...

• Żyto i krowy w łódzkim pejzaŻu • Nie

od razu zniknęły pozostałości dawnej Łodzi rolni-

czej. Rzemieślnicy, którzy przybywali do miasta, byli

wciąż silnie związani z ziemią: tkacze otrzymywali

l-3 morgów ziemi przeznaczanej pod zasiew zbóż lub

ogrody. Dość silnie była jeszcze rozwinięta hodowla

bydła. Nawet Ludwik Geyer w pierwszym roku po-

bytu w Łodzi miał dwie krowy i konia, a dziesięć lat

później 6 krów „żuławskich” i 16 koni. Hodowano

w Łodzi... krowy, świnie, owce, konie, a nawet kozy.

W 1850 r. było w mieście 420 sztuk trzody chlew-

nej, 411 bydła, 300 owiec, 132 konie i 10 kóz. Jeszcze

w 1856 roku łódzcy fabrykanci mieli swoje hodowle:

Geyer miał 8 krów, Grohman – 7, Steinert – 4, Sche-

ibler – 2, Moess – 7 krów i 9 wołów. Kto miał kawa-

łek ziemi, obsiewał ją zbożem, głównie żytem, a także

sadził ziemniaki. Niektórzy tkacze z Piotrkowskiej

wydzierżawiali również leżącą odłogiem ziemię

i uprawiali. W 1863 roku mieszkańcy Piotrkowskiej

wnieśli np. skargę do prezydenta Łodzi Andrzeja Ro-

sickiego (1862–1865) na fabrykanta Jakuba Petersa,

mieszkającego przy ulicy Emilii, który zaorał koniec

ulicy Dzikiej, co przerwało im połączenie z miastem.

Ludwik Geyer – jak już podawaliśmy wcześniej – za-

jąwszy place po fabrykancie Langem przy Piotrkow-

skiej 287–301, zasiał tam zaraz 10 korcy żyta. Na

placach po Gustawie Zachercie (Piotrkowska 303–

307) także uprawiał żyto. W latach 40. przeznaczył

place przy Piotrkowskiej 287–297, ciągnące się aż do

Wólczańskiej, na bardzo opłacalne plantacje rośliny

farbiarskiej - marzanny, czyli krappu, które prowadził

kilka lat. W drugiej połowie XIX wieku połowę tere-

nów miejskich w Łodzi zajmowały grunty orne, a 1/5

ogrody. Wzorcowy był np. prowadzony przez Geyera,

który sam uprawiał warzywa, hodował kwiaty i drze-

wa owocowe. W ogrodzie stała murowana oranżeria,

a część zbiorów owoców i warzyw szła na sprzedaż.

Ten na poły miejski, na poły wiejski charakter Łodzi

szybko się jednak zmieniał.

Ludwik Geyer

był nie tylko

przemysłowcem,

ale także sprawnym

zarządcą swojego

gospodarstwa

przy ul. Piotrkowskiej.

• jeszcze o wiatrakach łódzkich • Istnia-

ły przepisy budowlane, które mówiły, że wiatraki nie

mogą stać wśród zabudowań mieszkalnych, muszą

być oddalone od traktów co najmniej 58 m i wyma-

gana była zgoda okolicznych mieszkańców. Wiatraki

istniały w Łodzi od dawna, a po regulacji osad prze-

mysłowych zaczęły wyrastać na ich terenie. Pierwszy

wiatrak – jak już podawaliśmy – w osadzie Łódka

wybudował w 1829 r. Henryk Peters na swym placu

przy Piotrkowskiej 93. W 1868 r. było już w Łodzi

i na przedmieściach 45 wiatraków, 2 młyny wodne

i jeden parowy. W 1874 roku czynnych pozostawa-

ło jeszcze 49 drewnianych wiatraków. Nie zabrakło

ich również na ulicy Piotrkowskiej. Ponieważ żaden

wiatrak nie mógł stać tuż przy głównej ulicy, więc

ustawiano je na tyłach placów zaczynających się przy

trakcie i ciągnących aż do ul. Wólczańskiej. Utworzy-

ły się tu dwa skupiska wiatraków przy ul. Andrzeja

Wiatraki zniknęły

z centrum Łodzi,

ale do XX wieku

widać je było na

okolicznych polach.

Na zdjęciu widok

wiatraków tuż poza

granicami parku

Helenów.

nr VI / 3

i l u s t r o w a n a e n c y k l o p e d i a h i s t o r i i ł o d z i

154

Teren wokół Białej Fabryki miał do połowy XIX wieku dosyć sielski charakter.

nabył piekarz Jan Dyselberger i przeniósł go na pose-

sję przy Piotrkowskiej 201. Młyn o sile 20 KM, pię-

trowy i kryty dachówką, posiadał wymiary 28,5x8x8

metrów. Plan i rysunek młyna sporządził budowni-

czy powiatu Karol Mertschingas. Od 1856 r. Ludwik

Geyer prowadził na posesji przy Piotrkowskiej 303

amerykański młyn parowy – murowany, o czterech

gankach. Funkcjonował on tylko wówczas, gdy pozo-

stawała rezerwa pary w fabryce. Gdy Geyer zbankru-

tował i wydzierżawił w 1868 r. swą fabrykę Bernardo-

wi Ginsbergowi, oddał mu także młyn. Już w latach

80. w Łodzi było czynnych: 56 młynów, 120 piekarni,

4 browary, 2 destylatornie wódek, 4 wytwórnie octu,

2 olejarnie. W 1868 r. powstał browar K. Anstadta,

w latach 80. przekształcony w spółkę akcyjną.

Dziennikarz warszawskiej „Jutrzenki”, który od-

wiedził Łódź w 1862 roku, tak opisał swoje wra-

żenia: „Jest to wielkie miasto bez izjognomii miasta

wielkiego, żadna tu nie przemawia do ciebie spuścizna

wieków upłynionych, tu sama teraźniejszość bez prze-

i Przejazd oraz w pobliżu ulicy Cegielnianej (dziś

ul. Więckowskiego). To dwa najwyższe wzniesienia

Piotrkowskiej. Peters sprzedał wiatrak Dynegotowi

Henselmanowi, a w 1849 r. wiatrak i plac przy Piotr-

kowskiej 93 należały do młynarza Ignacego Kop-

czyńskiego, znajdował się w ogrodowej części działki,

przy ulicy Wólczańskiej 82 i działał jeszcze na po-

czątku lat 60. XIX wieku. Kolejny wiatrak w cen-

trum miasta wystawił w 1850 roku Wilhelm Majszac

na posesji przy Piotrkowskiej 27 (dziś róg ul. Więc-

kowskiego). W 1856 r. Andrzej Jezierski wybudował

drewniany wiatrak na posesji przy Piotrkowskiej 33.

Wilhelm Matz kupił w 1861 r. wiatrak i przeniósł go

na plac przy Piotrkowskiej 41.

Karol Anstadt

zorientował się,

że można robić

interesy nie tylko

w włókiennictwie

i szybko zamienił

farbiarnię na browar.

• u progu wielkich zmian • Pierwszy łódzki

młyn parowy stanął przy Piotrkowskiej 268. Zbudo-

wał go w 1853 r. Leonard Fessler. Młyn był muro-

wany, o czterech gankach, poruszany siłą pary, gdy

ta „zbywała od zajęć fabrycznych”. W 1860 r. młyn

Browar Anstadta przy ul. Pomorskiej przez wiele lat

wiódł prymat pośród wytwórni piwa w Łodzi.

szłości i proza bez poezji. Miasto Łódź uważać można

wielkim zbiorem małych miasteczek, wśród których cią-

gnie się jedna, przeszło półmilowa ulica jako długa nić.

Nici to dusza miasta Łodzi, a hasłem jego mieszkańców

– bawełna”.

Relacja warszawskiego dziennikarza trafnie

wskazuje, że Łódź składała się z kilku luźnych dziel-

nic (Stare Miasto, Nowe Miasto, Łódka), połączo-

nych jedną arterią – ulicą Piotrkowską, a równolegle

do niej ul. Widzewska łączyła Łódkę z Nową Dziel-

nicą, natomiast po zachodniej stronie rozciągała się

dzielnica Wiązowa wzdłuż ul. Długiej (dziś Gdań-

ska) i Pańskiej (obecnie Żeromskiego). Nie mógł

chyba jednak przewidzieć, że w ciągu nastepnych

zaledwie trzech dekad Łódź – nazwana przez nie-

go wielkim miastem – z 40-tysięcznego fabrycznego

centrum włókiennictwa zamieni się na progu wieku

w 300-tysięczną metropolię.

Fabryka Heinzla i Kunitzera wyrosła na widzewskich polach pośród upraw.

i l u s t r o w a n a e n c y k l o p e d i a h i s t o r i i ł o d z i

nr VI / 4

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: