Barok (z por. barocco – "perła o nieregularnym kształcie"lub z fr. baroque – "bogactwo ozdób") – główny kierunek w kulturze środkowo i zachodnioeuropejskiej, którego trwanie datuje się na zakres czasowy od końca XVI wieku do XVIII wieku. Uznany za oficjalny styl Kościoła katolickiego czasów potrydenckich, stąd pojawiające się jeszcze w połowie XX wieku zamienne określenia: "sztuka jezuicka" czy "sztuka kontrreformacyjna". W odróżnieniu od humanizmu antropocentrycznego doby renesansu, barok reprezentował humanizm teocentryczny
Rozróżnia się trzy fazy:
· 1570 - 1630: barok wczesny (architektura surowa i monumentalna), którego ośrodkiem był Rzym;
· 1630 - 1720: barok rozwinięty (w architekturze - wirtuozeria formy, rozczłonkowanie brył, silny kontrast światłocienia, przepych dekoracji, wielkie założenia pałacowo-ogrodowe) -ośrodkiem jest Paryż;
· 1720 - 1770: barok późny (uspokojenie formy, jako zapowiedź klasycyzmu). – rokoko
Barok obejmował wszystkie przejawy działalności literackiej i artystycznej, a także filozofię i architekturę. U jego podstaw leżał sprzeciw wobec renesansowego klasycyzmu (wynikający z twórczego przekształcenia haseł humanistycznych), głęboka religijność, mistycyzm i egzystencjalny niepokój[2]. Barok jest pojęciem bogatszym od manieryzmu, przede wszystkim dlatego, że konotuje nie tylko sam styl w sztuce, ale również leżące u jego podłoża procesy historyczne, spory filozoficzne i teologiczne oraz nastroje społeczne[4]. Bogaty w zdobnictwo i pełen przepychu styl architektoniczny, malarski i literacki baroku z założenia opierał się na ignacjańskiej zasadzie applicatio sensuum, polegającej na wykorzystaniu ludzkiej zmysłowości do celów religijnych (stąd figury świętych w miłosnej ekstazie czy żarliwe erotyki skierowane do Chrystusa). Innym założeniem baroku była obrona katolickiej nauki o stosowności obrazów, ikonografii i emblematyki.
W epoce tej wykształciły się dwa zasadnicze nurty myślowe: racjonalizm, który zakładał, że mądrość uzyskać można jedynie dzięki potędze umysłu oraz empiryzm, którego z kolei założeniem było poznawanie świata dzięki zmysłom, doświadczeniu, umysł odgrywał tutaj mniejsze znaczenie.
Barok utożsamiany ze złym gustem i zacofaniem nie zasługiwał nawet na miano osobnego nurtu; rozpatrywano go jedynie jako przykład zepsucia smaku w odniesieniu do klasycyzmu. Opinia, którą wypracowała myśl oświeceniowa, utrwaliła się na długi czas, aż do końca XIX wieku,
Barok, zarówno w warstwie światopoglądowej jak i estetycznej, nie był bezpośrednim zaprzeczeniem zdobyczy Odrodzenia. Zaburzenie zasady renesansowej harmonii dla harmonii pojętej jako synteza przeciwieństw i ruchu oraz wprowadzenie metafizycznego niepokoju wynikało z innowacyjnego przetworzenia tradycji humanistycznej.
Była to epoka wzrastającej nietolerancji wyznaniowej i dramatycznych prób ochrony tolerancji, epoka stosów, na których katoliccy i niekatoliccy inkwizytorzy palili heretyków, myślicieli pragnących zgłębić tajemnice wszechświata, oraz epoka ciągłych narodzin przeróżnych herezji, epoka powstania wielu wybitnych teorii naukowych, wielu znakomitych dzieł literatury i sztuki, epoka triumfu różnego typu dogmatów i Kartezjuszowej zasady: cogito ergo sum (...). Była to epoka straszliwych wojen, wyniszczających dorobek ludzkości i ludzkość samą i epoka budowania wielkich dzieł architektury, tworzenia nowożytnych, scentralizowanych organizmów państwowych, instytucji społecznych; rozdrabniania i łączenia
ARCHITEKTURA:
Cechy szczególne baroku są najlepiej widoczne na przykładzie architektury. Najwspanialszymi budowlami były wówczas kościoły i pałace. Bardzo okazałe bywały również klasztory i kamienice. Wtedy właśnie powstały pierwsze wielkie założenia urbanistyczne: Londyn, Petersburg, Rzym, Wersal. Zainteresowano się nie tylko samymi budynkami, ale również ich otoczeniem (barokowy styl ogrodowy). Aby wzmocnić efekt, łączono w jedną całość architekturę, rzeźbę i malarstwo, a także muzykę, strój i ceremoniał. Wprowadzono iluzjonizm, który sprawiał, że budowle wydawały się jeszcze wspanialsze niż były. Tworzono oryginalne fasady i rzuty (owalne, podłużne, centralno-podłużne, wieloboczne).
Prekursorami nowego stylu w architekturze byli żyjący w 2. połowie XVI wieku Włosi: Jacopo Barozzi da Vignola, Domenico Fontana, Michał Anioł i Giacomo della Porta. Za pierwowzór barokowej świątyni uważa się kościół Il Gesù w Rzymie – główną siedzibę jezuitów.
W XVII wieku barok zatriumfował w większej części Europy. W Italii, która nadal wiodła prym, jego największymi mistrzami byli: stosujący spokojne formy Giovanni Lorenzo Bernini i pełen fantazji Francesco Borromini; obaj działali w Rzymie w połowie stulecia. Wielką rolę odegrali również Guarino Guarini (Turyn), Filippo Juvarra (różne kraje Europy), Baldassare Longhena (Wenecja), Carlo Maderno (Rzym) i Carlo Rainaldi (Rzym).
W XVIII stuleciu nastąpił niebywały rozkwit architektury w krajach niemieckich: Austrii, Czechach, Śląsku, Bawarii, Saksonii, Prusach. Największą sławę zyskali Johann Bernhard Fischer von Erlach (kościół św. Karola Boromeusza w Wiedniu, rezydencje cesarskie Schönbrunn i Hofburg) oraz Balthasar Neumann (pałac w Würzburgu, kościół w Vierzehnheiligen). Obok nich wyróżniły się takie indywidualności jak Kilian Ignaz Dientzenhofer (Praga), Johann Lucas von Hildebrandt (Belweder w Wiedniu), Georg Wenzeslaus von Knobelsdorff (pałace Sanssouci i Charlottenburg), Matthäus Daniel Pöppelmann (Zwinger), Jacob Prandauer (opactwo w Melk) i Dominikus Zimmermann (kościół pielgrzymkowy w Wies).
Francja i Anglia upodobały sobie bardziej klasyczny styl. We Francji najwybitniejszymi architektami byli Jules Hardouin-Mansart, François Mansart i Louis Le Vau, a najsłynniejszą budowlą – pałac w Wersalu. Powstał tam również barokowy styl ogrodowy (André Le Nôtre) oraz plan pałacu między dziedzińcem a ogrodem. W Anglii zasłynęli przede wszystkim Christopher Wren i Inigo Jones, którzy odbudowali Londyn po wielkim pożarze.
W Hiszpanii uformowała się niezwykle ozdobna odmiana baroku – churrigueryzm. Barok był popularny również w Portugalii. W ich koloniach w Ameryce i na Filipinach przybrał on oryginalną postać, dostosowaną do miejscowych warunków.
Nowy styl zyskał wielką popularność w Rzeczypospolitej Obojga Narodów, gdzie trwał aż do końca XVIII wieku. Z kolei Skandynawia i Niderlandy dystansowały się od papieskiego baroku, stosując formy bardziej palladiańskie.
Barok przeniknął do Rosji za czasów Piotra Wielkiego, dla którego Bartolomeo Rastrelli i Domenico Trezzini wybudowali Sankt Petersburg – nową stolicę, która miała przyćmić wszystkie inne miasta świata.
Barok, podobnie jak renesans, opiera się na wzorach architektury klasycznej, architekci nadal korzystają z prac Vignoli. Jednak sposób korzystania z tych samych elementów jest inny. W starożytności i renesansie poszczególne formy zestawiano ze sobą zachowując umiar i dążąc do harmonijnej, spokojnej kompozycji. Barok te same elementy przeciwstawia sobie wprowadzając wrażenie ruchu i niepokoju. Kompozycje są dynamiczne, ukształtowane rzeźbiarsko, teatralnie. Podobnie kształtowane są wnętrza o rozczłonkowanych płaszczyznach, wzbogacone rzeźbiarsko-malarskim wystrojem.
Monumentalizm budowli uwydatnia się poprzez zastosowanie kolumn i pilastrów obejmujących kilka kondygnacji (wielki porządek). Dynamizm dzieł podkreślają kompozycje złożone z napiętych linii o kształcie łuku, często przerwanych, zwielokrotnione pilastry i gzymsy, które przyjmują formę dekoracyjnej wstęgi. Często występują kolumny o skręconym trzonie lub tzw. zbrojone, czyli o trzonie złożonym z wielu pierścieni o dwóch, różnych średnicach. Z czasem na zwojach trzonu dochodzi dodatkowy element zdobniczy w postaci rzędu perełek lub oplatającej je wici roślinnej. Obramowania drzwi i okien są wyraźnie podkreślone. Bardzo ważną rolę odgrywa dekoracja rzeźbiarska w postaci kartuszy, girland, festonów a nawet pełnej rzeźby. Postacie przedstawiane są zawsze w ruchu, dramatycznych pozach podkreślonych rozwianymi szatami, gestem. Wystrój uzupełniony jest zazwyczaj białą sztukaterią, którą niekiedy fragmentarycznie złocono. Sztukaterię stosowano w postaci odlewanych lub ciągnionych dekoracji rzeźbiarskich. W architekturze barokowej próbowano połączyć wszystkie znane wówczas osiągnięcia.
Popularnym materiałem zdobniczym był stiuk, czyli gips lub wapień z dodatkiem sproszkowanego marmuru, zazwyczaj barwiony w masie i wypolerowany do połysku. Stiuk po stwardnieniu doskonale imituje znacznie droższy od niego marmur. Dekorację uzupełniają malowidła. Zastosowanie iluzji malarskiej, zwłaszcza na sklepieniach, ma na celu zatarcie granicy pomiędzy rzeczywistością a jej wyobrażeniem. Skrajne obszary płaszczyzn pokrywane bywają namalowaną architekturą, która optycznie przedłuża rzeczywistość. Nad postaciami, które sprawiają wrażenie zawieszonych w przestrzeni, malowany jest błękit nieba o nieskończonej głębi. Całość stwarza złudzenie odmaterializowania, niwelacji ciężaru sklepienia.
Twórcy baroku korzystając z doświadczeń przodków próbowali przekroczyć granice osiągnięć swoich poprzedników. Jest to styl, w którym próbowano połączyć w jedno różne formy sztuki: architekturę, rzeźbę, malarstwo, muzykę. Teatralnym dopełnieniem architektury świeckiej był rozbudowany ceremoniał dworski, a architektury sakralnej - wspaniałość liturgii, której towarzyszyła bogata scenografia – przepych szat, ołtarzy, prospektów organowych, uroczyste procesje, koronacje obrazów a nawet teatralne odtwarzanie obrazów w formie misteriów. Wyszukanym gestom towarzyszyły wypowiedzi przepełnione figuralnymi zwrotami, przenośniami. Z tej teatralizacji wywodzą się liczne budowle odtwarzające miejsca święte (np. Kalwaria Zebrzydowska) i rozwój urbanistyki podporządkowujący organizacji uroczystości kompozycję przestrzeni otaczającej rezydencje, kościoły.
W budownictwie sakralnym występują znane z epok wcześniejszych rozwiązania. Budowane są kościoły podłużne, na planie prostokąta (w tym także z nawą poprzeczną na planie krzyża łacińskiego) oraz budowle centralne, na planie koła, wieloboku, krzyża greckiego. Pojawiły się i stały się popularne rzuty poziome oparte na elipsie. W konsekwencji występują sklepienia i kopuły elipsoidalne. Także łuki sklepień klasztornych, kolebkowych, krzyżowych, nieckowych oraz ...
rafont1