4.3. Rozwój moralny w ciągu życia
4.3.1. Uniwersalność stadiów rozwoju moralnego
Badania nad rozwojem moralnym dzieci i młodzieży potwierdzają teorię Piageta: od heteromonii w dzieciństwie do autonomii moralnej w okresie dojrzewania.
Badania podłużne(obserwacja tych samych osób w różnym czasie) Kohlberga nad rozwojem moralnym.
Mężczyźni w wieku 10 – 24 lata i ich ojcowie.
Wyniki:
- stadium 5 osiągnęło 15% badanych
- stadium 6 – 4%
- od 20 roku życia dominowało 4 stadium
- nikt z badanych nie osiągnął stadium 6
Wraz z wiekiem rośnie poziom rozumowania moralnego.
Na rozumowanie moralne wpływa bardziej wiedza i doświadczenie, niż wiek. Ważniejsze doświadczenie społeczne, niż poziom rozwoju poznawczego, zwłaszcza podejmowanie nowych ról społecznych, kształtowanie nowych związków interpersonalnych oraz praca w instytucjach społecznych i politycznych.
Polskie badania nad koncepcją Kohlberga:
- 291 osób
- wiek 15 – 80 lat
- Wyniki:
# większość badanych rozwiązywała przedstawione dylematy na konwencjonalnym poziomie rozumowania moralnego
# niewiele przypadków rozumowania pokonwencjonalnego
# wyraźny wzrost poziomu rozumowania moralnego między 15, a 30 rokiem życia
Ryc. 4.1. Procent osób badanych w różnym wieku przejawiających określone stadium rozwoju moralnego na skali Kohlberga
Brak badań podważających stadia moralne Kohlberga. Wydaje się, że stadia 1 - 4 są uniwersalne. Większość osób posiada poziom konwencjonalny, co podważa uniwersalność stadiów pokonwencjonalnych.
Dlaczego stadia pokonwencjonalne występuje tak rzadko?
- kulturowe ograniczenie definicji stadiów pokonwencjonalnych – identyfikacja tych stadiów w określonych grupach społecznych i typach kultur
- ewolucjonizm – każda kultura ma swój poziom rozumowania moralnego
- niepełne określenie stadiów pokonwencjonalnych przez Kohlberga
PODEJŚCIE KULTUROWO – SPOŁECZNE
Odrzucenie założenia o uniwersalności procesów psychicznych, przyjmowanego w podejściu poznawczo – rozwojowym.
Rozwój jednostki musi być rozpatrywany w kontekście historycznym i kulturowym.
Rozwój moralny kształtuje się przez aktywne uczestnictwo w życiu społecznym.
4.3.2. Związek rozwoju moralnego z rozwojem poznawczym
Wg Piageta działania na przedmiotach oraz działania społeczne podlegają tym samym prawom grupowania logicznego. Każde nowe stadium rozwoju sądów moralnych wymaga nowych operacji logicznych, które są bardziej zrównoważone wewnętrznie, niż w stadiach poprzednich.
Rezultaty wielu badań wskazywały na związek miedzy stadiami rozwoju moralnego wg Piageta a wyróżnionymi przez niego stadiami rozwoju operacji logicznych. Wyniki badań potwierdzają dodatnią korelację między poziomem rozumowania moralnego na skali Kohlberga a poziomem rozumowania logicznego na skali rozwoju operacji logicznych Piageta. Cześć badaczy wskazuje ogólnie dodatnią korelację między poziomem rozumowania moralnego na skali rozwoju Kohlberga a poziomem inteligencji psychometrycznej.
Nie wszystkie rezultaty omawianych badań są jednak zgodne z hipotezą wzajemnego wpływu rozwoju poznawczego i moralnym człowieka
. D. Kuhn (1976) stwierdziła na przykład, że:
- dzieci w wieku 7 lat, badane ponownie po półrocznej przerwie przejawiały zwykle progresję na skali rozwoju operacji logicznych, nie przejawiając równoczesnych postępów na skali rozumowania moralnego.
- w badaniach przekrojowych obejmujących przedział od 10 do 50 lat, nie wszystkie osoby badane, które osiągały najwyższe stadia rozwoju w rozumowaniu logicznym (tj. operacji formalnych), przejawiały odpowiednio najwyższe stadia rozwoju w zakresie rozumowania moralnego.
- Z drugiej strony osoby, które przejawiały najbardziej dojrzałe sądy moralne (stadium 4. i wyższe), stosowały w swym rozumowaniu logicznym operacje formalne.
Rezultaty te pozwalają sądzić, że związek rozumowania moralnego z rozumowaniem logicznym nie jest oparty na prostym zastosowaniu operacji umysłowych do problemów moralnych. Wydaje się, że koordynacje logiczne w dziedzinie moralnej przysparzają ludziom więcej trudności lub też, jak sugeruje Kuhn, wymagają dodatkowych doświadczeń nie związanych z rozwojem operacji logicznych.
Poziom mądrości
Stadia Kohlberga w pewnym zakresie reprezentują wzrost mądrości, bowiem rozwój i „dojrzałość", w sensie jego teorii stadiów, wyraża coraz większą złożoność poznawczą sądów oraz podejmowanej perspektywy społecznej, a także coraz większą moralną „adaptacyjność" kolejnych stadiów moralnych. Niektóre badania wskazują na zgodność strukturalną sądów moralnych formułowanych przez osoby badane w hipotetycznych dylematach Kohlberga oraz w trakcie rozwiązywania realnych problemów, wymagających pragmatycznej wiedzy, np. w miejscu pracy. Wyniki tych badań sugerują, że osoby bardziej zawansowane w rozwoju moralnym znajdują „mądrzejsze" rozwiązania realnych problemów moralnych.
Pratt i współpracownicy podczas badań podłużnych, w okresie 4 lat u osób w wieku średnim (35-54 lat) oraz w okresie późnej dorosłości (64-80 lat), doszli do wniosku że w rozwoju człowieka w ciągu życia rozumowanie moralne, zdolność do przyjmowania perspektywy społecznej oraz do integrowania w myśleniu złożoności problemów społecznych są w dużym stopniu niezależne od siebie.
W grupie badanych w wieku od 20 do 87 lat Pasupathi i Staudinger (2001) stwierdziły, że wraz z wiekiem wzrasta poziom mądrości, wiedzy i sądów jedynie w grupie osób przejawiających wyższy poziom rozumowania moralnego (tj., wśród osób częściej przejawiających moralność pokonwencjonalną): wysoki poziom mądrości nie występował w grupie osób przejawiających niższy poziom rozwoju rozumowania moralnego (tj., u osób, wśród których dominowała moralność konwencjonalna i przedkonwencjonalna).
4.3.3. Myślenie a działanie moralne
W badaniach psychologicznych możemy wyodrębnić dwa podstawowe nurty na temat roli procesów poznawczych w postępowaniu moralnym człowieka. W pierwszym przypadku zachowanie jest traktowane jako efekt różnych, współoddziałujących na siebie dążeń lub tendencji do działania uaktywnianych w danej sytuacji. Natomiast w drugim ujęciu, decyzje i zachowania moralne pojmowane są jako rezultat procesów poznawczych: moralnej wiedzy, przekonań lub rozumowania moralnego.
Blok rozszerzający 4.1.
Jakie działanie Jest moralne?
O tym, że jakieś działanie jest moralne decydujemy najczęściej biorąc pod uwagę: 1} zgodność danego zachowania z normami społecznymi; 2) konsekwencje działania, będące wynikiem znajomości potrzeb i uczuć innych osób oraz przewidywanych wyników tego działania; tub też 3) intencję, sąd czy zasadę leżącą u podłoża tego działania (Kleinberger, 1982).
Do teorii definiujących zachowanie moralne jako zgodne z normami społecznymi należą teorie społecznego uczenia się. Inny punkt widzenia prezentują badacze moralności (np. Arystoteles, Dewey), dla których o moralnej jakości zachowania decydują pozytywne konsekwencje tego zachowania zarówno dla działającej jednostki, jak i dla innych osób. Nie chodzi tu oczywiście o jednostkowy akt zachowania mogący być dziełem przypadku, ale o pewną stałą dyspozycję charakteru do określonego typu działań. W trzecim nurcie zachowanie moralne wiąże się z zasadami sądzenia. Taki sposób rozumienia działania moralnego prezentuje Kohlberg, który nawiązując do teorii moralności Kanta (zob. Kant, 1953) uważa, iż aby dokonać moralnej oceny działania jednostki należy najpierw dotrzeć do sądów leżących u podłoża tego działania.
Zgodnie z pierwszym stanowiskiem, każda jednostka posiada określone cechy, nawyki czy uogólnione tendencje kierunkowe, które prowadzą do specyficznych zachowań, określanych w danej kulturze jako moralne. Tendencje te mogą mieć charakter konfliktowy i oddziałują na siebie w przeciwstawnych kierunkach. Jakie zachowanie jednostka podejmie, zależy od względnej przewagi którejś ze wzbudzonych w danej sytuacji tendencji kierunkowych. W ujęciu tym, zachowania moralne są irracjonalne w swym charakterze. Człowiek przeżywa konflikt wzbudzonych tendencji, który rozgrywa się mniej lub bardziej automatycznie. Na rozwiązanie tego konfliktu świadomość nie ma, lub nie musi mieć, większego wpływu.
Drugie z wyróżnionych wyżej stanowisk, w przeciwieństwie do omówionego, traktuje postępowanie moralne jako w swej istocie racjonalne. Zachowanie jest funkcją zrozumienia sytuacji przez jednostkę oraz relacji uzasadniających podstawowe cele, do jakich dąży człowiek, a także stosowania określonych środków osiągania tych celów. Stanowisko to jest charakterystyczne dla teorii poznawczo-rozwojowej, reprezentowanej przez Piageta i Kohlberga oraz w pewnym sensie dla podejścia kulturowo-społecznego. W takim ujęciu człowiek moralny to coś więcej niż tylko zbiór reakcji warunkowych i wyuczonych nawyków. To również nie tylko ego usiłujące zaspokoić nieuświadamiane id w sposób akceptowany społecznie, pozwalający uniknąć kar ze strony rodziców (sumienia). W końcu, człowiek moralny nie jest wyłącznie konformistą, który ulega oczekiwaniom i presjom społecznym dotyczącym takiego, a nie innego zachowania się. Każdy człowiek jest bowiem źródłem inteligentnego działania i myślenia: nie tyle biorcą, ile twórcą moralnych idei i sądów. Zachowanie jest moralne nie dlatego, że jest zgodne z wymaganymi normami, ale dlatego, że jest zgodne z poziomem akceptacji i zrozumienia przez podmiot celów oraz środków podjętych działań lub wartości i zasad postępowania. Nie jest wiec moralną czynność wykonana przez jednostkę bez indywidualnego osądu i udziału jej woli, np. w stanie hipnozy lub presji fizycznej.
Zgodnie z takim pojmowaniem moralności w teorii poznawczo-rozwojowej, problem związku między rozwojem sądów moralnych i działaniem moralnym jednostki staje się zagadnieniem centralnym.
Interesujące badania wzorowane na eksperymencie Milgrama przeprowadził Kohlberg (1984). W eksperymencie brały udział dwie osoby: „ofiara" miała za zadanie zapamiętać serię słów oraz „karzący", który za pomyłki raził „ofiarę" coraz większą dawką prądu. Pozornym celem badania byte określenie wpływu kary na proces uczenia się. Osobami badanymi były osoby karzące, a prawdziwym celem badania było ustalenie momentu, w którym odmówią one karania swojej ofiary pomimo sugestii autorytetu. Badany nie wiedział, że ofiara jest aktorem symulującym cierpienie. Okazało się, że niektóre z osób karzących dochodziły w dozowaniu kar do śmiertelnych dawek, podczas gdy inne bardzo szybko rezygnowały z udziału w eksperymencie uznając dalsze karanie za niemoralne. Okazało się, że im wyższy poziom rozumowania moralnego prezentowali badani, tym częściej odmawiali karania ofiary. Większość (87%) badanych osób , które osiągały stadium 4. na skali rozwoju moralnego Kohlberga, odmówiła udziału w eksperymencie.
Wielu badaczy nie zgadza się jednak na oddzielanie sfery poznawczej od przeżyć emocjonalnych jednostki w wyjaśnianiu zachowań moralnych. M. Hoffman (1991) w swojej koncepcji rozwoju empatii dowodzi, że emocje są pierwotne w stosunku do poznania, oraz że wczesna empatia uwarunkowana jest przede wszystkim sytuacyjnie. W badaniach nad odpowiedzialnością społeczną oraz nad udzielaniem pomocy okazuje się, że zależą one od rozwoju wielu zdolności: nie tylko od myślenia, rozumienia i przewidywania, ale także od współodczuwania i rozpoznawania potrzeb innych. Wiele badań pokazuje, że przyjaźń między młodymi ludźmi sprzyja ich rozwojowi poznawczemu oraz pomaga w odkrywaniu moralnych norm współżycia. Okazuje się, że wzrost motywacji do rozwiązywania konfliktów między przyjaciółmi powoduje u nich wzrost poziomu empatii i tendencji do podejmowania perspektywy partnera . Z kolei odporność młodzieży na pokusę oszustwa wydaje się być funkcją złożonych interakcji między kierunkiem wzmocnień sytuacyjnych a poziomem rozwoju rozumowania moralnego.
4.4. Podsumowanie
1. W zależności od przyjętej perspektywy teoretycznej badacze zwracają uwagę na różne aspekty rozwoju moralnego, inaczej rozumiejąc jego istotę oraz cel. Przedstawiliśmy trzy główne podejścia teoretyczne w badaniach nad rozwojem moralnym: stanowisko psychoanalityczne, teorię uczenia się oraz teorię poznawczo-rozwojową. Każde z tych podejść prowadzi do innego zrozumienia natury i mechanizmów rozwoju moralnego. Tradycyjna psychoanaliza zwróciła uwagę na rolę konfliktów, wczesnych relacji dziecka z rodzicami oraz identyfikacji jako mechanizmów odpowiedzialnych za przejmowanie zasad postępowania w rozwoju moralnym. Natomiast neopsychonalityczne poglądy na temat rozwoju osobowości w ciągu życia człowieka podkreśliły rolę kultury i społeczeństwa oraz problem siły ego w radzeniu sobie z emocjami, w rozwiązywaniu konfliktów i wykształcaniu się etosów społecznych.
Teorie uczenia opisały kształtowanie się zachowań moralnych w wyniku gromadzonych przez jednostkę doświadczeń, wyjaśniając ten proces, niezależnie od wieku, w terminach mechanizmu warunkowania i generalizacji oraz uczenia się obserwacyjnego i modelowania zachowań.
Teoria poznawczo-rozwojowa opisała rozwój moralny jako proces polegający na aktywnym organizowaniu i reorganizowaniu wiedzy moralnej, jaką dziecko gromadzi w interakcjach z rówieśnikami i dorosłymi. W myśl tej teorii rozwój moralny ma charakter stadialny i wyraża tendencję do stopniowego przechodzenia w rozwoju od heteronomii do autonomii moralnej. W przeciwieństwie do psychoanalizy i teorii uczenia się, w podejściu tym rozwój moralny polega nie tyle na przejmowaniu przez jednostkę społecznych norm i zasad postępowania, ile na aktywnym ich rekonstruowaniu oraz tworzeniu idei i sądów moralnych w interakcjach z otoczeniem społecznym.
Komentarz do tabeli (uzupełnić wynikami badań)
Wyniki badań nad rozwojem rozumowania moralnego w ciągu życia człowieka wskazują na wzrost w dzieciństwie i adolescencji moralności konwencjonalnej w kierunku moralności pokonwencjonalnej, który trwa nawet w dorosłości, oraz na pewien spadek tej tendencji w okresie starzenia się człowieka. Badania te ponadto pozwalają sądzić, że: 1) stadia moralności pokonwencjonalnej osiągają nieliczne osoby, niezależnie od wieku badanych i w zależności od doświadczeń indywidualnych oraz kręgu kulturowego, co pozwala wątpić w uniwersalny charakter tych stadiów; 2) poziom rozwoju rozumowania logicznego jest warunkiem koniecznym, lecz niewystarczającym dla rozwoju rozumowania moralnego; 3) wraz ze wzrostem poziomu rozumowania moralnego wzrasta zgodność kierunku sądów moralnych z kierunkiem wyborów moralnych oraz kierunkiem podejmowanych zachowań, co nie oznacza jednak, że na działania moralne nie wpływają czynniki sytuacyjne i przeżycia emocjonalne.
mysia11111111