wczesna nauka.pdf

Prof. dr hab. Jagoda Cieszyńska

Katedra Logopedii i Lingwistyki Edukacyjnej

Uniwersytet Pedagogiczny

NAPISZ TO SŁOWO ABYM JE USŁYSZAŁ WYRAŹNIEJ

SYMULTANICZNO-SEKWENCYJNA WCZESNA NAUKA CZYTANIA W TERAPII

DZIECI NIESŁYSZĄCYCH W WIEKU PONIEMOWLĘCYM

Prowadzenie zajęć logopedycznych z dzieckiem w wieku poniemowlęcym wymaga

wiedzy na temat: rozwoju procesów poznawczych oraz znajomości etapów kształtowania się

systemu językowego w ontogenezie. Wzajemne przenikanie się tych procesów rozwojowych

implikuje rodzaj podejmowanych przez surdologopedę działań.

Pogląd, iż dzieci niesłyszące gaworzą tak jak dzieci słyszące został już zweryfikowany

negatywnie. Analiza dźwięków wydawanych przez niemowlęta z uszkodzonym słuchem

wykazała ich specyfikę - istnienie dużej liczby sekwencji gardłowych oraz brak

reduplikowanych sylab (J. G. Kyle, 1994).

Otrzymanie przez niesłyszące niemowlę aparatów słuchowych nie jest jedynym warunkiem

niezakłóconego procesu nabywania systemu językowego. Przede wszystkim domownicy

muszą się nauczyć pewnego szczególnego sposobu językowej komunikacji z dzieckiem. Jej

podstawowym założeniem jest świadome dostarczanie zwiększonej ilości informacji na temat

struktury języka. Konieczne jest zastosowanie specyficznych metod terapeutycznych, jedną z

nich jest symultaniczno-sekwencyjna wczesna nauka czytania.

Rozważanie problemu kształtowania komunikacji językowej niesłyszącego niemowlęcia

jest jednocześnie pytaniem o percepcję dźwięków mowy dziecka słyszącego. Niektórzy

autorzy widzą specyfikę analizatorów słuchowych odbierających mowę i inne dźwięki z

otoczenia. Alvin Liberman i Ignatius Mattingl y 1 (za: I. Kurcz, 2000) są skłonni przypuszczać,

iż istnieje odrębny moduł percepcyjny mowy, ściśle związany z mechanizmami produkcji

językowych. Sprowadzałaby się to, zdaniem wspomnianych badaczy, do zaprogramowania

genetycznego funkcji wytwarzania i odbioru mowy. Potwierdzają to obserwowane u niemowląt

umiejętności:

1 A. M. Liberman, I. G. Mattingly, 1985, The motor theory of speech peception revised. Cognition 21,

s. 1-36, !989, A specialization for speech perception, Science 243, s.489-494..

 kilkudniowe dziecko potrafi rozróżnić głoski a kilkumiesięczne, wypowiada w okresie

gaworzenia głoski charakterystyczne dla wielu systemów językowych;

 odbiór dźwięków mowy, odbieranych w tempie od 10 do 20 na sekundę (I. Kurcz, 2000,

s.62) jest dwukrotnie szybszy niż percepcja innych dźwięków;

 istnieje przewaga prawego ucha dla odbioru mowy (badania Doreen Kimur y 2 ) , z wyjątkiem

samogłosek, wobec których nie istnieje przewaga prawego ucha w odbiorze;

 percepcja spółgłosek nie jest ciągła, ale kategorialna (kategorialna percepcja charakteryzuje

się sztywnymi granicami w ciągu zmieniających się bodźców);

Przeciwnikiem motorycznej teorii percepcji mowy jest Dominic W. Massaro 3 (za: Kurcz,

2000). Odrzuca on założenie o istnieniu specyficznego analizatora do odbioru mowy i

kwestionuje kategorialność w percepcji głosek. Nie przyjmuje fonemu jako najmniejszej

jednostki percepcyjnej. Najmniejszą jednostką percepcyjną według tego badacza jest sylaba,

składająca się z samogłoski lub samogłoski i spółgłoski. Tempo identyfikacji sylab jest takie

samo jak w sytuacji odbioru innych dźwięków, co zostało uznane za dowód koncepcji uznającej

sylabę za naturalną jednostkę w procesach percepcji. Massaro przytacza, potwierdzony przez

innych badaczy, fakt iż ludzie niepiśmienni oraz nieposługujący się pismem fonetycznym (np.

Chińczycy) lepiej identyfikują sylaby niż głoski.

Kategorialną percepcję fonemów podważają także badania, w wyniku których stwierdzono

prawidłowe różnicowanie różnych realizacji danego fonemu. Percepcja dźwięków mowy byłaby

więc zjawiskiem ciągłym, a obserwowane przez innych badaczy zjawisko kategorialnej percepcji

głosek uznaje się za wynik procesów decyzyjnych.

Przedstawiając własną metodę chciałabym rozpocząć od przywołania rzeczywistego,

osobowego losu. Łukaszek, dziś ma 2 lata i trzy miesiące. Kiedy w wieku piętnastu miesięcy

zapoznawał się z globalnym zapisem słów, wielokrotnie na widok zapisanego na kartoniku

słowa mama odwracał się do matki i wskazywał na nią. Był zafascynowany odkryciem

odpowiedniości znaczenia między napisem a przywołaną nim osobą. Sądzę, że to właśnie

głębokie, metafizyczne doznanie umożliwia małym dzieciom sześćdziesięciominutową

koncentrację uwagi podczas nauki czytania. Czytanie urzeczywistnia się wówczas gdy,

obrazowo mówiąc, litery ułożone w słowo stają się przezroczyste dla znaczenia i pozwalają

dostrzec, ukrytą poza słowem MAMA własną, kochaną, uśmiechniętą mamę.

I jeszcze dwie historie Julii i Marysi. Wspólnie ze studentką wolontariuszką pracowałam z

Julią od ósmego miesiąca życia (ubytek słuchu w paśmie mowy 95 dB) Gdy Julia miała rok i

2 D. Kimura, 2006, Płeć i poznanie , Warszawa

3 D. W. Massaro, 1994, Psychological aspects of speech perception, [w:] M. A. Gernsbacher (red) Handbook of

Psycholinguistics, San Diego.

sześć miesięcy odczytywała 18 wyrazów globalnie (w tym 6 onomatopei): mama, tata, Bartek,

Jarek, Marta, Aga, Jagoda, Julia, miś, lala, auto, osa, iii, pi pi, mu, be be, hau hau, miau Julia

jest uczennicą drugiej klasy szkoły powszechnej, hospitujący moje zajęcia z dziewczynką

studenci nie zorientowali się, że dziecko nie słyszy. Oczywiście nadal pracujemy nad

rozszerzaniem słownictwa, pojęciami abstrakcyjnymi i budowaniem tekstów pisanych.

Marysia jest dziś w maturalnej klasie krakowskiego liceum, mimo głębokiego ubytku słuchu i

poważnej wady wzroku (minus 11 dioptrii) spowodowanej retinopatią. To właśnie nauka

czytania była przed laty czynnikiem wyzwalającym spontaniczne artykulacje, które stały się

źródłem rozwoju mowy.

Nauka czytania ułatwia dziecku dotarcie do struktury fonemowej języka i poznanie reguł

morfologicznych, morfonologicznych i składniowych. Umożliwia równocześnie prowadzenie

stymulacji rozwoju funkcji słuchowych i wzrokowych, zgodnie z etapami ich kształtowania

się u dzieci zdrowych.

We wczesnej terapii konieczne jest nieustanne myślenie o wzajemnym wpływie

doświadczeń płynących ze wszystkich zmysłów. Intermodalne powiązania są wprawdzie

zaprogramowane rozwojowo ulegają jednak zmianom pod wpływem zdobywanych

doświadczeń (Vasta i in. 1995). Doświadczenia te powinny być świadomie przez terapeutów

kształtowane.

Współczesna wiedza na temat percepcji bodźców wizualnych przez niemowlęta jest bardzo

duża, choć oczywiście badania trwają nadal. Natomiast procesy odbioru bodźców słuchowych

nie są jeszcze tak dobrze poznane. Dla surdologopedy cenne są wyniki badań dotyczące

powiązań między modalnością wzrokową i słuchową. Na szczególną uwagę zasługują te,

podkreślające niezwykłą wrażliwość niemowlęcia na zgodność obrazów wzrokowych i

słuchowych. Doświadczenia owe potwierdziły nasze wcześniejsze intuicje, że wczesna nauka

czytania może mieć ogromny wpływ na pobudzenie słuchowych możliwości dzieci

niesłyszących. Czytanie samogłosek i sylab zapewnia względną stałość dopływających

bodźców słuchowych i wzrokowych mimo wielu odmiennych realizacji u osób

dostarczających stymulacji.

Dzieci kilkumiesięczne są szczególnie wrażliwe na powiązania słuchowo-wzrokowe,

odbywające się z udziałem ludzi. Niemowlę patrzy dłużej na twarz matki, gdy słyszy jej głos,

niż wówczas gdy mówi ktoś inny.

Vasta (i in. 1995) przytacza ciekawe badania dotyczące reakcji dzieci w wieku od 2;6. do 6.

miesięcy. Okazało się, że niemowlęta są wrażliwe na brak synchronizacji między ruchami ust

i dźwiękami, które słyszą. Być może odczuwają wówczas dyskomfort podobny do naszego,

gdy patrzymy na film ze źle zsynchronizowaną ścieżką dźwiękową.

Wiek poniemowlęcy, szczególnie jego ostatni etap jest doskonałym momentem do

rozpoczęcia poznawania języka pisanego. Rzecz jasna strategie nauki czytania małych dzieci

muszą być tak przygotowane, by jednocześnie uwzględniały aspekt rozwojowy, terapeutyczny

i neurobiologiczny.

Teoretyczne podstawy metody symultaniczno-sekwencyjnej wczesnej nauki czytania

oparte są na:

- wynikach badań neuropsychologicznych, dotyczących powiązań intermodalnych,

budowanych podczas przetwarzania bodźców słuchowych i wzrokowych.

- badaniach neurofizjologicznych potwierdzających, iż sylaba a nie fonem jest

najmniejszą jednostką percepcyjną

- wiedzy na temat funkcji symultanicznych (prawopółkulowych) i sekwencyjnych

(lewopółkulowych) oraz kształtowania się struktur umożliwiających przesyłanie

informacji między półkulami mózgu (spoidło wielkie, istmus )

- powtórzeniu sekwencji rozwoju mowy dziecka (od samogłosek, sylab, przez wyrażenia

dźwiękonaśladowcze, do wyrazów)

- naśladowaniu 3 etapów nabywania systemu językowego: POWTARZANIA,

ROZUMIENIA, NAZYWANIA (samodzielnego czytania)

Najnowsze badania neuropsychologiczne potwierdzają fakt, że posługiwanie się

językiem pisanym może być czynnikiem modyfikującym mózgową organizację funkcji

językowych. A także może wpływać na kształtowanie się pewnych, istotnych dla rozwoju

intelektualnego struktur spoidła wielkiego.

Wczesna nauka czytania daje ogromne możliwości formowania intelektu dziecka. Poprzez

czytanie kształtuje się wyobraźnia, niezbędna do kreatywnego myślenia. Z powodu

agresywnej stymulacji obrazami we współczesnej kulturze konieczne są, dla przeciwwagi,

świadome i zwielokrotnione oddziaływania językowe. Tym bardziej, że bodźce wizualno-

przestrzenne organizowane są przez struktury mózgowe półkuli prawej, natomiast

sekwencyjność języka w optymalny sposób przetwarzana jest jedynie przez półkulę lewą.

Ciało modzelowate, zwane też spoidłem wielkim, pojawia się późno zarówno w

filogenezie (w rozwoju gatunku), jak i w ontogenezie (w rozwoju osobniczym). Jest ono

zbudowane z włókien nerwowych spoidłowych, a jego zadaniem jest przesyłanie informacji

między półkulami. 4 Formuje się ono już w życiu płodowym, ale najszybszy wzrost dokonuje

się między narodzinami a drugim rokiem życia. Wówczas spoidło wielkie podwaja swą

wielkość i osiąga rozmiar najmniejszego ciała modzelowatego obserwowanego u dorosłych.

Dla osób zajmujących się nauką czytania ważna jest informacja, dotycząca kształtowania się

środkowej części spoidła wielkiego zwanej istmus (cieśń). Istmus łączy ze sobą struktury

mózgowe odpowiedzialne za czynność czytania i pisania. Zaobserwowano, iż w okresie

wczesnoszkolnym na skutek nauczania języka pisanego następuje znaczny wzrost tej

struktury w spoidle wielkim. Należy więc przypuszczać, że nauka czytania w wieku

poniemowlęcym pozwoli na wcześniejsze formowanie się istmus . Będzie to miało

niebagatelne znaczenie dla rozwoju funkcji poznawczych dziecka niesłyszącego.

Naukę czytania rozpoczyna się od poznania liter, odpowiadających wszystkim

samogłoskom ustnym. W ten sposób powraca się do prymarnych artykulacji niemowlęcia.

Warto przypomnieć w tym miejscu etapy formowania się systemu językowego u dziecka z

prawidłowo funkcjonującym słuchem. Praca z dzieckiem niesłyszącym nie jest jedynie

prostym naśladowaniem etapów rozwoju mowy dziecka słyszącego. Nie chodzi bowiem

jedynie o przesunięcie w czasie (opóźnienie) pojawienia się umiejętności językowych.

Ważne jest to wszystko czego dziecko niesłyszące n i e p o z n a ł o, będąc pozbawione

wrażeń słuchowych. 5

Tab. 1. Rozwój mowy w wieku niemowlęcym

Wiek dziecka w

Umiejętności oczekiwane rozwojowo

miesiącach

4 miesiące

wokalizacje samogłosek

6 miesięcy

wymawianie łańcuchów sylab – gaworzenie samonasladowcze

4 A. Nowicka, Współpraca lewej i prawej półkuli: rola spoideł międzypółkulowych w : Psychologia – Etologia

– Genetyka, nr 1, 2000

5 J. Cieszyńska, 2001, Od słowa przeczytanego do wypowiedzianego. Droga nabywania systemu językowego

przez dziecko niesłyszące w wieku poniemowlęcym i przedszkolnym , Kraków

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: