2.4. TECHNICZNE ASPEKTY UŻYCIA METODOLOGII TEORII UGRUNTOWANEJ         

Zastosowanie niżej opisanych technik analityczno - badawczych umożliwia uczynienie procesu badawczego otwartym, czyli objaśnienie kontekstu wewnątrz którego badanie jest wykonywane. Dzięki temu pewien "pragmatyzm metodologiczny" może tu być uzasadniony (np. przyjęte przez badacza procedury metodologiczne ad hoc), bądź przedstawiony do krytycznej refleksji czytelnika teorii [por. paragraf 3.3.1.]. Umożliwia to kontrolę całej jakościowej analizy danych empirycznych. Widzimy tutaj także wiele aspektów interakcji badacza z badaną rzeczywistością i materiałem empirycznym. W tym przypadku rzeczywistością badaną jest sytuacja pracy.

   2.4.1. Kodowanie

   Bardzo istotną procedurą techniczną w procesie generowania teorii ugruntowanej jest kodowanie. Jest to procedura odmienna od procedury o tej samej nazwie stosowanej w badaniach ilościowych. Kodowanie ma tutaj na celu "wydobycie" z materiału jakościowego (zapisu z obserwacji, wywiadu swobodnego, ulotek reklamowych, artykułów gazetowych dotyczących wizerunku firm, itp.) kategorii i ich własności poprzez ukazanie wskaźników odnoszących się do sformułowanych konceptualizacji (B.Glaser, 1978, s.55). A.L.Strauss (1987, s.27) proponuje by kodowanie nie ograniczało się tylko do nazwania kategorii (badanego zjawiska), ale by uwzględniało warunki przyczynowe jej występowania, warunki interweniujące, interakcje, strategie (podstawowy cel i ogólny plan danego działania) i taktyki działania (zbiór konkretnych zachowań realizujących strategię), a także kontekst oraz konsekwencje działań, które dana kategoria opisuje. Często konsekwencje stają się warunkami dla wystąpienia następnej fazy obserwowanego procesu (zjawiska). Te sześć elementów stanowi tzw. paradygmat kodowania (coding paradigm; patrz poniżej Rys. 1.) a kodowanie tego typu nazywa się zogniskowanym kodowaniem kategorii (axial coding, Strauss, Corbin, 1990: 96 - 116; por. także Załącznik 2).

Rys.1. Paradygmat kodowania

                                                          Warunki przyczynowe

                                                        Zjawisko (kategoria centralna)

                                                                         Kontekst

                                                             Warunki interweniujące

                                 Działania / strategie i techniki interakcyjne

                                                                  Konsekwencje

Bez uwzględniania tych elementów kodowanie nie jest rzeczywistym kodowaniem (j.w., s.28 oraz Strauss, Corbin, 1990, por. także dalej roz. 6). W paradygmacie kodowania widzimy zatem olbrzymi nacisk na analizę poziomu interakcyjnego bowiem należy analizować same interakcje a także strategie i taktyki mające charakter interakcyjny oraz kontekst ich występowania (por. paragr. 2.3). [1]/

              Warunki przyczynowe są to główne zdarzenia i różne fakty, które powodują zajście i rozwój danego zjawiska. Bez wystąpienia tych zdarzeń zajście zjawiska nie byłoby możliwe, są to zatem warunki konieczne.

Zjawisko jest to główna idea, zdarzenie, incydent na który zorientowane są działania i interakcje badanych osób. Kontekst jest to specyficzny zestaw własności odnoszący się bezpośrednio do danego zjawiska, tj. miejsce i przestrzeń oraz czas zdarzeń składających się na dane zjawisko. Kontekst dotyczy zatem najbardziej bezpośrednich warunków występowania danego zjawiska. Warunki interweniujące są to strukturalne warunki wpływające na strategie interakcji i działań odnoszących się do danego zjawiska oraz zmieniające częściowo charakter badanego zjawiska bądź jego natężenie. Działania / interakcje dotyczą strategii (celów i planów ich realizacji) skonstruowanych by kierować, utrzymywać kierunek działań i stosowanych technik interakcyjnych odnoszących się do danego zjawiska w danych warunkach. Techniki interakcyjne to konkretne zachowania, które w określonym zestawieniu składają się na taktyki realizujące strategie. Natomiast konsekwencje są to wyniki i rezultaty działań oraz interakcji (Strauss, Corbin, 1990: 96 - 115).

              W paradygmacie kodowania duży nacisk jest położony na warunki występowania danego zjawiska. Użytecznym narzędziem kodowania i opisu warunków przyczynowych i interweniujących, a także bezpośrednich warunków występowania danego zjawiska / działania nazywanych kontekstem, jest tzw. matryca warunków (conditional matrix; patrz Rys.2). Szczególnie jest ona narzędziem użytecznym dla początkującego badacza, bowiem porządkuje mu wymiary w których mogą występować różnorodne warunki odnoszące się do danego działania.
                           

Poziom międzynarodowy

Kraj

Społeczność

Organizacja

  Wnętrze organiz.

   Grupa

Interakcja

    Działanie

Rys. 2. Matryca warunków (wg Strauss, Corbin, 1990: 163).

              Najbardziej zewnętrznym poziomem matrycy warunków jest poziom międzynarodowy obejmujący następujące czynniki: politykę międzynarodową, prawne regulacje rządowe dotyczące relacji między różnymi krajami, kulturę rozpatrywaną w międzynarodowym kontekście porównawczym, wartości, gospodarkę, historię i międzynarodowe problemy, takie jak np. jak ochrona środowiska w kontekście globalnym. Drugim rozpatrywanym poziomem analizy warunków danego zjawiska może być poziom krajowy, tj. polityka wewnętrzna danego kraju, jego wewnętrzne regulacje prawne, wewnętrzne zróżnicowanie kulturowe, historia, wartości, gospodarka i różne problemy wewnętrzne. Następnym poziomem jest poziom społeczności (community) obejmujący wszystkie wyżej omówione czynniki ale odnoszące się do danej społeczności. Każda społeczność posiada np. swoją własną specyficzną charakterystykę demograficzną. Idąc dalej do wnętrza matrycy warunków spotykamy organizacyjny / instytucjonalny poziom. Każda organizacja posiada swoją strukturę, procedury formalne, uregulowania, problemy i historię. Natępny poziom to poziom wewnątrz - organizacyjny i dotyczy on specyficznych cech np. firm produkcyjnych, jej wydziałów i działów oraz relacji pomiędzy nimi, ich wzajemnego wobec siebie ulokowania. Poziom grupowo - indywidualny dotyczy biografii, filozofii, wiedzy i doświadczenia osób oraz grup (np. zawodowych, związkowych, itp.). Poziom interakcyjny jest niezwykle istotny w kodowaniu. Prze interakcje rozumie się tutaj wspólne działania ludzi lub branie przez nich pod uwagę punktu widzenia innych w odniesieniu do danego zjawiska. Każde działanie, nawet indywidualne, wymaga interakcji w formie samoreflekcji gdzie bierze się pod pod uwagę relacje i kontakt z innymi. Interakcja obejmuje tutaj takie procesy jak: negocjacje, dominację, nauczanie, dyskusję, spieranie się, i samorefleksję. Na końcu, w samym wnętrzu, matrycy warunków znajduje się poziom działania. Działanie może mieć charakter rutynowy bądź strategiczny, kiedy np. formułujemy nowy plan i cele działania. Poziom ten dotyczy aktywnego i ekspresywnego wyrażania siebie przez ludzi by utrzymywać bądź wpływać na kierunek przebiegu danego zjawiska. Poziom ten ściśle łączy się z poziomem interakcyjnym (Strauss, Corbin, 1990: 158 - 162)

   Wyróżniamy dwa podstawowe typy kodowania: kodowanie rzeczowe i teoretyczne. Kodowanie rzeczowe odnosi się do rzeczowego skonceptualizowania danego obszaru badań, czyli nadania nazw lub pojęć zebranemu materiałowi empirycznemu opisującemu daną rzeczywistość. Natomiast kodowanie teoretyczne dotyczy konceptualizacji wzajemnych relacji poszczególnych kategorii, tj. budowania hipotez. Na przykład kategoriami rzeczowymi w naszych badaniach, dotyczącymi pracy rekrutacyjnej były: ‘sieć powiązań społecznych’, ‘rekomendacje od klientów’ oraz ‘zamówienie na wykonanie usługi rekrutacyjnej’. Obrazowo związek pomiędzy kategoriami można przedstawić następująco:

Sieć powiązań -> rekomendacje -> zamówienia na usługi.

Kategorie te mogą być zakodowane teoretycznie w następującą hipotezę: ‘Sieć powiązań społecznych jest warunkiem otrzymania przez agencję rekrutacyjną rekomendacji od klienta, która w konsekwencji staje się warunkiem otrzymania zamówienia na usługi od innych klientów’ (por.  Konecki 1998 roz. II).

   Kodowanie rzeczowe rozpoczyna się od tzw. kodowania otwartego (pierwszy podtyp kodowania rzeczowego). Kodowanie otwarte polega na zakodowaniu zebranych danych na wszystkie możliwe sposoby (zob. tab. 1; por. także B.Turner, 1981, s. 233). Danym (wierszom lub paragrafom przepisanego tekstu wywiadu czy zapisu z obserwacji) przypisuje się etykiety, które pozwalają badaczowi oderwać się od czystego materiału empirycznego i przenoszą go na poziom konceptualny. Wiersze analizowanego tekstu powinny być ponumerowane, szczególnie jest to pomocne w czasie dyskusji grupowej badaczy mającej na celu generowanie kategorii oraz kontrolę danych odnoszących się do danej kategorii. [2]

TAB. 1  KODOWANIE OTWARTE

   Przykład z Tab. 1 wskazuje na rozległe możliwości konceptualnego zakodowania opisu jednego zdarzenia. Otwarte kodowanie pozwala badaczowi we wstępnej fazie analizy uwolnić się od niezwykle wiążącego jego sposób myślenia, materiału rzeczowego i rozpocząć myślenie konceptualne o danym obszarze badawczym. Oczywiście przykład kodowania z Tab.1. nie wyczerpuje wszystkich możliwości zakodowania poszczególnych linijek zapisu wywiadu. Jednak na początku badań staramy się wydobyć maksymalnie dużo etykiet, które pokryją nam opis danych, w tym przypadku, pochodzących z wywiadu. Po otwartym zakodowaniu danego materiału empirycznego badacz powinien zdecydować się, którą kategorię opracowywać nasycając ją następnie własnościami. Wybór zależy od zainteresowań badacza i od rodzaju następnych danych, które pojawiają się w trakcie badań.

   W tym momencie badacz rozpoczyna kodowanie selektywne (drugi podtyp kodowania rzeczowego; B.Glaser, 1978, s.61), tj. ogranicza on  kodowanie do tych zmiennych, które odnoszą się do centralnej kategorii jego badań. Tak było również w sytuacji naszego badania (Konecki, 1998). Centralną kategorią była tzw. "proces poszukiwań kandydatów". Interesowało nas, między innymi, jak konsultanci rekrutacji zdobywają zamówienia od klientów, czyli jaki jest początek procesu poszukiwań. Początek poszukiwań tkwi w relacjach pomiędzy konsultantami a klientami (pracodawcami). Relacje te, sięć powiązań, są warunkiem otrzymania zamówienia co w konsekwencji może zainicjować proces, czyli spowodować rozpoczęcie procesu poszukiwań kandydatów przez konsultantów rekrutacji (zob. j.w., roz. 2 ‘Sieć powiązań społecznych a wiarygodność’).

   Po podjęciu decyzji o wyborze do analizy danej kategorii rozpoczęliśmy specyfikowanie jej własności, przygotowując do tego specjalną kartę kodową (patrz. TAB.2).
TAB. 2  KARTA KODOWA