DZIEJE STATYSTYKI W POLSCE DO II WOJNY ŚWIATOWEJ.txt

DZIEJE STATYSTYKI W POLSCE DO II WOJNY �WIATOWEJ

Odrodzenie 

W dobie odrodzenia w Polsce dzia�a wielu pa�stwoznawc�w w�r�d kt�rych za najwybitniejszych uzna� mo�na: Marcina Bielskiego (1495-1575), pisarza i historyka, autora "Kroniki wszystkiego �wiata.."(1551) i "Kroniki polskiej..."(wyd. 1597); Jana Krasi�skiego (1550-1612), kanonika krakowskiego, autora pracy pt. "Polonia"(1574) i Marcina Kromera (1512-1589), historyka, autora dzie�a pt. "Polonia sive de situ populi, moribus, magistratibus et republica Regui Polonaise liberi duo "(1577); Stanis�awa Krzysztanowicza(zm. 1617), prawnika, autora pracy pt. "Status Regui Poloniae conpendioso descriptio"(1606); Macieja Miechowit�(1457-1525), historyka, geografa, autora pracy "Chronica Polonorum"(1519). Prace �wczesnych polskich pa�stwoznawc�w sta�y na wy�szym poziomie w por�wnaniu z podobnymi dzie�ami powsta�ymi w innych krajach. Cechowa�a je rzeczowo�� opis�w, id�ca w parze z rozleg�o�ci� problematyki. Sytuacja uleg�a zmianie na niekorzy�� w wieku XVII. Wynika�a ona z zamkni�cia si� uprzywilejowanego stanu spo�ecze�stwa we w�asnych interesach, wraz jego niech�ci� do wi�kszo�ci tzw. popis�w czyli spis�w, kt�re mog�y ujawnia� istniej�ce stosunki. Do powa�niejszego rozwoju w zakresie my�li statystycznej w Rzeczypospolitej dosz�o w epoce O�wiecenia wraz z og�lnymi przeobra�eniami, jakie w tym czasie przechodzi�a nauka polska. Tu z epok� t� wi��e si� w zakresie my�li statystycznej tw�rczo�� przede wszystkim: F. �oyki, F. Moszy�skiego, T. Czackiego, S. Staszica, J. Wybickiego, J.S. Dembowskiego, I.F. Staniawskiego, W. Surowieckiego, D. Krysi�skiego i J. �niadeckiego. 

Za pioniera polskiej my�li statystycznej uzna� nale�y Feliksa �oyk�(1717-1779). F. �oyka pe�ni�c szereg funkcji na dworze Augusta III i Stanis�awa Augusta (od 1766 r. by� cz�onkiem Komisji Skarbu Koronnego, a w 1775 r. zosta� powo�any w sk�ad Rady Nieustaj�cej w Departamencie Skarbowym), podj�� jednocze�nie od 1772 r. wszechstronne badania nad zagadnieniami spo�eczno-gospodarczymi, doby mu wsp�czesnej, jak r�wnie� z zakresu historii. 

Prace jego dotyczy�y zagadnie� przemys�u, handlu, skarbowo�ci z systemami podatkowymi i monetarnymi a tak�e zagadnie� ustrojowych i demograficznych. 

Praca kolejnego przedstawiciela polskiej my�li statystycznej omawianego okresu Fryderyka J. Moszy�skiego (1737-1818) ��czy si� z dzia�alno�ci� Sejmu Czteroletniego, gdzie jako pose� ziemi Brac�awskiej i cz�onek Komisji Skarbowej, w dn. 9 III 1789 r. przedstawi� projekt wymiaru podatku 10 grosza opartego o za�o�enia statystyczne. 

D���c do zobiektywizowania wielko�ci tego podatku opar� on sw�j projekt nie na dobrowolnych zeznaniach szlachty, ale na oszacowaniu warto�ci poszczeg�lnych d�br. 

Wk�ad F. J. Moszy�skiego w rozw�j polskiej my�li statystycznej polega� r�wnie� na postawieniu na forum sejmu wniosku o przeprowadzenie spisu ludno�ci oraz zaprojektowaniu schemat�w sta�ej ewidencji urodze� i zgon�w dla zapewnienia corocznej aktualizacji danych spisowych. 

W 1807 r. zosta�y napisane prace przez dwu znanych uczonych i dzia�aczy spo�eczno-politycznych, w tytu�ach kt�rych po raz pierwszy pojawi�o si� s�owo statystyka. Tadeusz Czacki (1765-1813) napisa� w�wczas prac� "O statystyce Polski." (wyd. 1944), natomiast Stanis�aw Staszic (1755-1826) prac� "O statystyce Polski. Kr�tki rzut wiadomo�ci potrzebnych tym, kt�rzy ten kraj chc� oswobodzi�, i tym, kt�rzy w nim chc� rz�dzi�" (wyd. 1809). Obaj autorzy pos�u�yli si� poprawn� metod� zbierania danych liczbowych, grupowaniem statystycznym oraz znacznikiem statystycznym. 

Podobny charakter jak omawiane prace T. Czackiego i S. Staszica mia�a praca innego znanego dzia�acza spo�eczno-politycznego doby O�wiecenia J�zefa Wybickiego (1747-1822), zatytu�owana "Pocz�tki geografii politycznej i pocz�tki geografii fizycznej i astronomicznej, tudzie� wiadomo�ci politycznych". 

Z prac� S. Staszica polemizowa� Jan Sebastian Dembowski (1762-1835). Krytycznie ustosunkowa� si� do podawania wielko�ci liczbowych, bez �r�d�a informacji, z kt�rego autor je zaczerpn��. Domaga� si� jasnego uk�adu tabelarycznego danych liczbowych oraz por�wnywalno�ci uzyskanych wynik�w liczbowych na p�aszczy�nie chronologicznej, proponuj�c przeliczenie wynik�w uzyskanych przez Staszica dla wojew�dztw na jednostki administracyjne Ksi�stwa Warszawskiego. 

Pierwsza w polskiej literaturze szersza definicja sk�adaj�ca si� na poj�cie statystyki jest dzie�em Wawrzy�ca Surowieckiego. 

Statystyka zdaniem Surowieckiego, ma okre�lone cele praktyczne, kt�rym jest przede wszystkim okre�lenie form ekonomicznych i spo�ecznych oraz metod post�powania, kt�re z punktu widzenia konkretnej sytuacji dawa�yby optimum. Nakre�la� wi�c on statystyce dalej id�ce cele ni� czynili to siedemnasto i osiemnastowieczni europejscy arytmetycy polityczni. Praktycznie zastosowa� metody statystyczne, szacuj�c ludno�� miejsk� w XVI w. na podstawie liczby dom�w i liczby rzemie�lnik�w okre�lonej specjalizacji oraz obliczaj�c liczb� ludno�ci i powierzchni� kraju w drugiej po�owie XVIII w. i w czasach Ksi�stwa Warszawskiego. 

Podobnie szeroki zakres zagadnie� rozumia� pod poj�ciem statystyka Ignacy Franciszek Staniawski. (1776-1835), prawnik i dzia�acz polityczny zapowiadaj�c w 1812 r. wydawnictwo "Statystyki kraj�w polskich i Litwy". 

Znacznie skromniejsze zadania nakre�lili statystyce Dominik Krysi�ski (1785-1855), profesor ekonomii politycznej i prawa Szko�y Prawa i Administracji w Warszawie. G�osz�c zasad� priorytetu analizy jako�ciowej przeciwstawia� dogmatyzmowi formu� matematycznych. S�usznie podkre�la� on trudno�ci powstaj�ce w toku opracowania matematycznego wskutek braku odpowiednich miar. Nie mia� jednak racji, twierdz�c, �e wysi�ki badaczy pos�uguj�cych si� metod� matematyczn� okaza�y si� bezp�odne, gdy� by�y w�wczas znane u�ytecznie prace uwzgl�dniaj�ce nawet osi�gni�cia rachunku prawdopodobie�stwa. 

Pesymizmu D. Krysi�skiego nie podziela� profesor AK i AW Jan �niadecki (1756-1836). Jego zas�ug� by�o przyswojenie polskiej literaturze stanu aktualnej wiedzy z zakresu rachunku prawdopodobie�stwa. Wskaza� on ponadto szereg mo�liwo�ci rachunku prawdopodobie�stwa, m.in. do badania zjawisk demograficznych. Pogl�dy J. �niadeckiego by�y w tej mierze pionierskie w skali nauki �wiatowej. 

Kontynuatorem tej problematyki by� w latach 40 XIX w J. S�omi�ski. 

Du�y krytycyzm, a zarazem du�e wymagania postawi� wobec zastosowa� statystyki w Ekonomii Fryderyk Skarbek (1792-1866) prof. ekonomii politycznej w UW. Podobnie jak D. Krysi�ski uzna� priorytet okre�lonej teorii nad analiz� ilo�ciow� w badaniu zjawisk spo�ecznych. 

Pierwsz� pr�b� podr�cznika statystyki w nauce polskiej da� w 1838 r. wyk�adowca historii UW - Felicjan Antoni Koz�owski (1805-1870). Na wst�pie do tej pracy omawia� on kolejno przedmiot statystyki, �r�d�a statystyczne oraz histori� rozwoju statystyki. 

Podkre�lenie istoty statystyki jako nauki o zjawiskach masowych znalaz�o r�wnie� wyraz w pracach Ludwika Wolskiego (1819-1885) profesora statystyki i ekonomii w instytucie Rolniczo Le�nym w Warszawie. 

Lata 70 i 80 XIX stulecia przynios�y pi�� podr�cznikowych wyk�ad�w statystyki napisanych przez polskich statystyk�w. Okres ten stanowi do�� wyra�n� cezur� w rozwoju polskiej statystyki. Dochodzi w�wczas do sprecyzowania poj�cia statystyki odpowiadaj�cego dzisiejszym wymogom. Autorami podr�cznik�w byli: 

Mieczys�aw Morasse (1840-1880), ekonomista, cz�onek Towarzystwa Gospodarczego we Lwowie. W pracy swej "O poj�ciu i zadaniach statystyki" om�wi� histori� literatury statystycznej, teori� statystyki i organizacj� statystyki. 

Morasse rozgraniczy� pojmowanie statystyki jako nauki od statystyki rozumianej jako technika zbierania informacji statystycznych. 

J�zef Deskur, zm. 1883 filozof i ekonomista napisa� prac� "Zadania naukowe i �yciowe statystyki". 

Zdzis�aw Korzybski(ur. 1834), prof. Ekonomii i statystyki w Szkole G��wnej w Warszawie, napisa� podr�cznik "Wst�p do teorii statystyki:, kt�ry zawiera rys historyczny i przegl�d pi�miennictwa statystycznego. Nie zawiera on natomiast syntetycznego wyk�adu metod statystycznych. 

Tadeusz Pilat (1844-1923), profesor statystyki i ekonomii w UW, wyrazi� swoje pogl�dy w pracy "Statystyka". On pierwszy da� bardziej usystematyzowane pogl�dy na statystyk�, bliskie dzisiejszym pogl�dom. 

Witold Za��ski (1836-1908), profesor statystyki w Szkole G��wnej w Warszawie. Napisa� on pierwszy polski podr�cznik statystyki matematycznej: "Teoria statystyki w zarysie" (1884). Autor podr�cznika om�wi� kolejno: og�lne zasady teorii prawdopodobie�stwa, histori� zastosowania matematyki i rachunku prawdopodobie�stwa do badania zjawisk spo�ecznych, histori� nauki statystyki, rozw�j organizacji statystyki krajowej i zagranicznej, teoretyczne aspekty organizacji statystyki oraz metody graficzne w statystyce. 

J�zef Kleczy�ski (1841-1900), profesor statystyki UJ, nale�a� do tych statystyk�w, kt�rzy wprawdzie nie pozostawili po sobie podr�cznikowego wyk�adu teorii statystyki, ale swoj� prac� badawcz� i organizacyjn� tworzyli polsk� statystyk� w drugiej po�owie XIX stulecia. Kleczy�ski by� jednym z pierwszych organizator�w informacji statystycznej w Galicji (za�o�y� i kierowa� Miejskim Biurem Statystycznym w Krakowie). 

Prze�om XIX i XX w. przyni�s� dalszy rozw�j w zakresie statystyki matematycznej. Z Polak�w nale�y wymieni� W�adys�awa Borutkiewicza (1868-1931) matematyka i wyk�adowc� . By� on autorem tzw. prawa ma�ych liczb, dotycz�cego zachowania si� zdarze� rzadko zachodz�cych. 

Pocz�tek XX w. przyni�s� kolejno pr�by w zakresie teorii statystyki. Autorami ich byli: 

Zygmunt Gorgas (1876) historyk.. W swej pracy zwr�ci� on uwag� (studia z zakresu teorii statystyki (1901) na problem przedmiotu statystyki, szacowania statystycznego, okre�lenia jednostki statystycznej oraz na problem statystyki historycznej. Przedmiotem statystyki s�, zdaniem Gorgasa, procesy masowe, te za� mog� by� poznawalne ...