Artykuł - Ewolucja w szkole - pułapki i wyzwania dla nauczyciela (52006).pdf - Biologia, biologia molekularna, biochemia - BioSlawek777

jak uczyć

Ewolucja w szkole

– pułapki i wyzwania dla nauczyciela

Za kilka lat świat będzie obchodził 150-lecie ukazania się jednego

z najbardziej przełomowych dzieł w dziejach ludzkiej myśli

– Opowstawaniu gatunków. Teoria ewolucji jest zwornikiem całej

nowoczesnej biologii, pozwalając zintegrować dane różnych dyscyplin,

od genetyki po paleontologię i od ochrony środowiska po psychologię

i medycynę. A jednak wciąż można spotkać osoby reagujące nerwowo

na wzmiankę o Darwinie. Zdarzają się też uczniowie, chcący sprawdzić

nauczyciela – czy uda się go zagiąć podchwytliwymi pytaniami

podpowiedzianymi przez religijną broszurkę. Na czym mogą polegać

wyzwania związane z nauczaniem biologii ewolucyjnej?

KAROL SABATH

ewolucjonizmu bywają spychane

na koniec cyklu nauczania biolo-

gii, a i wówczas traktowane pobieżnie i sche-

matycznie. Nie tylko sprzyja to utrwalaniu

fałszywych obiegowych wyobrażeń o tym

wycinku nauki, ale i utrudnia zrozumienie

nowożytnej biologii i całego nowoczesnego

świata. Teoria ewolucji należy bowiem

do najważniejszych osiągnięć nauki nowo-

żytnej i jej znaczenie wykracza daleko poza

biologię.

cym nas świecie. Jest też świetną okazją

do wyjaśnienia struktury koncepcji na-

ukowej, poznania różnicy między wiedzą

potoczną czy myśleniem magicznym a hi-

potezą i teorią, a także do samodzielnego

stosowania ogólnych założeń teoretycz-

nych do faktów szczegółowych.

Po pierwsze , teoria ewolucji drogą dobo-

ru naturalnego jest jedną z nielicznych

ważnych koncepcji naukowych, które są

na tyle proste, by mogły zostać zrozumia-

ne przez przeciętnego niespecjalistę. Do-

tyczy też zagadnień intuicyjnie zrozumia-

łych i powszechnie znanych, toteż w naj-

prostszej wersji nie wymaga ani poznania

skomplikowanych nowych pojęć teore-

tycznych, ani aparatu matematycznego.

Doskonale nadaje się więc do obudzenia

zachwytu nad tym, jak zrozumienie pro-

stych zależności przyrodniczych pozwala

nam wyjaśnić ogrom faktów w otaczają-

Po drugie, biologia ewolucyjna jest

dziedziną żywą, szybko się rozwijającą,

obfitującą w problemy wciąż przyciąga-

jące uwagę naukowców i wzbudzające

kontrowersje; pozwala więc w pigułce

ukazać dynamikę nauki, jakże daleką

od stereotypów książkowej wiedzy, za-

stygłej i omszałej. Rozmaite aspekty sze-

roko pojętej biologii ewolucyjnej często

goszczą na łamach mediów, dostarczając

aktualnych pretekstów do dyskusji

na zajęciach lekcyjnych.

Po trzecie, dorobek biologii ewolucyjnej

ma nie tylko wymiar teoretyczny, pozwa-

lający np. zrozumieć pochodzenie przy-

stosowań widocznych w przyrodzie, jej

bogactwa taksonomicznego czy objaśnić

sekwencje skamieniałości w odsłonię-

ciach skalnych. Oprócz integracji róż-

biologia w szkole

W szkolnej praktyce zagadnienia

jak uczyć

nych dziedzin biologii, geologii itp. wyni-

kają zeń bowiem także ważkie wnioski

praktyczne. Medycyna darwinowska po-

zwala dobrać najskuteczniejsze terapie,

a zarazem opóźnić pojawienie się leko-

oporności wśród zarazków; ekologia po-

pulacyjna uwzględniająca dobór natural-

ny pozwala z jednej strony planować

najskuteczniejsze strategie ochrony przy-

rody, a z drugiej – racjonalnie gospoda-

rować zasobami przyrody (np. w rybo-

łówstwie); psychologia ewolucyjna do-

starcza ważnych dla każdego z nas wyja-

śnień naszych własnych motywacji i za-

chowań oraz pozwala racjonalnie budo-

wać stosunki społeczne, uwzględniając

naturalne, trudno modyfikowalne i czę-

sto nieuświadamiane, predyspozycje

i powszechne wzorce zachowań.

Postępy biblistyki i archeologii

Bliskiego Wschodu

podważyły przekonanie

o nieomylności relacji biblijnych.

Ewolucja kreacjonizmu. Ogłoszenie teorii

ewolucji od razu spotkało się z kontrata-

kiem z pozycji religijnych; oburzenie budzi-

ły zresztą różne aspekty tez Darwina.

Najbardziej naiwne zarzuty dotyczyły

podważenia biblijnej chronologii czy obra-

zu dziejów świata – w którym zamiast od-

dzielnego stworzenia wszystkich rodzajów,

czy ocalenia ich podczas Potopu pojawił się

długi czas geologiczny, a wszystkie żyjące

dziś organizmy okazywały się zmodyfiko-

wanymi potomkami nielicznych pradaw-

nych wspólnych przodków. Ten zestaw pro-

blemów pozostaje aktualny dla tzw.

kreacjonistów młodoziemskich, opowiada-

jących się za literalną interpretacją księgi

Rodzaju i wierzących, że świat powstał

w ciągu minionych 10 tysięcy lat.

Już w czasach Darwina zarzuty takie by-

ły absurdalne dla większości naukowców

– tym bardziej dalszy rozwój wiedzy o pro-

cesach geologicznych czy o rozmiarach

wszechświata pozwolił wszechstronnie

udokumentować wiek Ziemi i kosmosu

nieredukowalny do biblijnej chronologii.

Postępy biblistyki i archeologii Bliskiego

Po czwarte wreszcie, była to jedna

z pierwszych koncepcji naukowych, któ-

ra w wyjaśnianiu świata przyrody obywa-

ła się bez odwołań do metafizyki. Dziś

jest już oczywiste, że fizyka, chemia czy

biologia opierają się na empirii, ekspery-

mentach i modelach testowanych w świe-

cie materialnym bądź symulacjach nu-

merycznych, uwzględniających material-

ne obiekty i ich oddziaływania. Jednak

w pierwszej połowie XIX wieku, kiedy

Darwin budował zręby swojej teorii,

wciąż na porządku dziennym było wypeł-

nianie luk w wiedzy naukowej teologią

i wyjaśnianie np. zjawisk astronomicz-

nych Boskim ładem wszechświata, pro-

cesów fizjologicznych – działaniem ta-

jemniczych fluidów i „siły życiowej”,

a psychiki – odwołaniami do duszy nie-

śmiertelnej zamiast do raczkującej do-

piero neurofizjologii. Darwin utorował

więc drogę całej współczesnej praktyce

uprawiania najszerzej pojętych nauk

przyrodniczych. Zarazem jednak uosa-

bia to wszystko, co w „scjentyzmie” draż-

ni tych, których obraz świata zakorzenio-

ny jest głęboko w przednaukowym

światopoglądzie – jest więc ulubionym

celem ataków religijnych fundamentali-

stów i pseudonaukowców.

Ryc. Robert Mirowski

5/2006

jak uczyć

Wschodu podważyły zresztą przekonanie

o nieomylności relacji biblijnych także do-

tyczących innych, bliższych nam czasów niż

początki ludzkości (a zarazem ukazały za-

pożyczenia z wcześniejszych tradycji mito-

logicznych i religijnych tego regionu).

W miarę jak zachodnia nauka coraz da-

lej odchodziła od judeochrześcijańskiego

obrazu świata i jego dziejów, teologowie

skłaniali się do coraz bardziej alegorycznej

interpretacji Biblii, godząc się na porzuce-

nie dosłownego rozumienia ulepienia czło-

wieka z prochu ziemi, światowego Potopu

itp. Wciąż jednak drażliwe pozostają dla

nich problemy natury człowieka – czy jest

częścią świata przyrody, jednym ze ssaków

naczelnych, bliskim krewnym szympansa,

czy też został stworzony odrębnie, „na ob-

raz i podobieństwo Boże”, a więc np. czy

nasza psychika jest wytworem procesów za-

chodzących w wyewoluowanym hominido-

wym mózgu, czy przejawem transcendent-

nej względem naszego organizmu duszy

nieśmiertelnej wszczepionej indywidualnie

aktem Boskiej woli? Jednym ze sposobów

radzenia sobie z dysonansem poznawczym

między wiedzą naukową a wiarą religijną

jest „kreacjonizm starej Ziemi”, opowiada-

jący się za alegorycznym traktowaniem

pierwszych rozdziałów księgi Rodzaju, jeśli

chodzi o wiek wszechświata i naszej plane-

ty, zwykle zakładający też lokalny zasięg bi-

blijnego Potopu, ale odrzucający ewolucję

człowieka z małpich przodków.

Stwórcy (jak i On sam) są nieuchwytne em-

pirycznie i kryją się w obszarach nierozpo-

znawalnych naukowo; natomiast w kon-

kretnych kwestiach dotyczących obserwo-

wanego świata obowiązują ustalenia nauki,

uprawianej zgodnie z metodologicznym

materializmem. Przekonanie o udziale Bo-

ga ma charakter intuicyjny, odwołuje się

do tradycji teologicznej danej religii albo

do argumentów filozoficznych. Tego ro-

dzaju postawa – głoszona przez wielu teo-

logów różnych wyznań – oznacza akcepta-

cję teorii ewolucji, ponieważ oddaje

domenę empirii w kompetencje naukow-

ców; zadaniem teologów pozostaje tylko

nadawanie odkryciom naukowym religijnej

interpretacji.

Jak z tego wynika, głównymi przeciwni-

kami teorii ewolucji są różne formy kre-

acjonizmu młodo- i staroziemskiego. Cho-

ciaż antyewolucjonizm ma też swoich

propagatorów w innych religiach (np. tu-

recki islamski kreacjonista Harun Jaya, czy

krisznaiccy autorzy „Zakazanej archeolo-

gii”, wydanej również po polsku), ich argu-

mentacja zwykle korzysta z dorobku chrze-

ścijańskich kreacjonistów amerykańskich.

To bowiem w Stanach Zjednoczonych ruch

kreacjonistyczny zyskał największy roz-

mach, dzięki dużemu udziałowi fundamen-

talistycznych odłamów chrześcijaństwa.

Teoria inteligentnego projektu (Intelli-

gent Design, ID) – najnowsza odmiana an-

tyewolucjonizmu – również narodziła się

w USA. Była ona odpowiedzią na porażki

kreacjonistów w sądach, które odrzucały

propozycje nauczania biblijnej wersji stwo-

rzenia na lekcjach biologii jako alternaty-

wy dla teorii ewolucji. W kolejnych proce-

sach, m.in. w stanie Arkansas w 1968 roku

i w Luizjanie w 1987 roku (sprawa

Edwards kontra Aguillard), sędziowie

orzekli, że nauczanie kreacjonizmu

w szkołach publicznych naruszałoby kon-

stytucyjną zasadę rozdziału kościołów

od państwa, gdyż antyewolucjonizm gło-

szony przez kreacjonistów ma ewidentnie

podłoże religijne.

Ewolucjonizm teistyczny. Dla kontrastu,

warto przedstawić kompromis światopo-

glądowy w ujęciu „ewolucjonistów teistycz-

nych”. Uznają oni w pełni autorytet nauk

przyrodniczych w zakresie astronomii, geo-

logii, paleontologii, biologii itd. i zgodnie

z nimi przyjmują naturalne uformowanie

się Układu Słonecznego, czy też biologicz-

ną ewolucję ciała ludzkiego. Postulują je-

dynie nadprzyrodzone Boskie interwencje

w zakresie metafizycznym – np. w postaci

obdarzenia człowieka duszą.

Metafizyka nie poddaje się i nie wymaga

eksperymentalnej weryfikacji – interwencje

biologia w szkole

jak uczyć

Warto podkreślić, że rozdział religii

od państwa ma w USA inne źródło, niż

w Europie. W Europie, począwszy od Re-

wolucji Francuskiej, miał on często wymiar

antykatolicki i antyklerykalny – był reakcją

na nadmierne wpływy Kościoła. W Stanach

Zjednoczonych natomiast wynika on z ry-

gorystycznie przestrzeganej wolności wy-

znania. Zasadę tę wprowadzili ludzie wie-

rzący dla obrony przed narzucaniem

poglądów religijnych przez innych. Pierwsi

koloniści byli bowiem wygnańcami, prze-

śladowanymi w swojej ojczyźnie właśnie

za poglądy religijne. Przy wielości religii

i wyznań istniejących w USA, ścisłe prze-

strzeganie rozdziału religii od państwa jest

gwarancją pokoju religijnego.

Wobec niepowodzenia dotychczasowej

strategii, w latach 90. XX wieku prawnik

Phillip E. Johnson zaproponował tzw. „stra-

tegię klina” („Wedge Strategy”) – stopnio-

we przywracanie religijnych treści i wartości

w różnych sferach życia, bez jawnego odwo-

ływania się do religijnych inspiracji. W tym

celu powołano tzw. Discovery Institute

w Seattle (przypadkowo ujawniony doku-

ment opisujący „strategię klina” był kolpor-

towany wśród prawicowo-religijnych sympa-

tyków w celu pozyskania finansowania owej

instytucji). Instytut firmuje i opłaca działa-

nia grupki badaczy, którzy propagują „inte-

ligentny projekt”. Ta nowa nazwa określa

odkurzoną doktrynę „teologii naturalnej”

z przełomu XVIII i XIX wieku – jej najsłyn-

niejszym przedstawicielem był wielebny

William Paley, autor znanego argumentu

z celowości przyrody, odwołującego się

do nieprawdopodobieństwa przypadkowe-

go powstania zegarka (do tej metafory od-

wołał się z kolei Richard Dawkins w tytule

swej książki „Ślepy zegarmistrz” – opisują-

cej działanie doboru naturalnego).

Dzisiejsi zwolennicy ID zastąpili tradycyjne

przykłady złożonych naturalnych struktur

(oko, ręka) – których ewolucja została do-

brze udokumentowana – nowymi „zegarka-

mi”, zwykle w skali molekularnej (takimi jak

wić bakteryjna czy mechanizm krzepnięcia

krwi itp.). Twierdzą, że są to struktury „nie-

redukowalnie złożone” i w związku z tym nie

mogły powstać w sposób naturalny, w drodze

stopniowej ewolucji. W odróżnieniu od Pa-

leya jednak, pomni wytycznych „strategii kli-

na”, unikają (przynajmniej w oficjalnych tek-

stach adresowanych do szerokiego ogółu)

wskazywania wprost na Boga jako na do-

mniemanego Inteligentnego Projektanta.

Mimo tych zabiegów, neokreacjonizm

poniósł kolejną porażkę. W 2005 roku sąd

w Dover w Pensylwanii orzekł, że naucza-

nie ID byłoby pogwałceniem konstytucyj-

nej bezwyznaniowości szkół publicznych,

gdyż ID opiera się w istocie na przeświad-

czeniach religijnych, którym stara się nadać

pozór naukowości. Jak wykazał przewód

sądowy – propagatorzy ID nie prowadzą

żadnych badań naukowych zgodnych ze

swoją koncepcją. Pseudonaukowy charak-

ter ID napiętnowali także liczni amerykań-

scy nobliści w liście otwartym oraz wiele

amerykańskich stowarzyszeń naukowych,

z Akademią Nauk na czele. Bardzo szybko

zresztą udało się wykazać, że sztandarowe

przykłady „nieredukowalnej złożoności”

(jak choćby wspomniana witka bakteryjna

czy kaskada czynników krzepnięcia krwi)

mają prostsze warianty i można przedsta-

wić sposób ich etapowej ewolucji zgodnej

z ze współczesną biologią ewolucyjną.

„Pani profesor, Darwin kłamie!” – takie

stwierdzenia coraz częściej możemy usły-

szeć od uczniów. Do niedawna tłumaczenia

kreacjonistycznych broszurek i komiksów

rozpowszechniały w Polsce głównie organi-

zacje religijne wywodzące się z Ameryki,

np. Świadkowie Jehowy i niektóre młode

kościoły ewangeliczne (np. adwentyści).

W minionej dekadzie ukazały się jednak

także w normalnym obiegu księgarskim

książki (np. wspomnianego już Johnsona)

Sąd orzekł, że teoria

inteligentnego projektu opiera się

w istocie na przeświadczeniach

religijnych, którym stara się nadać

pozór naukowości.

5/2006

jak uczyć

podważające prawdziwość teorii ewolucji.

Dlatego coraz częściej mogą się na lek-

cjach pojawiać uczniowie z wątpliwościami

czy też po prostu chcący skorzystać z oka-

zji, by „zagiąć” nauczyciela. Szkoła powin-

na też zadbać o to, by uczniowie byli przy-

gotowani na konfrontację z pseu-

donaukowymi wywodami w przy-

szłości, a kreacjonizm jest do-

brym dydaktycznym przykładem

tego szerszego problemu.

Ze względów praktycznych

należy unikać przekształcenia

planowych zajęć w debatę kre-

acjonistyczną. Nie należy też

oczywiście zbywać pytań i wąt-

pliwości dogmatycznym „w podręczniku

jest napisane, że Darwin ma rację, więc tak

jest”. Jeśli nie da się odpowiedzieć w jed-

nym zdaniu na pytanie ucznia, należy roz-

ważyć przeznaczenie części którejś z na-

stępnych lekcji na dyskusję nad postawio-

nymi pytaniami (jest to też okazja dla na-

uczyciela, by dokształcić się w konkretnej

kwestii). Wtedy warto też zachęcić uczniów

do samodzielnego przygotowania się

i wskazać im źródła. W miarę możliwości

można też zasugerować zainteresowanym

uczniom dyskusję w czasie zajęć pozalekcyj-

nych, podczas wolnej godziny itp., aby nie

uszczuplać czasu przeznaczonego na reali-

zację właściwego programu nauczania.

Poniżej przedstawiam przykładowe ka-

tegorie argumentów, jakie mogą przyto-

czyć uczniowie.

Tymczasem w przypadku teorii ewolucji

nie ma takiego związku przyczynowego.

Na długo, zanim ktokolwiek podważył reli-

gijne wyobrażenia o świecie, ludzie toczyli

wojny, uważali się za lepszych od ościennych

nacji i usprawiedliwiali ludobójstwo (np. wo-

lą Bożą). Sam Darwin był aktyw-

nym abolicjonistą i chociaż wy-

chował się w kolonialnym

imperium, rejs na Beagle dooko-

ła świata nauczył go szacunku dla

innych ludzi bez względu na kolor

skóry. Paradoksalnie, niewolnic-

two i rasizm przetrwały najdłużej

w tych stanach USA, gdzie do dziś

najsłabsza jest akceptacja darwini-

zmu. Oczywiście, w czasach po

Darwinie wielu ideologów podchwyciło ha-

sło „przeżycia najlepiej dostosowanych” ja-

ko slogan mający usprawiedliwić elimina-

cję „słabszych ras”, ale oczywiście jest to

nadużycie. Nauki przyrodnicze opisują

świat, a nie formułują zalecenia moralne.

Na gruncie teorii ewolucji można zresztą

pokazać, że dobór może premiować ko-

operację, a nie agresję (w ten posób zresz-

tą psychologia ewolucyjna tłumaczy goto-

wość ludzi – i osobników innych gatunków

do udzielania pomocy innym – nawet

reprezentantom obcego gatunku, aż po

symbiozę).

„Ewolucja to tylko teoria.” Tym razem ma-

my do czynienia z wykorzystaniem potocz-

nego rozumienia słowa „teoria” jako nie-

pewnego przypuszczenia, domysłu, w od-

różnieniu od „faktu”. Jest to dobra okazja

do tego, by przypomnieć, że w nauce status

teorii uzyskują dopiero złożone i dobrze

potwierdzone zespoły hipotez – w biologii

udało się to np. komórkowej teorii budowy

organizmów i chromosomowej teorii dzie-

dziczenia. Notabene, na ten właśnie aspekt

ewolucjonizmu zwrócił uwagę Jan Paweł II

w swym orędziu do członków Papieskiej

Akademii Nauk w rocznicę procesu Galile-

usza, mówiąc: „ nowe zdobycze nauki każą

nam uznać, że teoria ewolucji jest czymś

więcej niż hipotezą. Zwraca uwagę fakt, że

„Darwinowska walka o byt oznacza po-

chwałę użycia siły w relacjach międzyludz-

kich.” Ten argument może przybierać po-

stać oskarżania biologii ewolucyjnej

o wszelkie zło na świecie – od zbrodni Hi-

tlera i Stalina po wojny i niewolnictwo. Od-

powiadając warto zauważyć, że skutki spo-

łeczne nigdy nie są argumentem na rzecz

prawdziwości hipotez przyrodniczych.

Ofiary Hiroszimy nie podważają prawdzi-

wości fizyki jądrowej, chociaż ewidentnie

bombę atomową stworzono w oparciu

o wiedzę z tej dziedziny.

biologia w szkole

Artykuł - Ewolucja w szkole - pułapki i wyzwania dla nauczyciela (52006).pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: