Filozofia w�oska w epoce Odrodzenia Zbigniew Drozdowicz Filozofia w�oska w epoce Odrodzenia Pozna� 2004 5-21213 � Copyright by Wydawnictwo Fundacji Humaniora, Pozna� 2004 Opracowanie graficzne: Liwiusz Berowski PROJEKT OK�ADKI: Jaros�aw Chwalisz REDAKCJA I KOREKTA: Micha� Staniszewski ISBN 83-7112-176-8 Wydawnictwo Fundacji Humaniora o <- �> f . �r , Spis tre�ci I. Charakterystyka og�lna 7 1. W�ochy w XIV i XV wieku 7 2. Odrodzenie 12 3. Humanizm (studia humanitatis) 16 4. Odrodzeniowa nauka (scientia) 23 5. Odrodzeniowa sztuka 30 6. O�rodki �ycia umys�owego 32 7. Zmierzch Odrodzenia 39 II. G��wne motywy, poj�cia, nurty, PRZEDSTAWICIELE 43 1. Motywy i poj�cia 43 2. Platonizm i platonicy 47 3. Arystotelizm i arystotelicy 63 III. Indywiduali�ci 81 1. Leone Batti sta Alberti 81 2. Niccolo Machiavelli 86 3. Giordano Bruno 96 4. Giulio Cesare Vanini 110 Bibliografia 119 I. CHARAKTERYSTYKA OG�LNA 1. W�ochy w XIV i XV wieku Rzut oka na map� polityczn� W�och XIV i XV stulecia pozwala si� zorientowa�, �e nie stanowi�y one jednego pa�stwa, lecz podzielone by�y na r�ne kr�lestwa, ksi�stwa, hrabstwa i republiki. Na p�nocy znajdowa�a si� Republika Wenecka, z dwoma silnymi o�rodkami miejskimi - Wenecj� i Padw�. Za s�siad�w mia�a: od wschodu Ksi�stwo Styrii (Jeg� stolic� by�a Lubiana), od p�nocy Hrabstwo Tyrolu (z Trydentem jako g��wnym o�rodkiem miejskim) oraz Zwi�zek Szwajcarski, od zachodu Ksi�stwo Mediola�skie, natomiast od po�udnia Hrabstwo Modeny, Republik� Florenck� (wyst�puj�c� mi�dzy 1434 i 1498 r. jako Ksi�stwo Florencji) oraz Pa�stwo Ko�cielne. Po�udniow� cze�� P�wyspu Apeni�skiego zajmowa�o Kr�lestwo Neapolu, maj�ce na po�udniowym zachodzie za s�siada Kr�lestwo Sardynii (z dwoma wi�kszymi o�rodkami miejskimi - Sassari i Cagliari) oraz Kr�lestwo Sycylii (ze stolic� w Palermo). Do tego dochodzi�o jeszcze le��ce na p�nocnym zachodzie Ksi�stwo Sabaudii i Piemontu oraz kilka mniejszych organizm�w politycznych - takich jak usytuowana mi�dzy Republik� Florenck� i Pa�stwem Ko�cielnym Republika Sienny, po�o�ona nad Morzem Liguryjskim Republika Genui czy �wci�ni�ta" mi�dzy Republik� Genewsk�, Hrabstwem Modeny oraz Republik� Florencji Republika Lukki. Na przestrzeni tych dw�ch stuleci zmienia�y si� granice pa�stw, na co spory wp�yw mieli zar�wno aspiruj�cy do powi�kszenia stanu swojego posiadania w�adcy w�oscy, jak i w�adcy takich pa�stw jak Hiszpania, Filozofia w�oska w epoce Odrodzenia O 200 krn granice pai"ist> � � granice Cesarstwa Rzymskiego w 1477 r. Skr�ty 3 Monferrato 1 Hrabstwo Burgundii 4 Saiuzzc 2 Ksi�stwo K3ryntii 5 Hrabstwo Tyrolu 1 Mapa polityczna Wioch XIV i XV stulecia Francja oraz Cesarstwo Niemieckie; praktycznie przez oba wymienione tutaj stulecia �ciera�y si� zbrojnie w walce o poszerzenie swojego w�adania na P�wyspie Apeni�skim. Wzgl�dn� samodzielno�� polityczn� zachowa�y jedynie te pa�stwa w�oskie, kt�re posiada�y silne gospodarczo miasta - takie jak Wenecja, Genua, Florencja czy Mediolan. Si�� tych i innych jeszcze miast w�oskich by�y zreszt� nie tylko struktury gospodarcze, ale r�wnie� komunalne - takie jak Signoria (dos�ownie: zgromadzenie pan�w, w�adc�w). W jej sk�ad wchodzili przedstawiciele wszystkich cech�w, a kierowa� ni� urz�dnik miejski maj�cy tytu� �chor��ego sprawiedliwo�ci" (gonfaloniere delia giusti- I. Charakterystyka og�lna zid). Szczeg�lnie znacz�ce uprawnienia znajdowa�y si� jednak w r�ku signora, czyli tzw. tyrana - obj�cie tego stanowiska wymaga�o wprawdzie akceptacji ludu, a tak�e inwestytury papieskiej, niemniej po jej uzyskaniu tyran stawa� si� cz�sto samodzielnym w�adc�. Si�� miast w�oskich w niejednym przypadku by�y tak�e wielkie rody arystokratyczne. W XIV wieku prowadzi�y one walk� o przyw�dztwo w ca�ych p�nocnych W�oszech; ich po�udniowa cz�� znajdowa�a si� w�wczas pod kontrol� Habsburg�w hiszpa�skich. Wszystko to sprawia, �e w odniesieniu do tamtych stuleci nale�a�oby m�wi� raczej o historii poszczeg�lnych pa�stw w�oskich ni� historii W�och jako ca�o�ci; ca�o�ci� tak� sta�y si� one dopiero w drugiej po�owie XIX stulecia (pierwsze posiedzenie parlamentu ca�ych W�och mia�o miejsce w 1866 r.). Warto nieco uwa�niej przyjrze� si� takim najbardziej znacz�cym w�wczas pa�stwom jak Republika Florencka, Republika Wenecka i Ksi�stwo Mediolanu. Wymienienie Republiki Florenckiej na pierwszym miejscu nie jest przypadkowe, bowiem sama Florencja sta�a si� w tamtych stuleciach je�li nie najwa�niejszym, to co najmniej jednym z najwa�niejszych o�rodk�w �ycia umys�owego, natomiast jako pa�stwo by�a swoistym j�zyczkiem u wagi" wydarze� politycznych w p�nocnych i �rodkowych W�oszech. Nale�a�a r�wnie� do pa�stw najzamo�niejszych, zar�wno dzi�ki pracowito�ci jej mieszka�c�w, jak i zdobyczom wojennym. Trudno jest dzisiaj wskaza� dok�adn� liczb� jej mieszka�c�w, bowiem zmienia�a si� ona znacznie - m.in. na skutek wywo�anego susz� lub ostr� zim� nieurodzaju i lat g�odu oraz epidemii. W XIV stuleciu tzw. czarna �mier� pojawia�a si� �rednio co 10 lat; ta z 1400 r. doprowadzi�a do �mierci co najmniej po�owy jej mieszka�c�w. Wiadomo jednak, �e przed t� epidemi� Florencja liczy�a ok. 100 tys. mieszka�c�w. W republice tej utrwali� si� system signorii, a jej specyficzn� cech� by�o utrzymywanie sporej niezale�no�ci od wp�ywu wielkich arystokratycznych rod�w (Albizzich, Riccich, Albertich, Medyceuszy i in.). Pierwszoplanowe stanowiska obejmowa�y w niej 10 Filozofia wioska w epoce Odrodzenia z regu�y osoby wywodz�ce si� z rodziny bogatych kupc�w (takich jak rodzina Popolich) oraz bankier�w (takich jak rodzina Bardich). Prowadzi�o to do konflikt�w zar�wno ze �redniozamo�nym mieszcza�stwem {popolo modesto), jak i szlacht�- w 1434 r. te grupy spo�eczne popar�y Medyceuszy, kt�rzy po obj�ciu w�adzy przez Kosm� Medyceusza przekszta�cili Republik� w Ksi�stwo Florenckie. Zaraza we Florencji Niepo�ledni� rol� w tej cz�ci W�och odgrywa�a r�wnie� Republika Wenecka. Wed�ug listu-testamentu do�y weneckiego Tomaso Mo-cenigo, w 1421 r. samo miasto Wenecja liczy�o 195 tys. mieszka�c�w, natomiast republika by�a w stanie wystawi� w�wczas 3 tys. statk�w. Je�li nawet jest nieco przesady w tych szacunkach (przyjmuje si�, i� Wenecja mog�a liczy� w�wczas ok. 135 tys. mieszka�c�w), to by�a ona w tamtych wiekach prawdziw� pot�g� gospodarcza i morsk�. Jej kupcy handlowali towarami wschodnimi, a tak�e broni� paln�, bawe�n�, suknem, oliw�, sol� oraz znajduj�cym coraz szersze zastosowanie I. Charakterystyka og�lna 11 w kuchni cukrem. Docierali zar�wno do r�nych region�w W�och, jak i wielu kraj�w europejskich - szczeg�lnie rozwini�ty handel mieli z krajami niemieckimi, Flandri� i Angli�. Ich najpowa�niejszymi konkurentami byli kupcy genue�scy - st�d mi�dzy tymi dwiema republikami dochodzi�o niejednokrotnie do konflikt�w zbrojnych, takich jak �wojna o Chioggi�", czyli o sprawowanie protektoratu nad Cyprem. Zako�czy�a si� ona militarn� kl�sk� Wenecji (1381 r.), jednak dzi�ki zr�czno�ci jej polityk�w nie poci�gn�a za sob� ani ruiny gospodarczej, ani nawet utraty kontroli nad jej g��wnymi szlakami handlowymi. Co wi�cej, po tej pora�ce republika ta dosy� szybko odzyska�a swoj� siln� pozycj� polityczn� i militarn� - znalaz�o to wyraz w znacznym powi�kszeniu jej terytorium; w 1433 r. przy��czone zosta�o do niej Bergamo i Brescia, natomiast w 1441 r. Rawenna. W�adza w tej republice znajdowa�a si� w r�ku arystokracji kupieckiej, a zwierzchnikiem pa�stwa by� do�a (z w�. doge, czyli ksi���). Ksi�stwo Mediolanu, w odr�nieniu od Wenecji, kt�ra ju� przez swoje po�o�enie mia�a mocno ograniczone mo�liwo�ci ekspansji na terytoria innych pa�stw w�oskich, usytuowane by�o w centralnej cz�ci p�nocnych W�och, co umo�liwia�o mu ekspansj� praktycznie w ka�d� stron�. I by�o ekspansywne we wszystkich mo�liwych kierunkach. W XIV stuleciu przynios�o mu to spore zyski terytorialne, takie jak podbicie (mi�dzy 1378 i 1402 r.) ca�ej Lombardii oraz sporej cz�ci Emilii (z takimi le��cymi w tym regionie miastami jak Bolonia, We-rona oraz Vincenza). Sukcesy te zawdzi�cza�o ono w du�ej mierze zr�czno�ci politycznej i militarnej Giana Galeazzo - o jego aspiracjach �wiadczy m.in. wybudowana z jego polecenia pot�na katedra w Mediolanie. W XV wieku t� polityk� stopniowego podporz�dkowywania Mediolanowi ca�ych p�nocnych W�och pr�bowa� kontynuowa�, ale ju� bez wi�kszego powodzenia, Filippo Maria Visconti (w 1433 r. musia� nawet przekaza� Wenecji protektorat nad Bergamo i Bresci�). Po jego �mierci w�adza w tym ksi�stwie przypad�a kondotierowi, czyli dow�dcy najemnych wojsk, kt�rymi pos�ugiwano si� w polityce pod- 12 Filozofia w�oska w epoce Odrodzenia boj�w Francesco Sforzy. Ten syn ch�opa z Romanii (naprawd� nazywa� si� Muzio Attendolo, a przybrane przez niego nazwisko oznacza w j�z. w�oskim tyle, co si�a) w 1450 r. przyj�� (nie ogl�daj�c si� na papiesk� inwestytur�) tytu� ksi���cy i da� pocz�tek nowej rodzinie arystokratycznej. Jego najpowa�niejszym sukcesem politycznym by� udzia� w powstaniu (w 1454 r.) tzw. �wi�tej Ligi - poza Ksi�stwem Mediolanu w jej sk�ad wesz�y: Ksi�stwo Florenckie, Republika Wenecka, Kr�lestwo Neapolu oraz Pa�stwo Ko�cielne. Liga ta przyczyni�a si� do zapewnienia pewnej stabilizacji politycznej w pa�stwach w�oskich, co z kolei sprzyja�o rozwojowi sztuki, nauki i filozofii. 2. Odrodzenie Polski termin odrodzenie stanowi dos�owne t�umaczenie francuskiego okre�lenia renaissance. Upowszechni� je francuski historyk Jules Mi-chelet (1788-1874) w swojej 12-tomowej Historii Francji (1855) - pojawia si� ono w tytule tomu �smego tego dzie�a: �Historia Francji szesnastego wieku: Renesans". Charakteryzuj�c to uj�cie, Zygmunt �em-picki pisze, �e �J. Michelet, bohater rewolucji lutowej, ujmuje obraz renesansu z perspektywy rewolucjonisty, widzi w nim pierwsze stadium oswobodzonego cz�owieka i zarazem pierwszy krok na drodze do wielkiej rewolucji. Ale w obrazie Micheleta s� rysy zg...
brzoskwinkaczarna