Propedeutyka psychologii zdrowia i jakości życia

Prof. UŚ dr hab. Małgorzata Górnik-Durose

Dr Joanna Mateusiak

ZAKŁAD PSYCHOLOGII ZDROWIA

Rok akademicki 2008/2009

Wykład III
 

WYZNACZNIKI JAKOŚCI ŻYCIA – PRZEGLĄD ZAGADNIEŃ
część II: wyznaczniki indywidualne, wydarzenia życiowe

Plan wykładu

                         Zasoby „przypisane” i nabyte (przynajmniej częściowo) oraz „modyfikowalne”

                         Związki z ludźmi a jakość życia (rola wsparcia społecznego)

                         Rola pozytywnych i traumatycznych wydarzeń życiowych („młyn hedonistyczny”)

                         Poczucie szczęścia i jego wpływ na jakość życia oraz pomyślność życiową (sukces, realizacja planów i zamierzeń), czyli problem jajka i kury.

                         Sylwetka szczęśliwego człowieka – podsumowanie

Zasoby „przypisane”

¢                 Wiek

-               w Polsce pierwszy co do ważności predyktor jakości życia, głównie ze względu na swój silny pozytywny związek z depresją (0,6-0,7) (por. Czapiński, 2005)

-                      z wiekiem obniża się zdolność powrotu do właściwego sobie poziomu szczęścia; wprawdzie wola życia pozostaje stosunkowo nienaruszona, to już symptomy depresji maja tendencje do utrwalania się

-                      W badaniach zachodnich związek poczucia szczęścia z wiekiem jest pozytywny, acz słaby (0,1).

-                      Dobrostan psychiczny wzrasta w zakresie afektu pozytywnego, satysfakcji z dawnego i obecnego życia (Cantril, 1965; Diener, Suh, 1998), zdolności panowania nad otoczeniem oraz autonomii (Ryff, 1995), natomiast obniża się w zakresie oceny perspektyw na przyszłość i rozwoju osobistego (Ryff, 1995)

-                      Pozytywny związek zwiększa się, gdy wyklucza się oddziaływanie  takich czynników jak utrata współmałżonka, gorszego wykształcenia i mniejszego dochodu.

-                      Pojawia się wyraźny efekt kohorty (efekt generacyjny) – dostosowywanie aspiracji do sytuacji (Cambell, Converse i Rodgers, 1976), odmienne doświadczenia życiowe

-                      Uwaga: osoby szczęśliwe „z natury” żyją dłużej, co może wpływać na wielkość korelacji

              Nowsze badania pokazują, że zależność między wiekiem a dobrostanem psychicznym najlepiej obrazuje krzywa w kształcie U: wyższy poziom dobrostanu występuje u osób młodych i starszych, niższy u osób między 32 a 50 r.ż. (np. Ferrer-i-Carbonell, Gowdy, 2007). Zależność taką stwierdzono przy kontrolowaniu takich zmiennych jak dochody, zdrowie, zatrudnienie, itp. Nie wiadomo jednak, jakie czynniki za to odpowiadają (por. Easterlin, 2006)

Cechy temperamentalne

¢                 Neurotyzm

-                      Koreluje z dobrostanem psychicznym negatywnie (-0,22)

-                      Koreluje z wymiarami dobrostanu w ujęciu Carol Ryff (życiowy cel, panowanie nad otoczeniem, pozytywne relacje z innymi, autonomia, rozwój osobisty, samoakceptacja) umiarkowanie lub silnie negatywnie (od -0,47 do -0,72)

¢                 Ekstrawersja

-                      Koreluje z dobrostanem psychicznym pozytywnie, acz słabo (0,17)

-                      Cechy składające się na tę superkategorię, takie jak kompetencje społeczne, twardość i pozytywna emocjonalność korelują znacznie wyraźniej (powyżej 0,3)

-                      Koreluje z wymiarami dobrostanu w ujęciu Carol Ryff (życiowy cel, panowanie nad otoczeniem, pozytywne relacje z innymi, rozwój osobisty, samoakceptacja) umiarkowanie pozytywnie (od 0,47 do 0,53)

Zasoby „częściowo nabyte”

¢                 Cechy pozytywne dla dobrostanu psychicznego:

-                      Poczucie kontroli (umiarkowane) i odpowiedzialności oparte na „zdrowym” wzorcu atrybucji (przypisywanie sobie autorstwa zdarzeń pozytywnych, a czynnikom zewnętrznym odpowiedzialności za zdarzenia negatywne)

-                      Dojrzałość psychiczna (mądrość) – czy lepiej być nieszczęśliwym Sokratesem, czy zadowolonym głupcem? (pytanie Johna Stuarta Milla)

-                      Pozytywna samoocena

-                      Poczucie humoru

-                      Aktywność

-                      Wzór zachowania A w młodszym wieku (w starszym obniża poczucie dobrostanu)

-                      Preferowanie wartości wewnętrznych

-                      Religijność , duchowość, zdolność do transcendencji

-                      Zgodność uznawanych wartości z systemem wartości obowiązującym w społeczeństwie, do którego jednostka przynależy

Cechy osobowości

¢                Spośród Wielkiej Piątki cech osobowości, pozytywnie skorelowane z dobrostanem psychicznym są:

- Ekstrawersja*

- Sumienność

- Otwartość na doświadczenie

- Ugodowość

¢                Spośród Wielkiej Piątki cech osobowości, negatywnie skorelowany z dobrostanem psychicznym jest:

- Neurotyzm*

* Traktowane jako cechy temperamentalne

Zdrowie

¢                Dobrostan psychiczny niewątpliwie obniża się w związku z choroba i niepełnosprawnością, jednakże nie jest to efekt tak silny, jak można by było się spodziewać.

¢                Relację te modyfikuje szereg czynników – głównie wsparcie społeczne (np. Tylor, 2003)

¢                Ludzie chorzy z czasem są w stanie zaadaptować się do swojej sytuacji, bądź znaleźć sens w cierpieniu (Silver, Wortman, 1987), w konsekwencji choroba nie stanowi dramatycznego obciążenia dla poczucia dobrostanu psychicznego (por. Brickman, Coates, Janoff-Bulman, 1978; Oswald, Powdthavee, 2006), a czsem nawet jest źrodłem pozytywnego przewartościowania (np.  Petrie i in. 1999)

Związki z ludźmi a jakość życia
– rola wsparcia społecznego

¢                  Potrzeba przynależności i przywiązania jest efektem ewolucji i gwarantem przetrwania – wsparcie społeczne jako bufor szczęścia

¢                  Pragniemy przynależności, jest ona istotnym warunkiem dobrego życia – w Polsce na 2. miejscu, relacje społeczne wyjaśniają natomiast najwięcej zróżnicowania dobrostanu (Czapiński, 2005)

¢                  Odrzucenie jest istotnym źródłem emocji negatywnych, agresji i zachowań dysfunkcyjnych, akceptacja społeczna –  to źródło emocji pozytywnych oraz  poczucia własnej wartości

¢                  Ludzie doznają większego poczucia szczęścia, kiedy są z innymi (Pavot, Diener, Fujita, 1990)

¢                  Ludzie, którzy mają wielu przyjaciół są bardziej szczęśliwi (Myers, 2007; Czapiński, 2005)

¢                  Ludzie, żyjący w bliskich związkach są szczęśliwsi i zdrowsi (dobre małżeństwo 50-latków w większym stopniu gwarantuje zdrowe starzenie się niż poziom cholesterolu – Vaillant, 2002)

¢                  Pozytywne relacje z ludźmi i wsparcie społeczne wpływają na zdrowie – sprzyjają lepszemu funkcjonowaniu systemu immunologicznego, tym samym chronią przed zachorowaniem, pomagają wydatnie w procesie zdrowienia i radzenia sobie z choroba (por. Myers, 2007)

Rola pozytywnych i traumatycznych wydarzeń życiowych, czyli co miele „młyn hedonistyczny”

¢                 Jakie zdarzenia maja większy wpływ na dobrostan psychiczny?

-                      Złudzenie hedonistyczne: przecenianie wpływu przewidywanych zdarzeń pozytywnych

-                      Złudzenie patetyczne: przecenianie psychologicznych skutków zdarzeń negatywnych (przez obserwatora)

-                      Przecenianie skutków zdarzeń negatywnych ma większe znaczenie – por. teoria perspektywy Kahnemana i Tversky’ego dotycząca niesymetryczności ocen zysków i strat

              (zysk musi być 2,5 razy większy od możliwej straty, aby ją zrównoważył) – por. efekt negatywności

-                      Inna jest subiektywna użyteczność zdarzeń przewidywanych i doświadczanych. To, co się

              przydarza ma mniejszą wartość niż to, czego oczekujemy.

-                      Przy przejściu od oczekiwań do doświadczeń tracąna subiektywnym znaczeniu przede wszystkim rzeczy złe

Poczucie szczęścia i jego wpływ na jakość życia oraz pomyślność życiową, czyli problem jajka i kury

¢                  Człowiek szczęśliwy w relacjach społecznych

              - łatwiej znajduje partnera życiowego (Czapiński, 2003, 2004), niezależnie od urody (Halkerm Keltner, 2001)

              - żyje w lepszych związkach, szczególnie jeśli jest kobietą (Czapiński, 2003)

¢                  Wpływ szczęścia na zdrowie

              -  osoby szczęśliwe i optymistyczne  są bardziej zadowolone ze swego zdrowia i doświadczają mniej dolegliwości somatycznych (subiektywna ocena zdrowia) (peterson, Bossio, 2001, Czapiński, 2003)

              -  osoby optymistyczne rzadziej chodzą do lekarza, przebywają na zwolnieniach i w szpitalu (Czapiński, Panek, 2004)

              - ogólny dobrostan psychiczny i poziom optymizmu przedłużają życie (np. Danner, Snowdon, Freisen, 2001; Krause,  Show, 2002;)

                            Przy jednym odchyleniu standardowym w kierunku pesymizmu ryzyko śmierci               wzrasta o 19% (Maruta i in., 2000)

                            O ile optymizm nie przedłuża życia, o tyle pesymizm przyspiesza śmierć (Schultz i               in., 1995; Peeters, Czapiński, Hoorens, 2001)

¢                  Nie tyle choroba obniża dobrostan,  bo działa „hedonistyczny młyn”, co dobrostan psychiczny oddziałuje na stan zdrowia, zapadalność na różne choroby oraz długowieczność (por. Cushman, Dijkers, 1990; Pearlman i Uhlman, 1988; Kamel-Siegeli in, 1991l Scheier, Carver, 1987, itp.)

¢                  Człowiek szczęśliwy a pieniądze

              - Bogactwo bardziej zależy od bycia szczęśliwym, niż  bycie szczęśliwym od bogactwa (Graham, Fitzpatrick, 2002; Czapiński, 1998, 2002, 2004)

              - szczęśliwi zarabiają lepiej, bo są bardziej  produktywni i wyżej oceniani przez przełożonych (Staw, Sutton, Pelled, 1994)

              - poprawa nastroju  sprzyja wyborowi ambitniejszych zadań, lepszemu wykonaniu i większej wytrwałości w pokonywaniu problemów (Hom, Arbucke, 1988)

              - osoby mniej szczęśliwe są bardziej narażone na utratę pracy i zagrozone trwałym bezrobociem (Verkley, Stols, 1990; Hamilton i in., 1993; Czapiński, Panek, 2004)

              - kultury  „szczęśliwsze” są bardziej produktywne i tym samym zamożne (Czapiński, 2004)

Podsumowanie

¢                Ludzie nie muszą mieć szczególnego powodu, aby czuć się szczęśliwymi, muszą mieć natomiast powód, aby czuć się nieszczęśliwymi.

¢                Poczucie nieszczęścia jest zazwyczaj stanem przejściowym i większość ludzi stosunkowo szybko odzyskuje poczucie dobrostanu po traumatycznych przejściach.

¢                Czynniki, które – jak się ludziom wydaje – powinny być źródłem szczęścia lub nieszczęścia mają niewielki wpływ na trwałe poczucie dobrostanu psychicznego

(za: Czapiński, 2004)

Sylwetka szczęśliwego człowieka

Literatura podstawowa

¢                  Argyle, M. (2005). Przyczyny i korelaty szczęścia. W: J. Czapiński (red.) Psychologia pozytywna. Nauka o szczęściu, zdrowiu, sile i cnotach człowieka. Warszawa: PWN, ss.163-203.

¢                  Czapiński, J. (2005). Czy szczęście popłaca? Dobrost...