Żeromski Stefan-Źródło.pdf

Źródło

Kto i kiedy nadał Jankowi pseudonim All-de-Barana, nie

potrafię określić ściśle, ponieważ jednak nikogo to

prawdopodobnie nie interesuje, poprzestanę więc na

zaznaczeniu, że pseudonim powyższy przylgnął do Janka w

sposób dziwnie nieodlepiony. Obecnie Janek od jakichś

piętnastu miesięcy zajmuje lokal książęcy, umeblowanie

którego stanowi "łóżko, miotła - nic więcej"...

Począwszy od ścian i sufitu, nie tyle pomalowanych, ile

pomazanych niebieskoszarym wapnem, a kończąc na

szparach w popaczonej podłodze - wszystko badał już Janek

z zadziwiającą systematycznością, toteż w ciągu

zajmującego nas obecnie momentu jego żywota zajęty jest

innymi zatrudnieniami: studiuje z pewnym odcieniem

pogardy swe długie i zakrzywione, jak szpony jastrzębia,

paznokcie, wyskubuje kupki nici z tych miejsc surduta, które

w odległej przeszłości ozdobionymi były przez rzeczywiste

guziki, wymierza za pomocą skrawka papieru objętość swych

zatrważająco chudnących łydek, tępi zaciekle wielkorosyjskie

pluskwy i czasami, defilując po izbie, wypowiada monologi.

Błękit tęczówek jego oczu spełzł, nadając tym wymownym

niegdyś, płomienistym i czarującym oczom kolor sopla lodu,

wargi zawinęły się wewnątrz, prawdopodobnie wskutek

częstego zacinania zębów, policzki zapadły, skronie zżółkły

zupełnie jak u starca. Nikt by nie przypuścił, patrząc na

mizerną postać tego młodziana - gdyby, nota bene,

ktokolwiek miał możność oglądania jego mizernej postaci -

że on to właśnie usiłuje trwale wypełnić jedne z

najtrudniejszych do wypełnienia maksym życia: usiłuje

patrzeć na cierpienia chwili obecnej ze stanowiska

przyszłości.

- All-de-Baranie! - mówi do siebie Janek - wypada ci

wiedzieć, że zestawienie rzeczy diametralnie różnych

wytwarza dowcip lub boleść. Zajmować się wytwarzaniem

dowcipu w tym oto pawilonie jest, o ile mi się zdaje, rzeczą

zbytkowną - zajmować się wytwarzaniem boleści - jest

rzeczą szkodliwą - n'est-ce pas?... "Nessun maggior doloie",

jak powiedział Dante Alighieri, a może nawet sam Torquato

Tasso. Otóż, wychodząc z tego, że tak powiem, założenia,

powinieneś uspokoić się zupełnie, umieścić wygodnie

sphincter ani na stanowisku przyszłości i patrzeć na chwilę

obecną z pobłażliwością i spokojem. Zabijają cię, męczą,

wyciągają z ciebie nerwy i żyły - to takie proste i naturalne, i

logiczne. Czy sprawiedliwe - to rzecz inna. Twoja wina, żeś

się zbłąkał, jak ptak wędrowny nad głębiami oceanu leciał

długo bez tchu i odpoczynku... Cóż dziwnego, że teraz

spadniesz i rozciągnie się nad tobą wiecznie milczące oblicze

przepaści? Któż ci zaręczył, że nie jest najwyższym dobrem -

według starej edycji - "śmierć, sąd, piekło, niebo" - a według

nowej - "niepoznawalna"? Tam, poza pawilonem, taka

wahająca się wątpliwość budzi przestrach i tajemniczą

trwogę - dla nas, myślicieli, stanowi przecie jedyną szczelinę,

którędy wyjść stąd można. My nadto posiadamy niemal

pewność, że stada ptaków podobnych do nas lecieć będą tym

samym szlakiem, a najcięższa podobno boleść traci połowę

swej niszczącej siły, o ile staje się cierpieniem gromadzkim,

nie moim ani czyimś osobistym, ale naszym wspólnym,

gromadzkim. Wierz mi, All-de-Baranie, że istnieje w tej

dolinie łez pewnego rodzaju kooperacja serc umęczonych,

która...

W chwili gdy Janek wygłasza ten monolog, zakładając

nogi na poręcz łóżka w sposób prawdziwie oryginalny -

uchylają się drzwi i wchodzi na paluszkach pan. Pan jest

kawalerem bardzo wysmukłym, ma na cienkim nosku szare

binokle, dokoła brudnego kołnierzyka obwiązane coś w

rodzaju fantastycznie wystrzępionej i niezdatnej do użytku

pończochy, wykwintny i subtelnie modny tużurek, jaki wobec

oberwanych krótkich majtek i rozpłaszczonych, a tak długich

jak sanice, kamaszków, zdaje się uniewinniać ze swej

bezwłasnowolnej i przypadkowej obecności na grzbiecie

wkraczającego. Stosunek tego tużurka do podziurawionego

materiału, jaki otula piszczele dolnych kończyn młodzieńca -

wzbudził w umyśle Janka przypuszczenie, że ma przed sobą

psychologa, już wówczas, kiedy nieznajomy po raz pierwszy

zjawił się w tym lokalu. Późniejsze, prawie codzienne

konwersacje z panem potwierdziły domysł pierwotny. W

rozmaitych porach dnia psycholog wkracza, rzuca się

desperacko na krzesło i mówi płynnie swym drewnianym i

przykrym głosem, kończąc każde zdanie jakimś

kategorycznym zapytaniem. Obecność pana, jego podstępne

- i plugawe badania nie robią na Janku wrażenia przykrego

dlatego po prostu, że jest to mowa ludzka. Wstaje tedy z

łóżka, przechadza się po pokoju z rękami w kieszeniach i

marzy cichym, sennym marzeniem, jak wielką byłaby taka

radość, gdyby zamiast pana wszedł do tej stancji jakiś

najuboższy, najprostszy, najgłupszy człowiek, byleby tylko

można było na maleńką miarę czasu oprzeć głowę na jego

piersi i posłuchać, jak bije serce ludzkie.

Tymczasem pan, kończąc wykwintnie zełgany okres,

mówi:

- Czy nie życzycie sobie, kolego, przeczytać cokolwiek? Ja

mam ze sobą rozmaite książki, a że siedzimy razem...

- Nie, panie, który nazywasz mię swym kolegą. Czytuję

tylko w pewnych odstępach czasu Dialogi króla Salomona z

Marchołtem grubym a sprośnym - nic nadto.

Wówczas psycholog szybko zaczyna z innej beczki. I

znowu wymawia mnóstwo wyrazów i szereg ich kończy,

pytając:

- Czy nie czujecie, kolego, apetytu?

- Och, nie. Sądzę jednak, że herbata nie powinna

właściwie mieć smaku rosołu, otrzymanego po .wygotowaniu

funta używanych grzebieni gęstych; smak jej, jeżeli mię

pamięć nie myli, inny jest zupełnie...

- Czyż przypuszczacie, że pamięć już was myli? - pyta.

psycholog badawczo.

- Bardzo być może. Pan, który badasz skrytości serca

ludzkiego, wiesz najlepiej, że myli nas wszystko. Ja jestem

chory, chory - i nie pamiętam nic. Nic a nic, panie z białym

nosem. Niestety! panie, który, nie wiem z jakich powodów,

odmawiasz sobie przyjemności noszenia skarpetek.

- No, ale Józka, zwanego "Marginesem", waszego kolegę

uniwersyteckiego, musicie pamiętać - cóż znowu? - mówi

psycholog wpijając się oczami w oczy Janka.

Boleść zjadliwa kąsa All-de-Barana w głębi serca, gdy

słucha tych słów i dowiaduje się o losie "Marginesa".

Odpowiada jednak z uśmiechem:

- Znałem tylko Hrabanusa Maura, który napisał dzieło: De

nihilo et tenebns - uważa pan, a "Marginesa" żadnego... De

nihilo et tenebiis - zabawna historyjka... Scholastyczne

dziełko - co?

- Nie chcecie odpowiedzieć - a przecież, jak to raz już

wspomnieliście, w młodzieńczych latach mieszkaliście w

mieście gubernialnym, gdzie "Margines" właśnie...

- Mylisz się, gentlemanie... To, co kiedykolwiek mówiłem,

stosowało się zawsze do przyszłości. Mówiłem, że będę

kiedyś jechał konno na młodej klaczy z białą strzałką na

czole, ze skórą cienką jak papier, w cichą noc letnią,

gwiaździstą, kiedy żyto dojrzewa. Posłuchaj, panie, będę

czuł, co to jest ruch, każdym muskułem, każdą żyłą, każdym

nerwem, będę oddychał całymi płucami, w ogromnym

powietrzu, będę pędził w cwał, tak żeby koń dotykał

brzuchem ziemi - i obydwu nam, mnie i koniowi, będzie

bujny wiatr warczał koło uszu, aż nam krew w żyłach zacznie

bić jak nabój w lufie podczas wystrzału, aż się zapamiętamy

w dzielnej rozkoszy niepohamowanego pędu po pięknej,

ukochanej ziemi... ach,

Słania się Janek z kąta w kąt izby, gdy to mówi, zatacza

się, łka wewnętrznym szlochaniem, wydzierającym się z

głębi piersi, niby dławione wysiłkiem rzężenie. Za chwilę

uspokaja się i z suchymi już oczami zatrzymuje się przed

swym gościem. Patrzy mu w oczy łagodnie i kiwa głową

jakoś zabawnie, jak małe dziecko, które zgadza się na każdą

zabawkę, jaką mu podsuwają.

- Chwilowa niedyspozycja, łaskawy panie - mówi małe,

nieświadome pragnienie ruchu, po prostu, jeśli nie sprawi

panu jakiej trudności skombinowanie tego zjawiska odruch...

Młodzieniec odziany w cudzy tużurek milczy teraz, leżąc

na krzesełku z nogami wyciągniętymi przed' siebie tak

bezwładnie, że nie stara się ukryć nagości brudnych gnatów,

widocznych nad cholewkami kamaszków. Głowa jego

przechyla się na ramię... Znać, że doznaje na widok

odruchów Janka jedynego szczątkowego uczucia: znużenia.

Leży tak z wysuniętymi wargami i zdaje się nie widzieć, że

Janek wpatruje się weń rozszerzonymi źrenicami, jakby

zaglądały w ciemność, że schyla się nad nim i całuje go w

usta.

Po chwili dopiero podnosi głowę, odsuwa się i słucha

dziwnych słów z tym samym wyrazem wstrętu czy znużenia:

- Bracie mój nieszczęśliwy... Jeżeli doznasz kiedykolwiek,

jak w tej chwili, goryczy - nie wzbraniaj łzom płynąć... One

rozmiękczą grudę pokrywającą twe serce zatwardziałe,

nauczą cierpieć szlachetnie i widzieć brata w człowieku...

Zapłacz nad sobą i uczynkami twoimi.

Psycholog odsuwa w tył krzesełko, wstaje leniwie i

zmierza ku drzwiom. Tam zatrzymuje się i odwraca, aby

spojrzeć na skurczoną postać Janka stojącego pod oknem.

- Idiota - ech - idiota - mówi wychodząc.

Gdy drzwi zamknęły się za nim, Janek chodzi po izbie na

palcach i mówi do siebie półszeptem:

Połknąłeś moje słowa, jak wilk zamrożoną w sadle

sprężynę, będzie się rozkręcała w tobie, będzie cię nękała, aż

poczniesz płakać i kajać się...

Myśląc o tej kwestii, defiluje i defiluje po izbie aż do

zmęczenia nóg... Zaczyna mu się dawać we znaki, dzięki

rozmowie z psychologiem, znużenie wewnętrzne, upadek

ducha wzmagający się z każdą chwilą, któremu opierał się

dotąd tak wytrwale. Jeszcze jedno targnięcie nie wiedzieć

jaką nazwę noszącego podmuchu i rozerwie się zdolność do

trwania, włos naprężony.

Zaczyna gorączkowo chwytać rozmaite pojęcia kojące i

czepiać się ich myślami. Jest to jednak ta chwila, kiedy myśl

odbija się od każdego zjawiska, od każdego wspomnienia,

jak od rzeczy martwej, śliskiej, plugawej, kiedy przez nagłe i

oślepiające jasnowidzenie spostrzegamy wszędzie nicość lub

ruinę.

Usiądą ze skurczonymi nogami na łóżku i dziwnie się

przeistacza. Zdaje mu się, że leży sam jeden na jakiejś

niezmiernej pustyni, na nagim, zrytym i spustoszonym

gruncie, pozbawionym drzew, roślin i mieszkań, gdzie nie

przebywa żadne istnienie, nad którym przemija tylko czas w

nieskończoności swej nieugięty i straszliwy. Tam leży dusza

jego umierająca w męce bezsilnej, jak robak na grzbiet

przewrócony, wije się, woła ostatnim jękiem na tę istotę

ukochaną, której już nie ujrzeć...

Niegdyś na ziemi kochał dziewczynę szlachetną i piękną,

pracował z nią razem w pocie czoła, w pościgu o kawałku

chleba.

Była to miłość więcej niż dobra i mądra, bo piękna, dobór

miłosny dusz szlachetnych, arcydzieło przyrody, niemniej

wielkie i godne uwielbienia, jak przyciąganie ciał niebieskich.

Cierpienie chwili obecnej nie oszczędza i tej istoty...

I ona musiała się wmieszać w tłum, musiała powiększyć

stado o jedną jednostkę. Z tej więc pustyni i nocy, gdzie

panuje zimny i bezlitosny mrok śmierci - idzie do niej jak

duch, a raczej jak samo uczucie, znajduje ją i nie głosem,

nie dźwiękiem, lecz nagłym uderzeniem w jej nerwy,

bolesnym zawieszeniem myśli, przeczuciem przelotnym

mówi jej, że umarł.

Poznaje potem po skróconych nagle średnicach jej źrenic,

po ustach uchylających się do krzyku, jak cierpi dusza.

Podobnie jak głód lisa rozbudza widok krwi, którą przelał, tak

miłość jego, ta sama cudna i nieśmiertelna, rozbudza go,

trzeźwi i dźwiga.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: