JACEK R. W�DROWSKI WIZJE I REALIA USA a Europa �rodkowowschodnia 1919 - 1923 WARSZAWA 1990 PA�STWOWE WYDAWNICTWO NAUKOWE Wuj Sam ods�ania pomniki bohater�w karykatura z ameryka�skiej gazety �Evening Star" z 1919 r. Projekt ok�adki Ewa �ukasik Redaktor Feliks Woronowicz Redaktor techniczny Teresa Skrzypkowska Korektorzy Krystyna Jach, Zygmunt Stolarski Tytu� dotowany przez Ministra Edukacji Narodowej � Copyright by Pa�stwowe Wydawnictwo Naukowe Warszawa 1990 ISBN 83-01-09359-5 �Stany Zjednoczone po�wi�ca�y bardzo niewiele og�aszaj�c, �e nie wezm� �adnego terytorium, kt�rego wcale nie chcia�y, ani jakichkolwiek odszkodowa�, kt�rych nie mog�yby zebra�. Naszym, ameryka�skim interesem by�o zapewnienie �re�imu �wiatowego pokoju� � nasza pozycja geograficzna by�a taka, �e z ca�kowitym bezpiecze�stwem mogli�my broni� rozbrojenia i arbitra�u. Wilsonowski idealizm by� w zgodzie ze zdrowymi, politycznymi systemami". Charles Seymour, dyplomata ameryka�ski, kieruj�cy Aust-ro-W�giersk� Sekcj� Ameryka�skiej Komisji Pokoju podczas Konferencji Pokojowej w Pary�u. (E. H. House, The Intimate Papers of Colonel House. Arranged as Narrative by Charles Seymour, t. IV, Bos-ton-New York 1928, s. 377). WST�P Polityka Stan�w Zjednoczonych wobec wydarze� i proces�w jakie mia�y miejsce na obszarze Europy �rodkowowschodniej, bezpo�rednio po zako�czeniu I wojny �wiatowej 1919 -1923, jest wci�� przedmiotem polemik i dyskusji w kr�gach historyk�w i politolog�w. Temat ten nieobcy jest r�wnie� publicystyce, tak obcej, jak i rodzimej. Wielu wybitnych jej przedstawicieli, wychodz�c z najrozmaitszych pozycji politycznych i �wiatopogl�dowych, pr�buje ukaza� polityk� zagraniczn� Stan�w Zjednoczonych wobec nowo .powsta�ych w Europie �rodkowowschodniej pa�stw po I wojnie �wiatowej i przemian rewolucyjnych w Rosji przez pryzmat dzisiejszych stosunk�w pomi�dzy Wschodem a Zachodem. Niekt�re z tych publikacji zaowocowa�y spor� liczb� mit�w, jak cho�by o rzekomo �wyj�tkowym" traktowaniu spraw Polak�w przez kolejnych prezydent�w USA, czy te� �ca�kowitej bezinteresowno�ci" pomocy ameryka�skiej udzielanej Polsce w nie�atwych momentach jej najnowszych dziej�w. Z tych w�a�nie przyczyn skonfrontowanie dokliyriy_, politycznej prezydenta Woodrow Wilsona, jednego z tw�rc�w dwudziestowiecznego ekspansjonizmu ameryka�skiego w dziedzinie polityki zagranicznej, a burzliwie rozwijaj�cymi si� w�wczas koncepcjami odrodzenia ^narodowego i przeobra�e� rewolucyjnych na wschodnich obszarach Europy �rodkowej, stanowi�o siln� pokus� badawcz�. Skoncent- rowa�a si� ona w tej pracy wok� na�wietlenia interes�w USA w rejonie wschodniej Europy �rodkowej i cel�w polityczno-strategicz-nych, jakie pa�stwo to zamierza�o tam, zar�wno w perspektywie kr�tko- jak i d�ugofalowej, osi�gn��. Tak sprecyzowany nurt poszukiwa� zakre�la r�wnocze�nie ramy przestrzenne ca�o�ci. Termin �wschodnia Europa �rodkowa" u�yty w tej pracy, opiera si� na konotacji wypracowanej przez J�zefa Chlebowczyka i konsekwentnie stosowanego w p�niejszych jego pracach1. Wed�ug J. Chlebowczyka wschodnia Europa �rodkowa to �cz�� kontynentu europejskiego rozpo�cieraj�ca si� od Ba�tyku na p�nocy do Adriatyku, Morza Egejskiego i Czarnego na po�udniu, od zwartego etnicznie obszaru niemieckiego na zachodzie do rosyjskiego na wschodzie". Ta umowna, daleka od arbitralno�ci i funkcjonalna definicja w interpretacji tego badacza obejmuje_swyrn zasi�giem r�wnie� wschodnie prowincje Rzeszy Niemieckiej. (Prusy), a tak�e zachodnie po�acie Rosji. Bardzo zbli�ony do definicji polskiego badacza i cz�sto u�ywany przez ameryka�skich historyk�w i politolog�w termin �wschodnia Europa �rodkowa" obejmuje �rozleg�y obszar wschodniej i po�udniowej Europy le��cy pomi�dzy Niemcami i Rosj�, z ich cz�ciami granicznymi, rozci�gaj�cy si� od pa�stw ba�tyckich na p�nocy do Jugos�awii na po�udniu" (zob. np. V. S. Mamatey,I7ie United States and East Central Europ� - - a study In Wilsonian Diplomacy and Propaganda 1914-1918, Princeton University Press 1971). P. Wandycz, P. Zaremba, M. M. Drozdowski, W. Balcerak i inni, aprobuj�c powy�sze definicje ��cz� jednocze�nie, w spos�b funkcjonalny z problematyk� obszaru wschodniej Europy �rodkowej, polityk� Niemiec wobec niego, jak r�wnie� ca�okszta�t posuni�� ze strony Rosji 1 Por. prace J. Chlebowczyka: Procesy narodotw�rcze we wschodniej Europie �rodkowej w dobie kapitalizmu (od schylku XVIII do pocz�tk�w XX w.), War-szawa-Krak�w 1975 s. 5 - 6; O prawie do bytu malych i mlodych narod�w. Kwestia narodowa i procesy narodotw�rcze we wschodniej Europie �rodkowej w dobie kapitalizmu (od schylku XVIII do pocz�tku XX w.), Warszawa-Krak�w 1983; Mi�dzy dyktatem, realiami a prawem do samostanowienia. Prawo do samookre�lenia i problem granic we wschodniej Europie �rodkowej w pierwszej wojnie �wiatowej oraz po jej zako�czeniu, Warszawa 1988. W spos�b zbli�ony do J. Chlebowczyka terminu �Europa �rodkowowschodnia" u�y� K. Jankowiak w pracy USA a Mitteleuropa 1917 - 1918, [w:] Ameryka P�lnocna. Studia, pod red. M.M. Drozdowskiego, t. 2, Warszawa 1978, s. 133 - 145. tak �bia�ej" jak i Radzieckiej. Odmiennie, elastycznie i funkcjonalnie zarazem okre�la �Europ� �rodkow�" (bez przymiotnika �wschodnia") M. Wojciechowski pisz�c: �Brak pe�nej ostro�ci poj�cia Europa �rodkowa � jest to poj�cie z kr�gu geografii politycznej i niejako zwyczajowo ju� jego zakres obejmuje sprawy Niemiec i ich s�siad�w" 2. Przyjmuj�c takie pojmowanie terminu �wschodnia Europa �rodkowa" w kontek�cie niniejszej pracy szczeg�lna uwaga b�dzie_zwj�LSr_, na zatem na polityk� Stan�w Zjednoczonych wobec Niemiec (z ich ponownie pot�guj�c� si� po zako�czeniu I wojny �wiatowej ekspansj� na wsch�d), Polski, Czechos�owacji, Rosji Radzieckiej, jak r�wnie� ugrupowa� bia�orosyjskich, wsp�pracuj�cych z interwencj� USA w europejskiej cz�ci Rosji, Litwy, �otwy, Estonii oraz, w w�szym zakresie W�gier, Rumunii, Jugos�awii i Austrii. Z racji ograniczonej obj�to�ci pracy nie zamierzamy w��cza� si� do wci�� trwaj�cej, i de facto nierozstrzygni�tej po dzi� dzie�, dyskusji 0 adekwatno�ci i zakresie tre�ciowym termin�w w rodzaju �Mittel und Osteuropa", �Ostmitteleuropa", �Zwischeneuropa", � East � Central Europ�", �Europa �rodkowa". Miejscami, gdy b�dziemy charakteryzowali koncepcje polityczne USA wobec omawianej tu cz�ci obszaru Europy, ze wzgl�d�w stylistycznych, b�dziemy korzystali zamiennie z takich okre�le�, jak �Europa �rodkowowschodnia" czy ��rodkowo-wschodnio europejska". Rozbie�no�ci w rozumieniu i operowaniu w praktyce badawczej poj�ciem �Europa �rodkowowschodnia" przy analizowaniu polityki Stan�w Zjednoczonych sygnalizowali ostatnio historycy, politolodzy 1 prawnicy w pa�dzierniku 1979 r., podczas mi�dzynarodowego sympozjum zorganizowanego w Princeton University. Konieczno�� syntetycznego przebadania polityki Stan�w Zjednoczonych wobec nowo powsta�ych pa�stw wschodniej Europy �rodkowej sugerowali 2 P. Wandycz, Stany Zjednoczone a Europa �rodkowowschodnia w okresie mi�dzywojennym 1921 - 1939, �Zeszyty Historyczne" � Kultura, Pary� 1976, z. 266; P. Zaremba, Historia Stan�w Zjednoczonych, wyd. II, Londyn 1968; M.M. Drozdowski, Z dziej�w stosunk�w polsko-ameryka�skich 1776 - 1944, Warszawa 1982; W. Balcerak, Powstanie pa�stw narodowych w Europie �rodkowo-Wschodniej, Warszawa 1974. M. Wojciechowski, Stany Zjednoczone Ameryki P�lnocnej i Europa �rodkowa mi�dzy dwiema wojnami (1918 - 1939/41). Referat wyg�oszony na XIV Mi�dzynarodowym Kongresie Nauk Historycznych w San Francisco 22 - 29 VIII 1975), �Kwartalnik Historyczny" 1976, nr 2, s. 330 - 337. obecni tam politolodzy i historycy ameryka�scy (A. S. Link, L. E. Gelfand, B. Miller-Unterberger) i europejscy (w tym polscy, niemieccy i francuscy)3. Wypada doda�, �e historyk z Yale University P. Wandycz4, wcze�niej sygnalizowa� potrzeb� przebadania tej problematyki przez historyk�w i politolog�w. Cenne s� r�wnie� studia K. Jankowiaka z Poznania publikowane w �Rocznikach Historycznych" i �Przegl�dzie Zachodnim"5. Nie spos�b pomin�� artyku�u M. No-wak-Kie�bikowej i I. Spustek o stanowisku mocarstw anglosaskich wobec powstania pa�stwa polskiego w 1918 roku6. Kszta�t polityki ekonomicznej USA, a zw�aszcza pomocy rz�dowej dla pa�stwa polskiego po I wojnie �wiatowej, szczeg�owo ukaza�a T. Ma�ecka na �amach �Przegl�du Historycznego"7. Warto wreszcie zasygnalizowa� spore zainteresowanie syntetycznym spojrzeniem na polityk� USA wobec nowo powsta�ych pa�stw Europy �rodkowowschodniej ze strony American Historical Association8. Ramy chronologicznepjaLyiJL919^J.223, nie powinny wzbudza� wi�kszych w�tpliwo�ci. Od pocz�tku 1919 roku w dziejach polityki zagranicznej Stan�w Zjednoczonych rozpoczyna si� zmierzch ery Wilsona. Rok -1919 zaznaczy� siejrzede wszystkim uczestnictwem USA w Konferencji P�~kojowej"w Pary�u, walk� W. Wilsona o powszechn� organizacj� mi�dzynarodow�, stoj�c� na stra�y �wiatowego pokoju - Lig� Narod�w. R�wnie� od pocz�tku 1919 r., w warunkach pokoju, zaistnia�a dla Stan�w Zjednoczonych konieczno�� u�o�enia stosunk�w politycznych i gospodarczych z pa�stwami Europy �rod- 3 W. Wilson, Revolution, War, Peace, Princeton University, The Papers of Woodrow Wilson. Supplementary Yolume Series 1979/1980. 4 P. Wandycz, Stany Zjednoczone..., op. cit. 5 K. Jankowiak, Stanowisko Stan�w Zjednoczonych w okresie neutralno�ci 1914 - 1917 w sprawie struktury powojennej �wiata, �Roczniki Historyczne" 1977, 1978; tego�, Ameryka�skie stanowisko w sprawie powojennych stosunk�w mi�dzynarodowych z okresu neutralno�ci Stan�w Zjednoczonych /9/4-/9/7,�Przegl�d Zachodni" 1978, nr 5/6, 6 M. Nowak-Kie�bikowa, I. Spustek, Stanowisko mocarstw anglosaskich wobec powstania pa�stwa polskiego w 1918 roku, �Kwartalnik Historyczny" 1979, nr 1. ' T. Ma�ecka, Pomoc rz�dowa Stan�w Zjednoczonych Ameryki dla pa�stwa polskiego po I wojnie �wiatowej, �Przegl�d Historyczny" 1979, z. 1. 8 Guide to the study of United States History outside the US 1945 - 1980, Sponsored by American Historical...
Templariusz1978