Jarosław Iwaszkiewicz - Opowiadania wybrane BN- wstęp Andrzeja Zawady

TWÓRCZOŚĆ

-zdumiewa ogromna ilość wydanych pozycji oraz tematyczna i gatunkowa wszechstronność

POEZJA

-24 książki poetyckie; debiut 1915 w Kijowie w piśmie Pióro. Juwenilia poety echuje precyzja, a nawet wirtuozeria formalna. Debiutancki tom: Oktostychy – 1919r. to konsekwentna demonstracja estetyzmu; tematyka- trudno określić; to impresje, najczęściej wywołane przez kunsztowne przedmioty, obrazy, muzykę; powstają jako aluzyjne głosy do mitów czy legend lit. ; rzeczywistość kreowana w tym zbiorze jest konsekwentnie sztuczna, jest rzeczywistością kultury.

-Typowe cech wczesnej poezji, które stały się trwałymi składnikami tej liryki to: kulturowość tematów, sztuczność świata poetyckiego, modernistyczny egocentryzm, eksponujący „ja” poetyckie jako ośrodek doznań emocjonalnych.

-Podkreśla się dwutorowość poezji Iwaszkiewicza: „kultura i prywatność, estetyzm i obywatelskość, pasja życia i fascynacja śmiercią, Wschód i Zachód”(Kwiatkowski).

Oktostychy to strona kultury, estetyzmu i pasji życia. Strona prywatności i fascynacji śmiercią to Dionizje.

-DIONIZJE: ekspresjonistyczne rozchwianie kompozycyjne, gwałtowna składnia, prozaizacja i brutalizacja słownictwa- 1921, sytuują one tomik z dala od tradycyjnych norm poetyckości. Zasadniczym rysem poetyki tego tomiku jest antyestetyzm.

-OKTOSTYCHY: parnasizm, który okazał się otwarciem tendencji neoklasycznej- poetyki dystansu, , stylizacji i pośredniości, zaufania do kultury jako najtrwalszej z ludzkich rzeczywistości. DIONIZJE- krzyk ekspresjonistyczny zapoczątkował nurt „bezpośredni”, poezję wyznania i świadectwa, poetykę zmierzającą do imitowania naturalności mowy, filozofię egzystencjalnego pogodzenia z prawami natury.

-TEN DIALOG 2 ORIENTACJI POETYCKICH I 2 ODMIENNYCH JĘZYKÓW ARTYSTYCZNYCH JEST CHARAKT. CECHĄ POEZJI J. IWASZKIEWICZA (2 SKRZYDŁA: KLASYCYSTYCZNE I EKSPRESJONISTYCZNE)

Inne zbiory:

-Powrót do Europy 1931: gł. wątkiem tematycznych- historia; Lato 1932- podstawowe doświadczenia egzystencjalne, widziane przez symbolikę religijna i eschatologiczną; Inne życie 1938- kultura, jej dzieła, mity oraz los artysty.

-W 2 poł. lat 40 poematy: Tristan przebrany-1946, Podróż do Patagonii-1949. Ten ostatni zdominowany jest przez żywioł stylizacji, gry z konwencjami i stylami; można w nim widzieć wyraz indywidualnego buntu przeciw ograniczeniom nasilającego się socrealizmu.

-Ewolucja jaką przeszła liryka Iwaszkiewicza od 1939 r. nie ominęła stadiów skrajnych: pseudoklasycznego i antypoetyckiego. W pierwszym poeta próbował schronić się w stylizacji (poematy, List do Prezydenta Bieruta), w drugim- odwrotnie- chciał uwolnić się do konwencji, dążąc do „naturalności” (cykl Wiersze ulotne). Stadium trzecie reprezentują cykl Ciemne ścieżki i zbiór Warkocz jesieni. Osiągnął w nich poeta wysoki poziom artystycznej prostoty, będącej imitacją bezpośredniej mowy i zaprzeczeniem parnasizmu Oktostychów. 

-W latach 60.-dopracowanie się form poetyckich, które byłyby możliwie najbliższe spontaniczności mowy i naturalności egzystencji, które pomagałyby jednostce odnaleźć się w kosmosie, pogodzić się ze swą biologiczną determinacją, zdaje się być dążeniem widocznym w zbiorkach:– Jutro żniwa 1963, Krągły rok 1967, Xenie i elegie 1970. Obserwujemy:  znaczące rozluźnienie rygorów poetyki; dominacja konstrukcji „brulionowych”, o otwartej kompozycji, zaburzonym porządku rytmicznym i rymowym; zmienia się charakt. obrazowania- powraca prywatność, teraz w wersji codziennej, domowej. Dominującą cechą poezji I. od „Jutro żniwa” staje się antyestetyzm.

-poetykę 3 ostatnich zbiorów poetyckich można by określić jako pokonanie ograniczenia klasycyzmu, ale także przezwyciężony dyktat prostoty. Śpiewnik włoski 1974 to efekt kompromisu między 2 złudzeniami: poglądem, że forma ogranicza i wiarą, że pokonywanie formy wyzwala. Rezultatem jest osiągnięte przez autora wrażenie językowej swobody, wolność wyboru każdej tradycji, poetyckość nie licząca się ze szkołami, tendencjami, modami. Ta postawa artystyczna przesądza o wysokiej wartości także 2 następnych tomów: Mapa pogody1977 i Muzyka wieczorem.

- poezja I. dąży do piękna. Liryka ta spogląda na namiętności i ułomności ludzkie z uniwersalnej perspektywy- i to zarówno dotyczy utworów klasycznych, w których żywioł ludzki widziany jest jako okruch czy odbicie wyższego porządku, jak też odnosi się do nurtu ekspresjonistycznego, wyłaniającego się ze sprzeciwu wobec cierpienia. Iwaszkiewiczowski „ekspresjonizm” uznaje je za powtarzalne i właśnie z tej powtarzalności czyni losowi największy zarzut. Natomiast „klasycyzm” w tej powtarzalności znajduje nadzieję i siłę znoszenia cierpień.

PROZA

- epicką wersją klasycyzmu jest Iwaszkiewiczowska narracja powieściowa, dłuższe opowiadania, próby kontynuacji tradycyjnego realizmu. Przybierają one postać tematu współczesnego lub historycznego, który wymienia się również z tematem mitologicznym, zastosowanym-jak w klasycyzmie poetyckim- metaforycznie.

- po stronie ekspresjonizmu możemy umieścić prozę poetycką, krótsze nowelki, obrazki, cykle impresji oraz niektóre z późniejszych opowiadań.

- na dorobek prozatorski składają się: powieści, opowiadania, eseje, szkice

- p o w i e ś c i: 7 opublikowanych to: Hilary, syn buchaltera 1923, Księżyc wschodzi 1925, Zmowa mężczyzn 1930, Czerwone tarcze 1934, Pasje błędomierskie 1938, Wycieczka do Sandomierza 1953, Sława i chwała 3 tomy- 1956-58-62.

- bohaterowie powieści- to znamienne dla prozy Iwaszkiewicz, że jego bohaterami są artyści: poeci, pisarze i przedstawiciele innych rodzajów sztuki. Bohaterowie ci to personalizacje autotematyczności, jaka znamionuje tę prozę.

OPOWIADANIA

- w edycji dzieł rozpoczętej w 1975 r. zebrane zostały i opublikowane w l. 1979-1980, w 6 tomach, 64 opowiadania.

- opowiadania napisane w XX-leciu i podczas II wojny światowej uznawane są za najlepszą część dorobku pisarza. Odrzuciwszy modernistyczny autotematyzm Iwaszkiewicz odnalazł się w tematyce uniwersalnej i współczesnej zarazem. Wynikiem tego są: Panny z Wilka, Brzezina, Bitwa na równinie Sedgemoor, Matka Joanna od Aniołów.

Panny z Wilka: pisane w 1932;

-gł. bohater- Wiktor Ruben, zbliżający się do 40-stki, który dość niespodziewanie dla siebie samego, przyjeżdża po 15 latach nieobecności do dworu, gdzie 3-krotnie spędzał wakacje jako korepetytor, 3 raz opuszczał Wilko zmobilizowany, latem 1914r.

-przeżycia wojenne pozostawiły głęboki ślad w pamięci Wiktora, powracający jako obraz zabitego dezertera, ostatnie dni w Wilku były ostatnimi dniami wolności Rubena- wojna zmusiła go do dojrzałości i zapoczątkowała taką wersję biografii, jaką uzna po 15 latach za czas stracony, daleki od realizacji młodzieńczych planów. 

-Powrót do Wilka to początkowo dla W. cofnięcie zegara o 15 lat, ma wrażenie, że nic się nie zmieniło przez ten czas, a on jest tamtym 20-letnim młodzieńcem. Łudzi się , że powróciwszy do miejsca, w którym świat wydawał mu się harmonijny, odzyska zdolność postrzegania harmonii, że dzięki temu będzie mógł zrozumieć prządek minionego świata i narzucić kierunek przyszłemu. Problematyka Panien...  obraca się więc w kręgu Proustowskim; Wiktor przybywa do Wilka w poszukiwaniu straconego czasu.

-Odzyskawszy utracone miejsce, Wiktor bezwiednie będzie się starał  odzyskać dawne przeżycia, powtórzyć dawne sytuacje, zanurzyć się w przeszłości. Jednak konfrontacja przeszłości z teraźniejszością jest nieunikniona i świadomość bohatera notuje kolejne szczegóły, które składać się będą na realność fizyczną i duchową coraz bardziej różną od tej sprzed 15 lat. Eksperyment z ponownym wejściem do tej samej rzeki nie udaje się, w końcu trzeba sobie powiedzieć- nie te 15 lat naprawdę istniały.

-Tu zaczyna się różnica między W poszukiwaniu... a Pannami...   – Proust odtwarza przeszłość we wspomnieniu, bohater Iwaszkiewicza czyni to wielokrotnie w ciągu owych 15 lat, w utworze natomiast pisarz każe podjąć Rubenowi próbę ponowienia jej w rzeczywistości (wynika z tego, że Panny... są wobec Prousta polemiczne). Wiktor wytrzymawszy dość bezwzględną konfrontacje mitu i realności- a chce skrócić wakacje, uciec w swój piękny mit- ostatecznie porzuca pamięć na rzecz teraźniejszości. Dojrzewa w nim: rezygnacja ze złudzeń, akceptacja życia, aprobata kierunku egzystencji, która dotąd wydawał mu się sprzeniewierzeniem wobec ideałów młodości. Pogodzenie z losem, tak charakterystyczne dla bohaterów Iwaszkiewicza, sprawia, że opuszczający Wilko Ruben staje się bogatszy o zrozumienie  egzystencji, jak wcześniej odchodził bogatszy o przeżycia i marzenia młodości.

Brzezina

-akcja utworu jest skromna: do odludnej leśniczówki przyjeżdża młody gruźlik, Staś, leczący się dotąd w Davos; choroba weszła w ostatnie stadium, nastąpiła chwilowa poprawa i choremu zalecono pobyt w sosnowym lesie. Starszy brat Stasia Bolesław, jest leśniczym w takiej okolicy. W sąsiedztwie leśniczówki rośnie brzezina, gdzie Bolesław pochował przed rokiem młodą żonę. Mieszka teraz z małą córeczką, obcy życiu pogrążony w kontemplacji śmierci. Staś natomiast świadom bliskiego kresu stara się żyć jak najpełniej, zewnętrzną beztroską zagłuszyć egzystencjalny lęki nagłą miłością do Maliny (wiejskiej dziewczyny) przywiązać się do życia i doznać jego intensywności.

-między braćmi istnieje konflikt- zew. beztroskę Stasia Bolesław bierze za brak zrozumienia dla swojej żałoby i nieszczęścia, nie domyślając się tragicznej świadomości młodszego brata. Rzeczy wyjaśniają się powoli i w tragicznych okolicznościach, a siła sprawczą kolejnych zdarzeń staje się romans Stasia z Maliną i, najpierw nieświadome, dążenie Bolesława do posiadania tej dziewczyny. Opowiadanie rozwiązuje się w sposób poniekąd naturalny- Staś umiera, a Bolesław uwalnia się spod władzy koszmarów pamięci- i przez śmierć brata, jak i związek (krótkotrwały z Maliną) odzyskuje utraconą równowagę.

-interpretacji jest wiele ze względu na złożoność utworu.

1.      R. Przybylski: „Tematem Brzeziny stała się śmierć. Brzezina jest wspaniałym hymnem na cześć epikurejskiego heroizmu, który tkwi u podstaw wszystkich stwierdzeń, że śmierć i umieranie są źródłem życia” [1]

2.      H. Zaworska w równie wnikliwej analizie potwierdza obserwacje swego poprzednika i dodaje, że Brzezina jest również opowieścią o osiąganiu „zgody na siebie i swój los”. (podobnie jak Panny...) 

-w tym samym stopniu Brzezina jest przypowieścią o 2 różnych emocjonalno-filozoficznych postawach wobec życia i śmierci, o pięknie egzystencji, które współistnieje nie tylko pięknem krajobrazu i młodego ciała, ale także stale znajduje się pomiędzy bliską śmiercią, tragedią opuszczenia i mogiłą

-Brzezina jest w równym stopniu pochwałą życia co studium umierania. Afirmacja świata i miłość erotyczna, odnalezione tuż przed końcem życia stanowią kompensację istnienia pełnego, gdyż paradoksalną przyczyną osiągnięcia pełni staje się świadomość śmierci.

-znamienne jest, że głęboko odczuwana przez Stasia pełnia życia, a później równie głęboko przeżywana świadomość umierania, są zdeterminowane wyłącznie biologicznie. To fizyczne piękno natury i bliska obecność dziewczyny, której miłość ma wymiar fascynacji cielesnej, wywołują w Stasiu poczucie kosmicznego porządku, a biologiczny rozpad, śmiertelna choroba ciała, odbiera młodemu gruźlikowi wcześniej zdobyte poczucie wyższego sensu. Osiągnięta wcześniej, w leśniczówce filozofia życia jest panteistyczna, lecz panteizm jest niewystarczającym uzasadnieniem śmierci (Staś ciągle powtarzał bratu, że nie chce umierać młodo).

-namiastką wyższego sensu mógłby być przywieziony z pobliskiego miasteczka fortepian, nie otrzymuje on jednak tej rangi. Staś w obliczu rychłego końca wybiera nietrwałą, zmysłową kontemplację śmiertelnego piękna.

-jak w Pannach... znać delikatny ślad inspiracji monumentalnym dziełem Prousta, tak w Brzezinie widać ślad lektury Czarodziejskiej góry (ale oba utwory różnią się zasadniczo-  u Manna bohaterowie podchodzą do świata w sposób analityczny, intelektualny, u I. – w sposób emocjonalny.

2